De processie van Echternach en de kerndoelen voor het basisonderwijs

rudy beernink bram donkers de processie van echternach en de kerndoelen voor het basisonderwijs 1 inleiding vanaf 1989 hebben de eindtermen kerndoelen voor het basisonderwijs regelmatig in de belangstelling gestaan de eerste tijd was er vanuit verschillende geledingen in het onderwijs weerstand tegen het feit dat er dergelijke doelen van bovenaf werden opgelegd los van de vraag hoe ze eruit zagen later verplaatste de discussie zich naar de zaak zelf de kerndoelen in de winter van 1997 was er opnieuw een discussie die dit keer de kranten de radio en de tv haalde over de zin of onzin van de kerndoelen zelfs van kooten en de bie wijdden er aandacht aan er zijn in de periode vanaf 1989 drie regelmatig terugkerende punten van discussie het eerste is de doelen omschrijven kennis en vaardigheden maar attituden zijn toch ook van belang het tweede moeten kerndoelen globaal geformuleerd worden om scholen veel eigen interpretatieruimte te geven of zeer gedetailleerd waardoor ze houvast krijgen het derde de kerndoelen moeten een minimumaanbod omschrijven maar zijn het er eigenlijk niet te veel zodat het aanbod op de basisschool overladen blijft dit laatste onderwerp beheerste de laatste discussie deze vragen hebben in de korte geschiedenis van eindtermen kerndoelen tot een aantal herzieningen geleid het zou te ver voeren die hier allemaal te bespreken we verwijzen belangstellenden daarvoor naar letschert greven 1996 in deze bijdrage belichten we voornamelijk de kerndoelen in algemene zin de geschiedenis van de kerndoelen is voor het grootste deel geschiedenis van onderwijsbeleid van politiek en veel minder een inhoudelijke ontwikkelingsgang we willen de kerndoelen voor nederlandse taal daarom alleen in de laatste paragraaf apart bekijken we geven eerst de meest recente gebeurtenissen uit 1996 en 1997 weer daarna bespreken we kort de functie van kerndoelen vervolgens bespreken we de discussiepunten vanuit het perspectief van de laatste opdracht tot herziening we schetsen de stand van zaken en maken voor onszelf de balans op tot slot bespreken we kort de kerndoelen voor nederlandse taal 2 herziening kerndoelen 1996 1997 op 14 november 1996 bood de voorzitter van de bestuursraad van het instituut voor leerplanontwikkeling slo aan staatssecretaris netelenbos van onderwijs cultuur en wetenschappen vernieuwde kerndoelen basisonderwijs en basisvorming aan letschert greven 1996 die vernieuwde doelen zijn op verzoek van de spiegel 15 1997 nr 2 69 80 staatssecretaris ontwikkeld in 1995 werden de doelen voor de basisvorming aanbesteed aan het begin van 1996 die voor het basisonderwijs ze kwamen tot stand volgens bij slo gebruikelijke procedures met veel bijeenkomsten waarop belanghebbenden inspraak konden geven voor het basisonderwijs was de opdracht vrij beperkt en had deze vooral betrekking op overladenheid en structurering de staatssecretaris sprak op 14 november haar tevredenheid uit over het verrichte werk verder gaf ze te kennen een vervolgopdracht te overwegen namelijk het ontwikkelen van tussendoelen bij deze kerndoelen het advies doelbewust leren van de commissie van eijndhoven 1994 was de aanleiding tot de opdracht voor deze herziening de aanwijzingen aan slo hielden in nederlandse taal en rekenen wiskunde konden nagenoeg ongewijzigd blijven in de andere gebieden moest mogelijke overladenheid worden teruggebracht en de doelen moesten veel concreter worden als dat gereed was zou slo die herziene doelen alleen maar hoeven voor te leggen aan vakdeskundigen die ze inhoudelijk zouden beoordelen de legitimering zou gedaan worden door de overheid het was niet duidelijk of dat door middel van veldconsultaties van het procesmanagement primair onderwijs pmpo zou gebeuren of in de gewone overlegorganen van de overheid uiteindelijk besloot de opdrachtgever dat het die laatste weg zou worden een inspraakprocedure via het formele onderwijsoverleg dat de staatssecretaris maandelijks voert met de