De reproduktiefunctie van het onderwijs opnieuw bekeken

Publicatie datum: 1984-01-01
Collectie: 02
Volume: 02
Nummer: 2
Pagina’s: 53-76
bart van der leeuw de reproduktiefunctie van het onderwijs opnieuw bekeken 1 inleiding zo n acht jaar geleden solliciteerde een vriend van me naar een vacature taalbeheersing op het instituut nederlands van de kun hij vertrouwde me toen iets toe van zijn plannen in het geval dat hij aangenomen zou worden rangezien bijna alle studenten neder lands eens voor de klas zouden komen te staan zou hij zijn cur sus taalbeheersing beginnen met een flinke brok politieke econo mie van het onderwijs de aankomende neerlandici moesten immers op de hoogte zijn van de aard en de functie van hun toekomstige werkkring op de eerste plaats werden ze lerares of leraar pas op de tweede plaats neerlandicus aldus mijn vriend zijn plannen klonken me toen ik was derdejaars student prachtig maar tege lijk conflictueus in de oren dat laatste klopte hij werd niet benoemd lang niet alle studenten nederlands van universiteiten of nlo s kunnen tegenwoordig zeker zijn van een baan in het onderwijs dankzij een voortvarend bezuinigingsbeleid van de overheid moet er in de opleidingen naarstig gezocht worden naar nieuwe beroeps perspectieven maar voor diegenen die inderdaad voor de klas terechtkomen blijft onverkort gelden dat zij vooral leraar of lerares worden de aard van dat beroep kunnen we nader omschrij ven door naar de functies van de school te kijken doughty 1973 pag 26 e v merkt hierover op dat elk individu zijn cultuur leert kennen en onderdeel wordt van die cultuur via een proces van cultureel leren of socialisatie die socialisatie geschiedt via een aantal sociale instanties zoals het gezin de buurt de familie het werk en ook de school in elk van die instanties vindt op twee niveaus socialisatie plaats inleiden in de waarden mogelijkheden en gewoonten van de socialiserende instantie zelf inleiden in de waarden mogelijkheden en gewoonten van de totale maatschappij de school is een heel bijzondere socialiserende instantie omdat zij tevens een onderwijsinstantie is de school kent naast de genoemde twee niveaus ook nog een derde niveau van socialisatie 53 spiegel 2 1984 nr 2 53 76 inleiden in cultuurtechnieken en kennisbestanden uit deze omschrijving van socialisatieniveaus ofwel functies van de school kunnen we afleiden dat de taak van een moedertaal leer kracht een veelzijdige is hij is niet alleen bezig met het geven van vakonderwijs lezen en schrijven cultuurtechnieken litera tuur en grammatica kennisbestanden maar hij is ook altijd ver wikkeld in onderwijsleerprocessen die plaatsvinden op de eerste twee niveaus van socialisatie of hij zich daar nu van bewust is of niet of hij dat nu wil of niet in een onderwijsleersituatie leert een leerling tegelijkertijd over de kennisbestanden en cul tuurtechnieken die aan de orde zijn en over waarden mogelijkhe den en gewoonten die het handelen van leerkracht en leerlingen sturen zo leert een leerling tijdens een les over jan wolkers waarin de leerkracht uitsluitend doceert niet alleen iets over turks fruit maar ook iets over de gedragsregels van de school namelijk dat hij moet luisteren als de leerkracht spreekt hem niet mag onderbreken etc de waarden mogelijkheden en gewoonten van de socialiserende in stantie zelf gedragsregels worden niet terloops met het vakon derwijs meegenomen zoals de term verborgen leerplan sugge reert maar vormen een massief onderdeel van de dagelijkse schoolpraktijk waar leerlingen vaak veel uitgebreider over kun nen reflecteren dan over de inhoud van een bepaald vak dat il lustreer ik hier met een fragment uit een interview met vier brugklasleerlingen over het typisch schoolse fenomeen van vin geropsteken interv je zegt van die juffrouw van nederlands die maakt een afspraak en die geldt voor