De psalmen: poëzie die nooit hoeft te vervelen.

wam de moor de psalmen poezie die nooit hoeft t e vervelen wat is dat voor poezie die men dag aan dag zinge n ka n e n di e nooi t verveelt sedert 1975 hoorde ik in de abdij waari n i k jaarlijks ee n wee k ma g onderdui ken elk e da g minsten s achttie n psalme n zingen d e benedictijne r monnike n doen dat zo tijdens hun vijf gebedsdiensten driehonderdvijfenzesti g dage n van het jaar z o word t elk va n d e honderdenvijftig psalme n gemiddel d mee r da n drieenveertig kee r pe r jaar gezongen e n he t schijn t nooi t t e vervelen di e ervaring he b i k zel f wannee r i k ee n wee k va n d e vroeg e mette n to t d e lat e completen neerzink in de koorbanken e n mij n ste m bi j di e va n d e monnike n voeg e n d e monnike n di e i k e r naa r vraa g geve n gee n sociaa l wenselij k antwoord als z e zegge n da t het zinge n va n d e psalmen i s al s hu n ademe n of hun hartslag het behoort tot het wezen van hun bestaan dat verveling uitblijft heef t t e make n me t dri e dingen d e psalmen hu n ne derlandse vertaling doo r ida gerhardt en mari e va n de r zeyde e n d e muzikale toonzetting doo r d e gemeenschappelijke benedictijne r e n cistercienze r kloos ters de psalmen zelf ten eerste en dat vooral zijn e r de psalmen zelf i n hee l d e literatuur ove r het oude testament zijn zij verrewe g favorie t bi j d e lezers va n d e bijbel di e de heilige schrift ook echt als een gebruiksboek zie n en nie t al s ee n boe k om je bezorgd over of vrolijk om te maken zonder er ee n bli k i n t e slaan psal men zijn gedichten die o m j e adem o m j e ton g vragen he t zij n liedere n di e om d e resonantie va n je lichaa m vragen schrijf t psalmenkenne r bi j uitste k karel deurloo ideal e teksten dus zeg t d e pragmaticus voo r d e dramale s o f voor dramatiserin g i n d e literatuurles waarbi j da n za l blijke n ho e ster k d e psalm gemaakt wordt door klankassociaties synonieme of antithetische paral lellismen metaforen ontleen d aa n het dagelijk s leve n e n vooral ee n stuwen d ritme in de psalmen krijg t go d o p ee n altij d indrukwekkend e wijz e gestalte al s de schepper de krijgsheer d e verpletterende de onzienlijke d e beschermer i n de nood als de vreugdenbrenger di e het a l bestier t e n voo r wien s groothei d trommels en trompetten nooi t genoe g zijn zoals c dodd ooit geschreven heef t zij n d e psalmdichters want davi d wa s zeker niet de enige geen uitzonderlijke persoonlijkheden zoal s de profeten e n leiders uit het verleden die vanui t d e meer dan gewon e diepgan g va n hu n ei gen ervaringsleve n grot e beweginge n i n d e geschiedenis i n gan g zetten zi j zijn gewone leden van de gemeenschap die inten s dele n i n haa r gemeenschap pelijke herinneringe n e n verwachtingen god s handelen me t zij n vol k i n d e geschiedenis is een stu k va n hu n eige n zieleleve n geworden de publieke ge beurtenissen zij n hun tot eigen persoonlijke ervarin g geworden 40 deze opvatting is algemeen en is in onze bijbelstudie bijvoorbeeld n a te lezen bij kus drijver s i n zijn prachtige studie over de psalmen ui t 1956 na veer tig jaar nog even fris al s destijds al zijn ook de opvattingen over de benade ring van de psalmen in deze jaren veranderd psalmen zijn er in soorten zoals de nieuw testamenticus w k grossouw in zijn voorwoord bij over de psalmen opmerk t is ook bij drijver s d e persoonlijke doorlevin g als monnik van het psalter van wezenlijke betekenis geweest voor zijn verstaan en uitleg van deze cyclus liederen he t is een van de verdiensten van dit boek dat het van detailverklaring afziet en een werkelijk inzicht geeft in de innerlijke struc tuur van de psalmen onderscheiden naar hun soorten die onderscheiding naar soorten deze typologie heeft drijvers overigens en hij kom t daa r ron d voo r ui t grotendeels va n d e psalmkenner h gunkel wiens werk al van voor 1940 dateert zo onderscheidt drijvers 17 lofpsalmen of hymnen 25 dankpsalmen 39 individuele en 14 volkssmeekpsalmen 15 pelgrimpsalmen 10 processie en intronisatiepsalmen e n 8 koningspsalmen er blijven dan nog zo n 17 psalmen over met een verschillend karakter alle s bijeen moeten ze in een periode van