onderwijsorganisaties ook zijn enkele beroepsverenigingen daarbij gehoord in het onderwijsoverleg van december 1996 spraken alle delegaties zich redelijk positief uit over het geheel men vond alleen dat de kerndoelen nog te weinig tegemoet kwamen aan het probleem van overladenheid in het basisonderwijs een enkele delegatie deelde mee met deze kerndoelen te kunnen instemmen maar liet al vast weten niets te voelen voor het plan van de staatssecretaris om tussendoelen te laten ontwikkelen en formeel vast te stellen ook de onderwijsraad adviseerde over de nieuwe kerndoelen over de kerndoelen basisonderwijs was dat advies negatief het zijn er te veel ze zijn te vaag en er worden te weinig keuzen gemaakt de raad richtte zich bij zijn advies niet zo zeer op de kerndoelen zelf maar vooral op kerndoelen als kwaliteitsinstrument en op de opdracht die slo kreeg met andere woorden de raad oordeelde niet over deze kerndoelen maar over kerndoelen als middel om de kwaliteit van het onderwijs te bewaken de kritiek van de raad kwam overeen met adviezen die hij al eerder in 1991 had uitgebracht een gevolg van dit advies was dat kerndoelen basisonderwijs zich opeens in een geweldige belangstelling van de media mochten verheugen enkele details columnisten smullen van jargon in de kerndoelen de voorbeelden van belachelijke kerndoelen zijn steeds dezelfde twee of drie vakoverstijgende doelen die uit hun verband geciteerd inderdaad voor buitenstaanders wat vreemd kunnen lijken over vakinhoudelijke doelen hoor je een enkele zogenaamde vakdeskundige 70 landelijke dagbladen besteden op hun voorpagina s aandacht aan de inhoud van het basisonderwijs onderwijstijdschriften blijven niet achter het valt op dat de kerndoelen beoordeeld worden op hun operationeel karakter alsof het lesjes of leermiddelen zijn over de kerndoelen voor de basisvorming wordt bijna niets gezegd het cito zet zich publiekelijk af tegen de kerndoelen voor basisonderwijs terwijl dat instituut van de overheid een fors budget heeft gekregen om mee te werken aan de ontwikkeling ervan 3 de functie van kerndoelen voor het basisonderwijs in discussies over de eindtermen kerndoelen zijn de status en de functie van dit sturingsinstrument niet altijd duidelijk kerndoelen voor het basisonderwijs zijn een specificatie van de artikelen 8 en 9 van de wet op het basisonderwijs die de inhoud van het onderwijsaanbod tot onderwerp hebben deze doelen behoren daarom tot de zo genoemde eisen van deugdelijkheid die aan een school gesteld worden kerndoelen omschrijven het verplichte aanbod van de school ze vormen dus eisen aan de leerkrachten niet aan de leerlingen het zijn geen einddoelen van groep 8 en evenmin een middel waarmee leerlingen geselecteerd kunnen worden voor bepaalde schooltypen dit kan vreemd lijken want de kerndoelen zijn wel geformuleerd als leerlingengedrag bijvoorbeeld kerndoel 8 de leerlingen kunnen in het dagelijks leven en in het onderwijs in een vlot tempo op doelmatige wijze in een voor anderen leesbaar handschrift schrijven de reden dat kerndoelen als eisen aan leerlingen geformuleerd zijn is dat ze in deze vorm concreet gedrag aanduiden men kan zich er praktisch onderwijs bij voorstellen en ze zijn daardoor herkenbaar voor leerkrachten in het basisonderwijs 4 te globaal of te gedetailleerd een geschiedenis van herzieningen de discussie of er door de overheid wel of geen doelstellingen voor het basisonderwijs mochten worden gesteld begon eigenlijk al in het begin van de jaren 80 toen de laatste hand aan de wet op het basisonderwijs gelegd werd de adviesraad voor het basisonderwijs de arbo gaf in 1982 in van breuk naar gave lijn de toenmalige staatssecretaris van onderwijs van leijenhorst in overweging vanuit de overheid schooldoelstellingen te formuleren zijn antwoord luidde het basisonderwijs is geen eindonderwijs en daar horen dus geen eindtermen bij de arbo gaf datzelfde advies nog eens in 1983 en in 1986 de suggestie om eindtermen te formuleren werd tot verrassing van velen herhaald door de wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid de wrr hij 71 deed dat in zijn advies over de basisvorming van 1986 in een enkele zinnetje wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid 1986 in feite was het voor de wrr een logische voorwaarde voor de invoering van de basisvorming die aanbeveling werd door minister deetman overgenomen en zo kreeg slo in 1988 de opdracht eindtermen voor het basisonderwijs en voor de basisvorming te ontwikkelen voor de eindtermen voor de basisvorming werd een netwerkconstructie opgezet waarin slo medewerkers de rol van secretaris vervulden voor de eindtermen basisonderwijs konden slo medewerkers zelf de ontwikkeling uitvoeren slo riep voor ieder vakgebied een resonansgroep bijeen met vertegenwoordigers uit basisonderwijs opleiding begeleiding en universiteit slo medewerkers schreven concepten legden die ter beoordeling voor herschreven en voerden de eindredactie de bestuursraad van de slo was van mening dat ons instituut niet vooruit diende te lopen op politieke besluitvorming eindtermen waren nog niet aanvaard dus wij konden geen eindtermen leveren anderzijds heeft slo natuurlijk een taak bij de voorbereiding van de politieke besluitvorming om die reden bood slo in januari 1989 aan de minister voorlopige eindtermen voor het basisonderwijs aan in de daarop volgende periode van kabinetswisseling en akkoorden over politieke programma s onder andere over eindtermen introduceerde staatssecretaris wallage de term kerndoelen in plaats van eindtermen met deze nieuwe naam werd aangegeven dat de onderwijsinhouden veel globaler omschreven zullen worden en werd de associatie met einddoelen losgelaten de functie van de kerndoelen bleef dezelfde omschrijving van het aanbod een herzieningscommissie onder voorzitterschap van mevrouw den ouden dekkers de huidige voorzitter van het procesmanagement primair onderwijs bouwde alle eindtermen om tot kerndoelen uiteindelijk hebben de kerndoelen die van het werk van deze commissie het resultaat zijn lang niet allemaal het beoogde globale karakter de kerndoelen voor engels bijvoorbeeld werden zeer gedetailleerd en precies geformuleerd en die voor natuuronderwijs specifieker dan voor aardrijkskunde de commissie deeddat op basis van een taxatie omtrent de consensus over die kerndoelen in het onderwijsveld de kerndoelen voor nederlandse taal zijn enigszins geglobaliseerd het voornaamste effect van deze herziening was echter dat verschillende doelen in een formulering samengevat werden inhoudelijk veranderden ze weinig of niet 5 weer een herziening de overladenheid ter discussie in 1993 zijn de kerndoelen voor het basisonderwijs formeel vastgesteld dat betekent dat ze wettelijke status hebben en dat basisscholen moeten kunnen verantwoorden hoe hun onderwijsaanbod zich verhoudt tot dat wat in de kerndoelen omschreven is scholen kregen vier jaar de tijd om die invoering te realiseren inmiddels was de evaluatie van het basisonderwijs begonnen een aantal hoogleraren vormde de commissie evaluatie basisonderwijs de ceb inspecteurs van het basisonderwijs verrichtten daarvoor inventariserende onderzoeken deze ceb 72 gebruikte als een van haar kwaliteitsstandaards de kerndoelen ze meende dat het er te veel waren om binnen de beschikbare onderwijstijd geheel gerealiseerd te kunnen worden dat was enigszins vreemd want die kerndoelen waren op dat moment nauwelijks ingevoerd gegevens uit de periodieke peilingen van het onderwijsniveau ppon die laten zien dat kinderen vaak minder leren dan wordt aangenomen werden als argument voor overladenheid gebruikt de instrumenten van de peilingen zijn echter niet gebaseerd op de inhouden van de kerndoelen zwarts 1990 deze opvatting van de commissie evaluatie basisonderwijs 1994 werd versterkt door opvattingen van directeuren basisonderwijs die ze ventileerden in landelijke inspraakrondes dit bracht minister ritzen die inmiddels de verantwoordelijke bewindsman voor het basisonderwijs was tot twee maatregelen in de eerste plaats zou taal een zwaartepunt worden in het