jullie allemaal geldt die ook voor haar menco leon ja peggy nee natuurlijk niet tanja nee want ze steekt d r vinger toch niet op leon ja die geldt ook voor haar zij heeft dus die cifspraak gemaakt en zij moet zich net zo goed aan die afspraak houden als wij menco ja tanja ja maar ze steekt d r vinger toch niet op leon want wij hebben afgesproken op de lagere school dat we de vinger op moeten steken nou als we die afspraak niet hadden hadden we dat niet gedaan interv nee maar steekt nou de juffrouw ook de vinger op menco nee dat niet want zij is eigenlijk de baas van de klas tanja nou dan dem hoeft ze zich d r eigen niet aan te houden dan menco ja nou als je een baas bent dan steek je je vinger toch niet op 54 in bepaalde opzichten vormen de gedragsregels waar deze leerlin gen over praten een voorafspiegeling van het maatschappelijke leven buiten de school getuige de gehanteerde terminologie baas en daarmee is op een zeer voorlopige wijze de samenhang geformuleerd tussen het eerste en het tweede socialisatieniveau tussen de waarden mogelijkheden en gewoonten van de school en de waarden mogelijkheden en gewoonten van de totale maatschappij het thema van deze bijdrage een thema dat volgens mij ook voor leerkrachten moedertaal in opleiding van belang is zij geven immers niet alleen les over jan wolkers en in het schrijven van brieven maar ook in institutioneel en maatschappelijk gedrag in het taalgebruik van de didactiek heet het dat de moedertaalleer kracht naast vakdoelen ook algemene onderwijsdoelen op het oog heeft in de eerste spiegel werd over de bedoeling van het blad onder meer het volgende gezegd de redactie beoogt verschillende wetenschappelijke stromingen methodologieen en visies op moedertaal onderwijs met elkaar in contact te brengen en de dis cussie tussen aanhangers daarvan te stimuleren welnu in deze bijdrage 1 blijft moedertaal uitdrukkelijk tussen haak jes staan en wordt ingegaan op de discussie over de relatie tus sen onderwijs en maatschappij dit onderzoeksterrein wordt be streken door de onderwijssociologie waarvan het doel in het algemeen omschreven kan worden als na te gaan hoe de samenleving onderwijs en vorming organiseert en hoe omgekeerd de organisatie van en het handelen binnen onderwijs en vorming invloed hebben op de samenleving bois reymond wesselingh 1981 pag 234 de onderwijssociologie heeft de laatste decennia twee hete hang ijzers gekend op de eerste plaats dat van de onderzoeksmethodo logie dat kortweg is aan te duiden als het conflict tussen kwan titatief en kwalitatief onderzoek zie o a wesselingh 1979 pag 170 op de tweede plaats dat van de ongelijke onderwijskan sen arbeiderskinderen kinderen van culturele minderheden en meisjes komen relatief slecht aan bod in het huidige onderwijs de meest uitgesproken positie in het debat over de ongelijke on derwijskansen wordt sinds zo n jaar of tien verwoord in de zoge heten reproduktie opvatting dit is de gedachte dat de school de maatschappelijke verhoudingen in elke volgende generatie leerlin gen als het ware reproduceert in dit verband wordt de school wel vergeleken met een aardappelsorteermachine die leerlingen sor teert en selecteert naar hun sociale afkomst zodat de bestaande maatschappelijke ongelijkheid min of meer mechanisch in stand wordt gehouden ik zal in mijn bijdrage eerst ingaan op de inhoud van de repro duktie opvatting vervolgens komen een aantal punten van kritiek daarop aan de orde tenslotte bespreek ik een aantal onderzoeken 55 naar de positie van meisjes op school waaraan de controverse in de onderwijssociologische discussie over ongelijke kansen wordt geillustreerd 2 het onderwijs reproduceert maatschappelijke ongelijkheid in school en ongelijkheid laat wesselingh 1979 zien hoe de onderwijssociologische discussie over de problematiek van de on gelijke onderwijskansen in het