acht eeuwen zijn ontstaan vervolgens in verschillende psalmenbundels voor doorgaans liturgisch soms persoonlijk ge bruik zijn bijeengebracht e n ten slotte in het psalter samengevoegd dat er daarnaast nog vele treffende psalme n zijn te vinden in de bijbel za l be kend zijn bijvoorbeel d d e klaagpsalmen va n jeremias in feite het derde en het vijfde de r klaagliederen het tiende hoofstuk va n job hymnen van isaias zeer veel psalmstukken in het boek ecclesiasticus het loflied va n de drie jon gelingen in de vuuroven en uit de boeken daniel jonas en tobias kracht in grilligheid voor frans berkelmans neerlandicus kenner van het werk van ida gerhardt en als benedictijn onde r meer redacteur van het benedictijns tijdschrift zi e ook elders i n deze tsjip en cantor va n de kloostergemeenschap i n egmond ligt d e kracht va n de psalmen in hun grilligheid je kunt i n veel gevalle n niet spreken van een gaaf gedicht maar dan leggen we wel onze normen aan bij poezi e denken we in onz e tijd aa n een gedich t me t ko p e n staart een tekst die doelbewust naar een betekenis streeft en de daarvoor passende struc tuur en metaforen bezit die moderne opvatting kun je zelfs voor de gedichten van hadewijch zonder zorgen laten gelden er zijn we l psalme n die op een gedicht gaan lijken bijvoorbeeld psal m 23 de heer is mijn herder mi j za l niets ontbreken hi j wijst mij t e liggen in grazige weiden hi j voer t mij naa r watere n der rust enz maar d e meeste psalmen zijn feitelijk cluster s van brokken poezie in de joodse eredienst was dit geen enkel probleem want daarin ging het vooral om citaten kreten afo rismen intusse n i s het juist d e grilligheid het vaa k ongrijpbar e e n onver wachte dat de meeste psalmen zo boeiend houdt en bovendien za l to t het fascinerend karakte r van de psalmen zeke r hebbe n bijgedragen dat z e extreme gewaarwordingen e n gevoelens overdragen va n 41 grote vreugde en grote vrees van haat en liefde van smart en extase daar door resonneren z e juist in levenssituaties die voor ons als luisteraars of le zers extreem zijn de schok van het onbekende in vreugde van de psalmen heef t ee n ander e neerlandicus m h va n de r zeyde zo n vijfentwintig psalme n en slotverzen in hun functioneren e n lyri sche betekenis voor de lezer opengelegd zo vertelt zi j over psalm 137 van de wateren van babyion hoe deze psalm haar als tienjarig kind greep het is een psalm die zeker gezongen zal zijn door de gedeporteerde joden in de con centratiekampen ze begint met de regels aan de stromen van babyion daar zaten wij neer en wij schreiden wanneer wij dachten aan sion aan de populieren rondom hadden wij onze harpen gehangen want daar vroegen onze ontvoerders van ons dat wij zouden zingen vroegen zij die ons kwelden muziek zingt ons een van die liederen van sion en ze eindigt met de vervloeking van de ontvoerders dochter babels gij straks verwoest geprezen die u vergeldt wat gij bij ons aan hebt gericht geprezen die grijpt en verplettert uw kinderen tegen de rots daar is geen woord frans bij het was voor marie van der zeyde haar eerste confrontatie me t een psalm zij schrijft d e schok die ik destijds al s kind on derging kan ik eigenlijk n u pa s goed verklaren het is de schok dat je daa r plotseling iets beseft va n het ovcerweldigend grote dat de menselijke histori e is bijna ze s eeuwen voor onze jaartelling is dit gebeurd zo n vijfentwintig honderdjaar gelede n hebben mensen dit zo gevoeld en zo uitgesproken en dat zit ik nu te lezen ik een hollands kind van begin negentienhonderd en zeker had ik ook niet eerder weet gehad van een zo hevig en zo massaal verdriet oorlog wa s gedave r va n kanonnen mense n di e vluchten vlamme n va n brandende steden maar om het verdriet te peilen was ik te klein geweest in eens had de realiteit mij gekregen en dat barbaarse en aangrijpende lied dat leek op niets wat ik verder kende de gewaarwording dat dit nu poezie was p 27 28 frans berkelmans herkent de ervaring van van der zeyde op een andere ma nier als ik met mensen in gesprek ben over hun persoonlijke problemen e n we moeten dat onderbreken vanwege de middag of avonddienst waar we dan 42 samen naartoe gaan gebeurt het zo vaak dat ze na afloop