basisonderwijs een expertisecentrum verbonden aan een universiteit zou daaraan sturing gaan geven in de tweede plaats moesten de kerndoelen op hun maatschappelijke relevantie worden getoetst dat laatste werd een opdracht voor de commissie van eijndhoven 1994 die commissie leverde in september 1994 in haar rapport doelbewust leren ongevraagd een hele nieuwe set kerndoelen ze hanteerde daarbij een structurering die op meer samenhang tussen de leergebieden gericht was daarnaast verklaarde de commissie van eijndhoven de overladenheid door te wijzen op overbelasting van de school als organisatie kerndoelen kunnen daarbij de rol van filter hebben dat alles speelde mee bij de laatste opdracht aan slo om de kerndoelen te reviseren het basisonderwijs is of voelt zich overbeladen daarom alle vakken moeten beknopter rekenen wiskunde en nederlandse taal kunnen in hoofdzaak zo blijven maar een lichte stilistische verbetering kan geen kwaad letschert greven 1996 is het resultaat van die revisie nederlandse taal en rekenen wiskunde zijn licht herzien de overige vakken aanzienlijk bij dit werk bleek het lastig de werkelijke of vermeende overbeladenheid van kerndoelen goed te wegen daarvoor zijn verschillende oorzaken 1 de doelen zijn vrij globaal geformuleerd ieder kan ze verschillend interpreteren zwaar of luchtig een voorbeeld kerndoel 3 de leerlingen beschikken over een woordenschat die hen in staat stelt deel te nemen aan het onderwijs en aan formele en informele situaties in het dagelijks leven dit doel kan vertaald worden in een lijst van enkele duizenden aan te leren woorden en leiden tot een reeks nauwkeurig geplande lessen het kan ook uitgelegd worden als een aanwijzing aan de school om nu en dan eens aandacht te besteden aan woordbetekenissen zonder nadere afspraken over hoeveelheid woorden en te volgen didactiek 2 de lange niet gedifferentieerde periode van acht jaar waarop de doelen betrekking hebben maakt het moeilijk de tijd te bepalen die je nodig hebt om ze te realiseren de doelen zeggen bovendien niets over didactische werkwijzen en leermiddelen die kunnen sterk bepalend zijn voor de te besteden tijd 73 3 er zijn in nederland geen aanwijzingen of regelingen voor de verdeling van onderwijstijd over de afzonderlijke leergebieden scholen bepalen zelf de koppeling tussen tijd en aanbod zonder duidelijkheid over die koppeling is niet goed te beoordelen of het aanbod te realiseren is 2 4 kerndoelen hebben alleen betrekking op kennis vaardigheden en inzichten van het basisonderwijs mag verwacht worden dat het ook aandacht besteedt aan attituden die vragen ook tijd 5 kerndoelen zijn geen operationele inhouden er zijn uitwerkingen op verschillende niveaus mogelijk en verschillende interpretaties auteurs van schoolboeken en leerplanontwikkelaars vertalen ze in de vorm van leerstof op klasseniveau de inspectie concretiseert kerndoelen als kerninhouden waarmee zij een controle instrument heeft om de schoolpraktijk te analyseren leerplanontwikkelaars kunnen kerndoelen vertalen als tussendoelen pas als je weet hoe een vertaling op lesniveau uitwerkt kun je een iets preciezer tijdsindicatie geven op basis van bovenstaande overwegingen is het niet moeilijk te stellen dat de discussie over overladenheid in het licht van de kerndoelen eigenlijk een non discussie is die gaat immers uit van de veronderstelling dat er een rechtstreekse relatie is tussen kerndoelen en onderwijstijd die relatie is er niet in nederland is gekozen voor het beschrijven van het kernaanbod door globaal de inhouden te omschrijven daar is in de nederlandse politieke constellatie veel voor te zeggen er blijft daardoor vrijheid voor eigen keuzen de leerkracht wordt als professional gewaardeerd de tuintjes hebben heggen maar in die tuinen kunnen zeer verschillende bloemen bloeien de inhouden worden niet exact vastgelegd voor iedere school 6 stand van zaken de situatie is nu3 zo dat in september 1997 de staatssecretaris aan de tweede kamer een aantal instrumenten heeft aangeboden waarmee de kwaliteit