begin van de jaren zeventig een belangrijke verandering heeft doorgemaakt er viel toen een ver schuiving te constateren van een deficietopvatting naar een maat schappelijke ongelijkheidsbenadering in de deficietopvatting wordt de verklaring voor de ongelijke onderwijsdeelname en schoolprestaties van arbeiderskinderen primair gezocht in de aan of afwezigheid van bepaalde individuele kenmerken in de maatschappelljke ongelijkheidsbenaderlng wordt de verklaring hiervoor primair gezocht in de maatschappelijke verhoudingen centrale notie van deze nieuwe benadering is die van de repro duktie van maatschappelijke ongelijkheid via het onderwijs on der meer en vooral door middel van de processen kwalificering identificatie en selectie van leerlingen en de legitimering daar van ib pag 17 van belang in deze omschrijving is de vraag wat we precies onder maatschappelijke ongelijkheid moeten verstaan een voor de hand liggende operationalisatie van dit begrip is het gelijk te stel len met verschillen in inkomen kennis en macht volgens meijers en wesselingh 1983 pag 95 e v kunnen we maatschappelijke ongelijkheid echter niet louter zien vanuit een distributief per spectief met andere woorden haar reduceren tot een verdelings probleem van absolute en kwantificeerbare verschillen als cen traal punt kunnen we wijzen op het feit dat deze ingreep het be grip maatschappelijke ongelijkheid ontdoet van alle verhou dingsaspecten daarmee wordt bedoeld dat wanneer wij spreken over maatschappelijke ongelijkheid we niet alleen doelen op de waar te nemen kwantitatieve verschillen in bezit kennis enzo voort maar evenzeer de verhoudingen aan de orde willen stellen waarin groepen van individuen klassen staan ten opzichte van andere groepen een verhouding die wordt gekenmerkt door onder drukking en verzet verandering in de kwantitatief waarneembare verschillen tussen deze groepen impliceert derhalve niet auto matisch corresponderende veranderingen in de verhoudingen die de groepen ten opzichte van elkaar innemen ib pag 96 waar wesselingh met het oog op de reproduktie van maatschappe lijke ongelijkheid spreekt van de processen kwalificering iden tificatie selectie en legitimering wijzen van der aalsvoort en van der leeuw 1982 pag 22 op de selecterende en integrerende functies van het onderwijs de selectie in het onderwijs is 56 een heel rechtstreekse uitdrukking van de reproduktie van maat schappelijke ongelijkheid door selectie krijgt de ene persoon meer scholing dan de andere en daarmee meer kans op maatschappe lijke status en macht de integratie zorgt enerzijds voor ge lijkschakeling van jonge mensen op een basisniveau ander zijds legitimeert de integratie in het onderwijs in hoge mate de ongelijkheidsreproduktie door overdracht van kennis vaardighe den en culturele orientaties worden mensen vertrouwd gemaakt met een maatschappij die is gekenmerkt door ongelijkheid en wordt deze ongelijkheid voorgesteld als normaal conflictloos en onver anderbaar aan de wieg van de gedachte dat het onderwijs via een aantal pro cessen of functies de maatschappelijke ongelijkheid reproduceert we zullen dat kortweg de reproduktie opvatting noemen staat het werk van onder andere de fransen bourdieu en passeron 1970 en de amerikanen bowles en gintis 1976 de conclusie van bourdieu en passeron is tweeledig het onder wijssysteem functioneert op uiterst conservatieve wijze het is er uitsluitend op gericht de bestaande situaties te reproduceren door schoolkeuze bevestigt iedereen het lot van zijn sociale klasse eerste deel conclusie en tegelijkertijd is iedereen ook nog tevreden men krijgt het gevoel te leven in de best mogelijke wereld de wereld van de van tevoren ingestelde harmonie tweede deel conclusie de analyses van boudieu en passeron werpen een nieuw licht op het gelijke kansendebat hun verdienste is met name gelegen in