tege n me zeggen hoe heb je zo snel die psalm uit kunnen kiezen dat was nou precies wat ik zelf he b gevoeld di e woede dat verdriet het verlange n o m d e vijan d ee n kopje kleine r t e maken da t heb ik da n helemaa l niet maar kij k naa r d e soorten psalmen van pius drijvers en bedenk dat we uiteraard in de dienst de verpletterende e n de verheerlijkende psalmtekste n afwisselen e n je begrijp t hoe het werkt van der zeyde s ontdekking dat de psalmen als poezie gelezen kunnen worden spoort met de opvatting vertegenwoordigd door psalmenkenner kees waaij man dat als je ze vertaalt als proza psalmen hun spiritueel karakter verliezen de statenvertalers bijvoorbeeld lijken met hun prozaische bladspiegel te wil len suggereren dat de psalmen zonder betekenisverlies ook als proza gelezen kunnen worden waaijman heef t i n tal van artikelen en boeken de poetische kracht van de psalmen psalm voor psalm aangetoond zie bibliografie ber kelmans essentieel is dat psalmen functioneren i n een geheel van handelin gen die mensen verrichte n e n ervaringen di e mensen hebbe n om tot geeste lijke ontplooiing te komen het geloof komt niemand aangewaaid daar moet voor gewerkt worden de kracht van de weerbarstige vertaling in 1975 verscheen bij de katholieke bijbelstichting i n boxtel d e eerste druk van het boek der psalmen uit het hebreeuws vertaald door ida gerhardt en marie va n der zeyde en getoonze t doo r de benedictijne r e n cistercienze r monniken driejaar eerder was de vertaling al zonder de muziek verschenen en had de ar chaiserende stij l te n spijt vee l waarderin g ontvange n va n literair e critici gerhardt zat als dichteres in de lift n a jarenlange verwaarlozing en dat telde mee bij d e keuze van juist haa r teks t voo r een psalter in de volkstaal e n d e bijpassende muziek berkelmans ja de overgan g va n he t latij n naa r d e volkstaal betekend e dat we het zuivere gregoriaans dat we totdantoe hadde n gezongen moesten loslaten en een vorm moesten vinden waarin vertaling en muziek klikten in 1968 verscheen de proeve van een psalmvertaling van ida gerhardt in maatstaf fens schreef er enthousiast over en dat telde ik was in die tijd met nijhoff bezi g en veel meer gesteld op de eenvoud van diens taal lees maar diens prachtige sonnet de moeder de vrouw en je weet wat ik be doel ook in zijn relatie tot de psalmen en aan een nieuwe geerten gossaert hadden wij geen behoefte ja zoals gossaert klonk die taal van gerhardts psalmen mij aanvankelij k i n de oren tot ik haar poezie ging lezen eerst de slechtvalk die toen bij johan polak verscheen daarna het levend monogram e n vooral di e bundel over tuigde mij mij n medebroeders onder wie de componist han s bruggen i n 1980 overleden broer van frans bruggen en ik gingen het palet van de beide vertaalsters waarderen z o treden de troonzaal zij in daar moetje aa n wen nen maar t was wel een vondst met een inversie a la boutens en zo lang zaam aan wiste n w e het zeker en na meer dan twintig jaar helemaal op den duur zijn deze archaiserende teksten in het gebruik duurzamer dan de populari 43 serende gewoon menselijke vertalingen ze hebben een prachtig ritme en er valt op te toonzetten die opvatting wordt bijvoorbeeld doo r dominee karel deurloo gedeeld maar als leider va n een psalmenkring bedoeld i s hier een leeskrin g moest hi j toch constateren dat de karakteristiek tierdichung en bewerking die de vertaal sters aan hun werk gaven letterlijk genome n moet worden wil je als docent met psalme n al s poezi e aa n d e gang lees da n he t toegankelijk e wer k va n deurloo zie literatuurlijst waari n hij vijftie n bekend e psalmen uitsteken d verklaart en samen met karel eykman bovendien veertien verhalen vertelt uit het leven gegrepen e n op een psalmtekst geinspireerd vergelijk e n passan t deurloo s werkvertaling met de verheven lyriek van de herdichtsters de muziek bij de psalmen en da n wa s e r no g d e bijzonder e muziek al s je vroege r d e zan g ui t all e kloosters tegelijk had kunnen laten horen zou je een immens gregoriaans ge zang gehoord hebben kon je dat kunstje n u technisc h tot stan d brengen je zou in de kakafonie va n klanken omkomen een immense toren van babel niet