van het onderwijs in het kader van de verkleining van de groepsgrootte bewaakt kan worden een van die instrumenten is vernieuwde kerndoelen de kerndoelen die in november 1996 letschert greven 1996 zijn aangeboden zijn hiervoor licht gewijzigd het taalgebruik is vereenvoudigd aangepast aan een groter publiek die bewerking werd ingegeven door reacties op de voorstellen door slo in die reacties werd gevraagd om duidelijker taalgebruik slo beschouwde de kerndoelen als de tekst van en voor een beroepsgroep onderwijsgevenden en anderen die direct bij dat onderwijs betrokken zijn zo n tekst maakt deel uit van de vaktaal van leraren basisonderwijs enig vakjargon is daar dus niet misplaatst de nu voorliggende kerndoelen zijn bedoeld voor een groter publiek niet alleen voor de bedoelde beroepsgroep een belangrijker omstandigheid is dat in het pakket dat in september aangeboden werd geen kerndoelen voor nederlandse taal en voor rekenen wiskunde voorkomen 74 dat betekent dus dat er op 1 augustus 1998 voor alle gebieden behalve voor die twee nieuwe kerndoelen van kracht zullen worden voor deze vakken blijven de oude kerndoelen van 1993 geldig er worden echter voor deze twee vakken wel andere maatregelen genomen het expertisecentrum rekenen wiskunde het freudenthalinstituut en het expertisecentrum nederlands aan de katholieke universiteit nijmegen hebben de opdracht gekregen tussendoelen te ontwikkelen te beginnen met tussendoelen voor de onderbouw met het freudenthalinstituut heeft slo op dit moment al afspraken gemaakt voor een gezamenlijk project met het expertisecentrum nederlands is hierover verkennend gesproken die tussendoelen zullen ongetwijfeld nog uitgebreid onderwerp van discussie worden dat zal des te meer het geval zijn omdat er stemmen opgaan die zeggen dat die tussendoelen verplicht moeten worden gesteld dat zou dezelfde weerstanden kunnen oproepen die aanvankelijk door de eindtermen opgeroepen werden te vergaande voorschrijving van wat men geacht wordt te doen en dan in dit geval wel erg vergaand tot op het niveau van de jaargroep we zien die discussie die niet inhoudelijk zal zijn met belangstelling tegemoet inmiddels zijn de vernieuwde kerndoelen in de commissie onderwijs van de tweede kamer besproken en vrijwel moeiteloos gepasseerd in de discussie deed zich een nieuw opvallend feit voor vrijwel alle politieke partijen maakten positieve opmerkingen over de mogelijke noodzaak van eindtermen in plaats van kerndoelen we zijn benieuwd of in het nieuwe regeeraccoord een echo van die discussie zal doorklinken 7 kerndoelen nederlandse taal basisonderwijs een beetje bijzonder in het voorafgaande hebben we de kerndoelen voor nederlandse taal voor het basisonderwijs nauwelijks genoemd het zal inmiddels duidelijk geworden zijn dat inhoudelijke overwegingen geen grote rol hebben gespeeld in de geschiedenis van de eindtermen kerndoelen in nederland zij liepen braaf mee in de processie van echternach twee stappen vooruit een stap achteruit toch willen we met een paar inhoudelijke opmerkingen besluiten 1 de kerndoelen voor nederlandse taal zijn in alle versies inhoudelijk nauwelijks gewijzigd ze zijn steeds geformuleerd als communicatieve vaardigheden de aandacht voor deelvaardigheden is gering geweest in al die wijzigingsrondes zijn ze steeds minder globaal geworden jammer dat die uit de laatste versie uit 1996 niet doorgevoerd worden zij wijken inhoudelijk nauwelijks af van de officiele doelen uit 1993 ze zijn alleen nauwkeuriger gedetailleerder geformuleerd we geven die laatste versie als bijlage weer en geven aan waarin ze verschilt van de officiele a er is een rubriek met kerndoelen toegevoegd die leerstofgebieden overstijgen die doelen bepalen ook voor een deel het aanbod van het taalonderwijs twee voorbeelden 75 1 de leerlingen benaderen de wereld om hen heen vanuit een geinteresseerde leergierige onderzoekende houding dat houdt in a ze kunnen gerichte vragen stellen b ze kunnen relevante informatie zoeken en verwerken leren vragen stellen omgaan