de ontmaskering van de begaafdheidsideologie bowles en gintis rekenen definitief af met de ideologie van kan sengelijkheid en liberale onderwijshervormingen in die ideologie ligt besloten dat het mogelijk is maatschappelijke gelijkheid via het onderwijs te realiseren dat het onderwijs die emancipatoire belofte nog alsmaar niet heeft ingelost moet volgens deze weten schappers niet beschouwd worden als tijdelijk falen of irrationa liteit de rationaliteit van het onderwijs is nu juist dat het vanaf zijn ontstaan als openbaar massa onderwijs nauw verbonden is geweest met de reproduktie van maatschappelijke ongelijkheid de rationaliteit van het kapitalistische onderwijs kan alleen maar zijn dat het maatschappelijke ongelijkheid reproduceert bowles gintis 1976 pag 8 om deze reproduktie scherper in beeld te krijgen ontwikkelden bowles en gintis het correspondentie principe het onderwijs is er volgens hen niet zozeer op gericht inhoudelijke kwalificaties over te dragen maar probeert in de eerste plaats bepaalde per soonlijkheidskenmerken te stimuleren zoals aanpassingsvermogen en loyaliteit aan de bestaande produktieverhoudingen hierbij speelt niet de onderwijsinhoud de belangrijke rol maar de onderwijs vorm dat wil zeggen de sociale relaties binnen de onderwijsin 57 stitutie onderwijs bereidt leerlingen voor op ondergeschikte posities in het produktieproces doordat er een correspondentie bestaat tussen de sociale relaties van de produktie en van het onderwijs zelf zoals arbeidsdeling hierarchie en controle ken merken zijn van de sociale relaties in de kapitalistische produk tie zo zijn arbeidsdeling hierarchie en controle ook de kenmer ken van de verhoudingen op school andere punten van overeenkomst correspondentie tussen de onderwijsvorm en de kapitalistische produktie zijn bijvoorbeeld de nadruk op competitie en concur rentie en niet op samenwerking het externe beloningssysteem loon in het produktieproces en diploma s in het onderwijs 3 de opvatting van de bestreden reproduktie en het begrip verzet op de reproduktie opvatting zoals die hierboven is omschreven is nogal wat kritiek geleverd in de tweede helft van de jaren zeventig geeft de onderwijssociologische discussie over de pro blematiek van de ongelijke onderwijskansen dan ook opnieuw een verschuiving te zien de kritiek op het rigide correspondentie principe van bowles en gintis komt in par 4 uitgebreid ter spra ke het werk van bourdieu en passeron wordt onder andere kritisch besproken door snijders 1979 de algemene strekking is dat de school gemene zaak maakt met de belangen van de lei dende klassen zij doen alsof het normaal noodzakelijk en onver mijdelijk is dat kinderen uit lagere milieus falen zij wekken de indruk dat binnen de school geen enkele progressieve actie bestaat en een dergelijke actie zelfs ondenkbaar is ib p 134 verder fulmineert snijders tegen de door bourdieu en passeron geponeerde tevredenheid met de reproduktie van onge lijkheid zodra men de schoolbestemming koppelt aan de levensom standigheden in hun geheel blijkt onweerlegbaar dat de over heerste klassen helemaal niet zo gelukkig en tevreden zijn met de gevestigde orde en wel degelijk voortdurend strijd voeren zowel tegen de uitbuiting in het algemeen waarvan zij in een klassen maatschappij het slachtoffer zijn als tegen de gevolgen van deze uitbuiting voor de schoolopleiding van hun kinderen ib p 117 hoewel snijders een aantal aspecten van de analyses van bourdieu en passeron positief waardeert beticht hij hen tussen neus en lippen door tenslotte toch van sociologisch fatalisme algemeen gesproken zo stellen meyers en wesselingh 1983 pag 104 geldt de kritiek vooral de eenzijdigheid in het gebruik en de uitwerking van de reproduktiefunctie en het uit deze opvat ting resulterende determinisme pessimisme defaitisme dan wel fatalisme om maar eens