alleen heeft elk taalgebied zijn eigen muzikale ondersteuning proberen te vinden maar bovendien zijn in de wat grotere landen de monniken van kloos ters uit afgelegen gebieden zelfs niet tot elkaar gekomen om een bestand pro beren te maken het was ieder voor zich en god voor ons allen dat is in ne derland e n vlaanderen iets minder het geval maar er zijn toc h heel wa t af wijkende bewerkingen berkelmans wij benedictijnen en trappisten hebben het geluk gehad dat we toen eenmaal de keuze op deze vertaling was gevallen een vijftal componis ten uit verschillend e kloosters onder stuwende leiding va n hans bruggen en michael stumpel trappist in de achelse kluis bereid waren al hun produc ten ter discussie t e stellen ons muzikaal idioo m hebben overigens niet ca deau gekregen het is tot stand gekomen door heel veel overleg discussies felle kritiek en gelukkig enorm veel gelach zwakke passages met te veel ef fectbejag werde n onmiddellijk afgeschoten een al te goedkoop akkoordje of een secundegangetje loopj e van noot tot noot kwam er niet door het resultaat is muziek die met als basis het gregoriaans met zijn acht modi en eenstemmigheid buitengewoo n afwisselen d blijft n a even wennen hee l goed te zingen is en de statige taal va n de psalmen va n gerhardt en van der zeyde vorstelijk draagt waar de eens zo populaire muziek van de franse componist gelineau i s be zweken onder snelle slijtage en na een overrompelende entree in de jaren zes tig bijna nergens meer gezongen wordt staat deze muziek van bruggen en de zijnen waarvoo r oo k i n vakkringe n va n musicologe n grot e waarderin g is recht overeind wie wil wete n ho e ze klinkt e r zij n bandopname n van te bestellen bi j d e benedictijnen va n egmond of de slangenburg in doetinchem of bij het cis tercienzerklooster va n de achelse kluis de beste toets is evenwel zelf een s een tijdje onder het zachte juk van de kloosterdisdpline door op weg naar hoe noemt redfield het ook weer een bijzonder inzicht 44 literatuur twee uitgave n i n seri e wi l i k hie r me t nam e aanbevele n voo r d e docentenbibli theek sind s 1978 verzorgt uitgeveri j ko k kampen d e reek s verklaring van een bijbelgedeelte daaraa n wordt meegewerk t doo r onde r anderen b hemelsoet th naastepad e n kees waaijman i n elk deel neme n zi j een bepaald typ e psalm thema tisch onde r d e loep op waaijmans cont o staa n bijvoorbeel d d e deeltje s rech t e n onrecht het zoeken va n ee n weg de schepping de uittocht het uitroepen va n d e naam daarnaast i s er geordend o p psalmnummer psalmschrift onde r redacti e va n waa ijman en laetiti a aarnink ee n zee r verzorg d tijdschrif t waari n d e psalme n stu k voor stu k worde n gesitueer d i n de liturgie enig e tekeninge n i n deze tsjip zij n ui t dit tijdschrif t afkomstig z e zij n va n annek e kipping voo r d e kalligraf i e teken t arie trum overige literatuu r frans berkelman s o s b d e bijbe l gebede n e n gezongen i n tijdschrift voor li turgie 70 1986 48 57 karel deurloo kare l eykman wat heb je zee dat je vlucht psalmen gelezen gehoord en verteld baarn 1986 c h dodd de bijbel in deze tijd prisma boeken utrecht antwerpe n 1961 pius drijvers over de psalmen ee n inleidin g to t hu n betekni s e n gees t me t ee n voorwoord va n prof dr w k m grossouw utrecht antwerpe n 1956 het boek der psalmen ui t het hebreeuws vertaald door ida g m gerhardt e n mari e h van de r zeyde getoonze t doo r benedictijne r e n cistercienzie r monniken ka tholieke bijbelstichting boxtel 2 e verbeterd e dru k 1981 eerste dru k 1975 luc h grollenberg nieuwe kijk op het oude boek 2 e dr amsterdam brussel 1969 hulp voor de bijbellezer 7d e druk nederland s bijbelgenootscha p amsterda m 1973 s lamberigt s red psalmen lezen vieren en beleven leuve n 1991 kh miskotte bijbels abc 2 e druk amsterda m 1966 gabriel smit de psalmen prisma boeken 5 e dr utrech t 1961 gabriel smit gert heimer a th brouwe r en miche l van de r plas dichtbij u is het woord inleiding tot het lezen van de heilige schrift bussu m 1957 kees waaijman d e poezi e va n d e psalmen in communique jrg 8 nummer 4 juni 1992 p 34 42 m h va n de r zeyde vreugde van de psalmen reek s spiritualiteit nijme gen brugge z j 45