met naslagwerken en andere bronnen 4 de leerlingen kennen verschillende leerstrategieen en kunnen deze adequaat toepassen dat houdt in a ze beschikken over studievaardigheden onder andere bij studerend lezen toepassen van leesstrategieen leren studeren b het onderdeel woordenschat is expliciet benoemd en komt voor onder mondelinge taalvaardigheid leesvaardigheid en schrijfvaardigheid c onder mondelinge taalvaardigheid is luisteren toegevoegd kerndoel 1 d onder leesvaardigheid is de leesvaardigheid preciezer omschreven kerndoel 4 en zijn leesstrategieen duidelijker aangegeven kerndoel 5 e ondersteunende vaardigheden bij schrijfvaardigheid zijn bondiger geformuleerd kerndoel 7 handschrift is apart benoemd kerndoel 8 2 er is in de perioden dat kerndoelen voor basisonderwijs en basisvorming zijn ontwikkeld met enige regelmaat overleg geweest omdat beide ontwikkelgroepen werkten met verschillende medewerkers adviesgroepen veldraadplegingen en dergelijke waren de werkzaamheden doorgaans nogal gescheiden van elkaar het is opmerkelijk dat de kerndoelen voor nederlandse taal voor basisonderwijs en basisvorming inhoudelijk overeenkomen in beide groepen zijn de doelen sterk gericht op communicatief taalonderwijs functionele toepassingen en het aanleren van strategieen voor taalgebruik 3 de overheid behandelt de vakken nederlandse taal en rekenen wiskunde opvallend zorgvuldig we kunnen daarvoor twee heel verschillende verklaringen geven in de eerste plaats nu alle andere gebieden toch nog eens op de kop worden gezet riskeert de overheid geen onrust en onzekerheid ten aanzien van wat traditioneel hoofdvakken heet we vleien ons bovendien met de gedachte dat voor deze vakken de kerndoelen acceptabel waren en uit reacties blijkt dat ook zo te zijn en dat dat een extra reden is om ze met rust te laten in de tweede plaats de overheid zoekt naar sturingsmiddelen die nog directiever zijn dan de kerndoelen de tussendoelen ze neemt daarvoor twee gebieden waarover common sense bestaat en die niet zo sterk aan allerlei waarden en normen gebonden zijn dat zou anders liggen bij bijvoorbeeld geschiedenis of gezond gedrag rekenen wiskunde en nederlandse taal komen daarvoor in aanmerking het zijn bovendien vakken waarvan iedere burger vindt dat ze belangrijk zijn als daarvoor tussendoelen vastgesteld worden kan dat de weg effenen voor het ontwikkelen van tussendoelen voor alle andere gebieden de vergelijking met de startbekwaamheidseisen voor de pabo dringt zich op die zijn al enige tijd in ontwikkeling en ook zij zijn regelmatig herzien maar nog steeds in concept bij de laatste opdracht voor bijstelling hebben nederlandse 76 taal en rekenen wiskunde meer ruimte gekregen om hun inhoudelijk aandeel in de lerarenopleiding voor het basisonderwijs uit te bouwen en te preciseren het zou te ver voeren hier consequenties aan te verbinden het lijkt er echter op dat deze twee vakken geherwaardeerd worden als belangrijke vakken en dat die herwaardering zich onder andere uit in het scheppen van rust en ruimte op deze wijze wordt de heilloze discussie over een kerncurriculum en bijvakken omzeild terwijl er toch gewerkt wordt aan gebieden die voor de schoolloopbaan van kinderen van groot belang zijn noten 1 aanvankelijk was er sprake van eindtermen voor het basisonderwijs in de concept nota wijziging van het wetsvoorstel basisvorming van j wallage in 1990 werd de naam kerndoelen 2 er zijn wel indicaties over tijdsverdeling zie onder andere letschert beernink 1993 van gelderen beernink 1997 en de verslagen van de periodieke peilingen ppon 3 half november 1997 bibliografie beernink r 1993 nederlandse taal handreiking bij de kerndoelen basisonderwijs enschede slo instituut voor leerplanontwikkeling beernink r j letschert e a 1993 schoolbegeleidingsdiensten en kerndoelen voor het ba sisonderwijs enschede slo instituut voor leerplanontwikkeling commissie evaluatie basisonderwijs 1994 zicht op kwaliteit evaluatie van het basisonder wijs eindrapport den haag staatsuitgeverij eijndhoven s j c van 