een aantal door de critici gebruikte ter men te laten vallen de kritiek richt zich dan vooral op het een zijdig nadruk leggen op de afhankelijkheid van het onderwijs van de bestaande maatschappelijke verhoudingen en de daarachter wer kende krachten en machten waardoor onvoldoende recht zou worden 58 gedaan aan de relatief autonome positie van het onderwijs als maatschappijsector tevens zou het die visie ontbreken aan een gevoeligheid voor de emancipatoire krachten die in het onderwijs werkzaam zijn al deze kritiek was in nederland losgebarsten naar aanleiding van school en ongelijkheid wesselingh 1979 waarin het programma van de maatschappelijke ongelijkheidsbenadering met daarin een centrale plaats voor de reproduktiefunctie van het onderwijs ten doop werd gehouden in een uitvoerig weerwoord leggen meyers en wesselingh 1983 een aantal punten van kritiek terzijde zoals de verwaarlozing van de historisch politieke context en het ont breken van een voldoende empirische basis naar aanleiding van het sociologisch determinisme dat de reproduktie opvatting me nigmaal wordt verweten scherpen zij de term reproduktie nog eens aan dit begrip doelt hier op de bevochten continuering van de fundamentele maatschappelijke verhoudingen klasse sekse enz die resulteert in een gedeeltelijk onaangetaste maatschap pijformatie waarin sprake is van dominantie en onderschikking op antagonistische basis de termen bevochten en antagonistisch duiden reeds op een weinig soepel verlopend door strijd en ver zet gekenmerkt proces ib pag 109 het onderwijs is te zien als een vat vol tegenstrijdigheden er is sprake van verdeling van kennis maar ook van produktie van kennis onderwijs werkt in zekere zin onderdrukkend maar heeft daarnaast evenzeer emancipa toire werkingen onderwijs reproduceert ongelijkheid maar draagt ook bij aan vermindering van ongelijkheden onderwijs is sterk verbonden met de maatschappelijke omgeving waarin het ligt inge bed maar is evenzeer een relatief autonome institutie een derge lijke spanningsbundel van tegenstrijdige kenmerken karakteriseert het functioneren van het onderwijs in onze maatschappij en deze dient in het spreken over reproduktie steeds te worden meegeno men ib pag 111 en dat laatste is zo besluiten meyers en wesselingh enigszins tegemoetkomend aan de critici in de dis cussie van de laatste jaren niet altijd even expliciet gedaan om nu geen misverstand te laten bestaan over wat er allemaal aan betekenis in het begrip reproduktie aanwezig dient te worden verondersteld zou ik ervoor willen pleiten een expliciet onder scheid te maken tussen mechanische reproduktie de reproduktie opvatting zoals die in paragraaf 2 is geintroduceerd en bestre den reproduktie in de opvatting van de bestreden reproduktie gaat men er wel vanuit dat het onderwijs maatschappelijke onge lijkheid reproduceert maar niet dat dat rechtstreeks zonder slag of stoot gebeurt de reproduktiefunctie van het onderwijs wordt bestreden onder andere doordat ouders leerlingen en leerkrach ten zich ertegen verzetten verzet is een centrale notie in de bes treden reprodukt ie opvat t ing 59 in zijn lezing tijdens de sociology of education conference 1982 te birmingham betoogde roger dale dat het debat over ongelijke onderwijskansen op drie punten een wezenlijke winst had geboekt door de introductie van het begrip verzet op de eerste plaats heeft de introductie van het begrip verzet ons in de gelegenheid gesteld een al te deterministische opvat ting over onderwijs als sociale controle aan de kaak te stellen tegen sociale controle middels onderwijs wordt zowel door leer lingen als leerkrachten verzet gepleegd ze is nooit passief geaccepteerd met de invoering van de verzetsconceptie is de theorie van de sociale controle ofwel de reproduktie opvatting geheel verlaten of op essentiele punten gemodificeerd op de tweede