1994 doelbewust leren kerndoelen basisonderwijs in maatschappe lijk perspectief den haag staatsuitgeverij gelderen a van r beernink red 1997 een blauwdruk voor taalmethoden enschede slo instituut voor leerplanontwikkeling letschert j r beernink 1993 een kijk op de verdeling van de tijd in het basisonderwijs enschede slo instituut voor leerplanontwikkeling letschert j f m j greven 1996 herziene kerndoelen voor het basisonderwijs een bere deneerd voorstel enschede slo instituut voor leerplanontwikkeling wetenschappelijke raad voor het regeringsbeleid wrr 1986 basisvorming in het onder wijs rapporten aan de regering nr 25 den haag staatsuitgeverij zwarts f red 1990 balans van het taalonderwijs aan het einde van de basisschool ppon reeks nr 2 arnhem cito 77 bijlage kerndoelen nederlandse taal uit 1996 nederlandse taal algemene typering het onderwijs in nederlandse taal is erop gericht dat kinderen nu en later als volwassenen kunnen deelnemen aan het maatschappelijk leven het gaat niet alleen om technieken en vaardigheden maar om een geheel van cognitieve sociaal emotionele creatieve zintuiglijke en motorische eigenschappen die iemand nodig heeft om te kunnen functioneren dat betekent dat kinderen zich in allerlei situaties mondeling en schriftelijk kunnen uitdrukken het betekent ook dat ze gesproken en geschreven uitingen van anderen begrijpen ze beschikken daartoe over technische vaardigheden die spreken luisteren lezen en schrijven mogelijk maken daarnaast beheersen ze conventies die in het alledaagse maatschappelijk verkeer gelden van zeer groot belang zijn houdingen van kinderen als taalgebruikers die zijn erop gericht dat kinderen durven te spreken en te schrijven dat ze gemotiveerd zijn het taalaanbod om hen heen te begrijpen kunnen genieten van taalproducten verhalen poezie boeken en geinteresseerd zijn in taalverschijnselen een belangrijke attitude die het taalonderwijs nastreeft is dat kinderen waardering hebben voor verschillen tussen talen die in hun omgeving gesproken worden en dat ze ten opzichte van sprekers van andere talen tolerant zijn deze houding is een voorwaarde voor deelname aan een interculturele samenleving het bovenstaande betekent dat het onderwijs in nederlandse taal op de basisschool erop gericht is dat de leerlingen vaardigheden ontwikkelen waarmee ze deze taal doelmatig kunnen gebruiken in situaties die zich in het dagelijks leven voordoen kennis hebben van en inzicht in betekenis gebruik en vorm van taal genoegen beleven aan het gebruik van deze taal als communicatiemiddel en als expressie middel en aan het beschouwen van taal kennis hebben van het bestaan van verschillende talen en taalgemeenschappen in ons land en inzien dat die gelijkwaardig zijn aan elkaar domein mondelinge taalvaardigheid kerndoel 1 de leerlingen kunnen mondeling taalaanbod in informele en formele taalgebruikssituaties begrijpen ze kunnen a zich een luisterdoel stellen b hoofd en bijzaken onderscheiden in informatieve instructieve verstrooiende directieve en betogende teksten c instructieve en directieve mededelingen begrijpen d de hoofdlijn van een betoog volgen e hun mening toetsen aan die van de spreker s f genieten van verhalen en andere teksten die bedoeld zijn om de luisteraar genoegen te verschaffen kerndoel 2 de leerlingen kunnen deelnemen aan formele en informele gesprekssituaties 78 ze kunnen a zich een spreekdoel stellen b de belangrijkste gespreksregels hanteren naar elkaar luisteren en elkaar uit laten praten c vragen stellen om informatie te verzamelen d verslag uitbrengen uitleg informatie en aanwijzingen geven e hun ervaring mening waardering of afkeuring weergeven f hun mondeling taalgebruik ondersteunen door gebruik te maken van hun houding intonatie beweging en mimiek g een gesprek of een gedeelte daarvan samenvatten en in eigen woorden weergeven kerndoel 3 de leerlingen beschikken over een woordenschat die hen in staat stelt deel te nemen aan het onderwijs en aan formele en informele situaties in het dagelijks leven domein leesvaardigheid