plaats kan het begrip verzet erg bruikbaar zijn om onze kennis over de schoolervaring van leerlingen te verrijken een duidelijke gerichtheid op leerlingenverzet betekent dat leer lingen als factor in onderzoek serieus worden genomen iets waar het de ethnografie van de school heel lang aan heeft ontbroken de schoolethnografie is immers lang blijven steken bij het loca liseren van determinanten waardoor schoolsucces wordt bepaald met behulp van het begrip verzet is te achterhalen welke rol leerlingen hebben in het gladde of juist haperende verloop van het schoolleven op de derde plaats heeft de aandacht voor het leerlingenverzet tot gevolg gehad dat het buitenschoolse leven van de leerling in een nieuw daglicht is komen te staan er wordt meer recht ge daan aan de wereld buiten de school die niet langer opgevat wordt als louter een input variabele voor te voorspellen school succes daardoor kan een begin worden gemaakt met het beter rela teren van het schoolleven aan de maatschappij waar de school deel van uitmaakt tot zover de lezing van dale de erkenning van het aspect verzet heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in de kritiek op de mechanische reproduktie opvat ting met name waar het ging om het deterministische karakter ervan ook vanuit andere invalshoeken en op andere punten is kri tiek geleverd op de reproduktie opvatting in aparte paragrafen komen nog drie punten van kritiek aan de orde elk ervan is op te vatten als een bijdrage aan de bestreden reproduktie opvatting kritiek op het basis bovenbouw paradigma par 4 kritiek op de ideeen over leren en socialisatie par 5 kritiek op het cultuurbegrip par 6 4 tegenspraken in de relatie tussen onderwijs en maatschappij over basis en bovenbouw bowles en gintis behoorden zelf tot de eersten die de onvoldoende verklarende kracht van het correspondentie principe hebben onder kend in hun artikel contradiction and reproduction in 60 educational theory bowles gintis 1980 wijzen ze op het gevaar dat het correspondentie principe de relatie tussen maatschappij en onderwijs als probleemloos en harmonieus voorstelt de onhoud baarheid van deze gladde relatie mag uit het volgende blijken in de traditionele liberale conceptie van het onderwijs worden drie doelen onderscheiden 1 onderwijs moet ongelijkheid tussen mensen wegwerken 2 het moet bepaalde vaardigheden bij mensen ontwikkelen 3 het moet ervoor zorgen dat mensen een plaats vinden in de maatschappij in de praktijk echter blijkt dat het onderwijs juist maatschap pelijke ongelijkheid reproduceert en bepaalde menselijke vaardig heden onderdrukt in plaats van ze te ontwikkelen waar het onder wijs wel in slaagt is zijn integratieve functie het lijkt er dus op dat het onderwijs al zijn maatschappelijke doelen niet kan vervullen omdat die doelen met elkaar in tegenspraak zijn welnu het correspondentie principe kan die tegenspraken niet voldoende verantwoorden binnen het model van correspondentie valt namelijk nog wel te wijzen op tegenspraken maar dan hoogstens in termen van achter lopen wanneer een bepaalde gang van zaken in de structuur van het onderwijs in tegenspraak is met die van de economie wordt dat verklaard door erop te wijzen dat de meest recente ontwik kelingen in de economie nog niet in het onderwijs zijn doorge drongen een dergelijke verklaring vinden bowles en gintis te mager en inadequaat voor het begrijpen van de complexiteit van relaties in het maatschappelijke leven zij constateren dat het correspondentie principe rechtstreeks wordt ingegeven door het marxistisch paradigma van de basis en bovenbouw de economie vormt de basis van materiele levensvoorwaarden waarvan alle an dere sociale relaties in laatste instantie afhankelijk zijn om een beter begrip van tegenspraken te ontwikkelen zien bowles en gintis verder af van het economisch determinisme dat