kerndoel 4 de leerlingen kunnen schriftelijk taalaanbod begrijpen ze kunnen zich bij het lezen van teksten een doel stellen ze kunnen teksten in een redelijk tempo lezen en ze kunnen die begrijpen zij kunnen a tekstsoorten informatieve instructieve directieve betogende en fictionele teksten van elkaar onderscheiden en benoemen b hoofd en bijzaken aangeven in verschillende soorten teksten en de hoofdgedachte van een tekst in eigen woorden weergeven c instructieve en directieve tekstopdrachten begrijpen en uitvoeren d hun mening toetsen aan die van de schrijver s e genieten van verhalen en andere teksten die bedoeld zijn om de lezer genoegen te verschaffen f en ze beschikken over een woordenschat die nodig is om schriftelijk taalaanbod te begrijpen kerndoel 5 de leerlingen kunnen efficiente leesstrategieen hanteren ze kunnen hun manier van lezen aanpassen aan een door henzelf of door de leerkracht gesteld lezersdoel ze kunnen a zich adequaat orienteren op inhoud en structuur onder andere door gebruik te maken van titels kopjes trefwoorden signaalwoorden illustraties b aangeven wat ze al van het onderwerp weten en wat ze verwachten te zullen lezen c de betekenis van onbekende woorden achterhalen domein schrijfvaardigheid kerndoel 6 de leerlingen kunnen zich een schrijfdoel stellen ze kunnen om een schrijfdoel te bereiken de volgende tekstsoorten schrijven a verhalende teksten poezie teksten en dialogen waarin zij eigen ervaringen gevoelens fantasie weergeven b informatieve directieve instructieve en betogende teksten waarin ze informatie aanwijzingen hun mening hun waardering of afkeuring duidelijk geordend en in correcte formuleringen weergeven 79 c een brief volgens algemeen geldende conventies d een werkstuk op basis van eigen kennis of verkregen informatie kerndoel 7 de leerlingen kunnen bij het produceren van teksten verworven kennis over taal en ontwikkelde vaardigheden toepassen ze kunnen a de regels van de spelling en interpunctie toepassen b een passende stijl hanteren en correct formuleren c aandacht schenken aan de verzorging van het product bladspiegel beeldende elementen d en ze beschikken over een gevarieerde woordenschat kerndoel 8 de leerlingen kunnen in het dagelijks leven en in het onderwijs in een vlot tempo op doelmatige wijze in een voor anderen leesbaar handschrift schrijven kerndoel 9 de leerlingen kunnen aantekeningen maken om informatie ervaringen indrukken en gevoelens te ordenen domein taalbeschouwing kerndoel 10 de leerlingen weten dat luisteren spreken lezen en schrijven verschillende doelen kunnen hebben ze onderscheiden en benoemen de doelen informeren instrueren verstrooiing bieden sturen overtuigen kerndoel 11 de leerlingen hebben kennis van het bestaan van verschillende talen en taalgemeenschappen in ons land kerndoel 12 de leerlingen kennen een aantal taalkundige principes regels en begrippen zij kunnen a in een zin het onderwerp de persoonsvorm en het werkwoordelijk gezegde aangeven b die vaardigheid toepassen bij het spellen van werkwoordsvormen in samenhang met andere spellingregels voor die categorie c regels voor het spellen van andere woorden toepassen kerndoel 13 de leerlingen kunnen begrippen hanteren die het hen mogelijk maken over taal te denken en te spreken die begrippen hebben betrekking op de betekenis van taaluitingen op situaties waarin taal gebruikt wordt en op vormaspecten betekenis beeldspraak letterlijk en figuurlijk taalgebruik uitdrukking gezegde spreekwoord synoniem gevoelswaarde symbool beeldtaal pictogram betekenis moedertaal tweede taal vreemde taal dialect meertaligheid gespreksregels formeel en informeel taalgebruik situatie gedicht poezie verhaal drama toneelstuk jeugdboek monoloog dialoog hoofdstuk paragraaf alinea zin onderwerp van een zin persoonsvorm gezegde het zinsdeel deelwoord onbepaalde wijs werkwoord tegenwoordige tijd verleden tijd enkelvoud meervoud lettergreep uit spraak klemtoon spelling komma punt puntkomma vraagteken uitroepteken dubbele punt aanhalingsteken vorm 80