wil zeg gen van het postulaat van een economische basis met daar bovenop een aantal door de economie bepaalde maatschappelijke boven bouwfenomenen in plaats daarvan stellen zij voor de maatschappij te zien als een samenhang van structureel gearticuleerde gebie den van sociale praktijk sites of social practice het een gebied bedoelen ze een coherent geheel van sociaal leven met een eigen specifieke set van sociale relaties of structuren ge bieden van fundamenteel belang in een geavanceerde kapitalis tische maatschappij zijn die van de staat het gezin en de kapitalistische produktle deze gebieden definieren namelijk de drie belangrijkste relaties die individuen hebben met hun maat schappij elk individu heeft tegelijkertijd een specifieke iden titeit als staatsburger een geslacht en een status op basis van zijn haar klassepositie en geen van deze drie relaties kan sim 61 pelweg begrepen worden als voortvloeiend uit de andere met an dere woorden ze hebben hun eigen interne dynamiek binnen elk van deze gebieden zijn een aantal verschillende prak tijken te onderscheiden namelijk een toeelgenende praktijk vgl arbeid een politieke vgl het veranderen van sociale relaties een culturele praktijk vgl het ontwikkelen van instrumenten voor samenwerking en een distributieve praktijk vgl de verdeling van macht inkomen en dergelijke nu is het heel verleidelijk om een bepaalde praktijk voor te behouden aan een van de drie genoemde gebieden bijvoorbeeld de staat als ge bied dat bij uitstek bedoeld is voor politieke praktijken bowles en gintis waarschuwen voor deze valstrik alle genoemde praktij ken komen voor in alle drie de genoemde gebieden ook in het ge zin bijvoorbeeld is er sprake van toeeigende praktijken vgl de arbeid van de huisvrouw is er sprake van politieke pratctijken bestendiging c q aanvechting van de patriarchale machtsrela ties etc de tegenspraken van de maatschappelijke totaliteit opgebouwd uit de drie genoemde gebieden gezin staat en economie zien bowles en gintis vooral veroorzaakt door twee dynamische principes dat van de afbakening van elk van de drie gebieden en dat van de overdracht van praktijken van het ene gebted naar het andere zo is de strijd voor medezeggenschap binnen de economie democra tisering van de kapitalistische produktie te beschouwen als de overdracht van een politieke praktijk van het gebied van de libe raal democratische staat naar dat van de economie snijders 1979 pag 220 stelt in dit verband de bourgeoisie bedoelt met ge lijkheid vgl medezeggenschap de gelijkheid van allen voor de wet het proletariaat beseft echter heel goed dat gelijkheid niet simpelweg kan bestaan uit gelijke formele rechten maar dat dit begrip ook betrekking heeft op de economische en sociale status door politieke praktijken van de staat over te dragen naar het gebied van de economie worden de machthebbers als het ware door de overheerste klasse aan hun woord gehouden ter verheldering van de politieke praktijken die er in de ver schillende gebieden staat economie gezin bestaan geven bowles en gintis de volgende karakterisering in het gebied van de kapitalistische produktie worden de politieke praktijken be paald door rechten die berusten op eigendom deze rechten kun nen slechts worden uitgeoefend voor zover een individu beschikt over eigendom in het gebied van de liberaal democratische staat daarentegen worden politieke praktijken bepaald door de rechten die berusten op de persoon alle burgers nemen in gelijke mate deel aan de beslissingen in staatsaangelegenheden de politieke praktijk in het gebied van het gezin tenslotte wordt bepaald door de rechten die berusten bij de volwassen man hij controleert het werk van de vrouw en de reproduktie van het gezin als geheel 62 vanuit de bovenstaande analyse van de maatschappelijke totali teit waarin het basis bovenbouw paradigma is vervangen door een samenhang van relatief autonome van elkaar afgebakende gebieden van sociale praktijk staat gezin en economie definieren bowles en gintis de tegenspraken in de relatie tussen onderwijs en maatschappij opnieuw een van de meest in het oogspringende tegenspraken 20 zagen we eerder is gelegen in het geheel van de maatschappelijke doelen gelijke kansen individuele ontplooiing en selectie deze centrale tegenspraak in het onderwijssysteem van een geavanceerde kapitalistische maatschappij vloeit voort uit de locatie van dat systeem in het maatschappelijk geheel enerzijds is het onderwijs in het algemeen bezien een sub systeem van het gebied van de staat daarom is in beginsel zijn organisatie gericht op de uitoefening van rechten die berusten op de persoon vgl de liberale onderwijsdoelen het streven naar gelijke kansen en de individuele ontplooiing anderzijds speelt het onderwijs een belangrijke rol in de reproduktie van de poli tieke structuur van het kapitalistische produktieproces vgl de selectie in het onderwijs die is gericht op een hierarchische arbeidsdeling deze politieke structuur van het gebied van de economie is gelegitimeerd in termen van rechten die berusten op eigendom het onderwijs heeft dus als gevolg van zijn specifieke locatie in de maatschappelijke totaliteit te maken met tegenstrijdige politieke praktijken afkomstig uit verschillende gebieden staat en economie het onderwijs reproduceert de rechten die berusten op eigendom terwijl het zelf is georganiseerd in termen van rechten die berusten op de persoon 5 wat de leerling leert bepaalt hij zelf over leren en socia lisatie kritiek op de reproduktie opvatting vanuit een geheel andere hoek als hierboven is weergegeven heeft betrekking op de vaak impli ciet gebleven ideeen omtrent leren en socialisatie die eraan ten grondslag liggen de reproduktie opvatting gaat ervan uit dat boodschappen die tegemoet komen aan maatschappelijke eisen inte gratie selectie identificatie in het onderwijs rechtstreeks aan de leerlingen worden overgedragen met boodschappen doelen we zowel op onderwijsinhouden die een maatschappelijke waarde hebben rekenen schrijven etc als onderwijsvormen die voorbereiden op de wereld van de arbeid zoals specifieke hierarchische sociale relaties maar zowel in de cognitieve psychologie ausubel 1968 als in de kennissociologie esland 1971 is men het erover eens dat leren niet het zelfde is als het absorberen van boodschappen maar eerder het karakter heeft van het produceren van betekenis sen wat leerlingen leren is niet per se hetzelfde als wat de school onderwijst johnson 1982 pag 148 formuleert we heb ben altijd moeite gehad met de mechanistische of eendimensionale 63 opvattingen van zender en ontvanger van passief kijken of luisteren van het model van een traditionele pedagogie daarom staan we kritisch ten opzichte van een groot aantal benaderingen die de wijze waarop een boodschap ontvangen of gelezen wordt afleiden uit een formele analyse van het produkt wij stel len ons op het standpunt dat er bij alle ontvangsten betekenis sen geproduceerd worden in het boek leerlingen taal en school wordt ook uitgebreid kritiek geleverd op het idee dat leren zoiets is als het in je hoofd binnen laten lopen van kennis die onveranderd opgeslagen wordt en naar believen kan worden gereproduceerd wat via waarne mingen en ervaringen tot de lerende doordringt interpreteert hij onmiddellijk op basis van wat hij al wist op basis van zijn mo del van de werkelijkheid aalsvoort leeuw 1982 pag 42 wanneer je leerlingen beschouwt als actieve kennisproducerende subjecten en niet als passieve absorberende objecten van het onderwijssysteem heeft dat ook consequenties voor de manier waar op je naar socialisatie in het algemeen kijkt klaassen 1981 pag 12 wijst in dit verband op de socialisatie theorie van berger de maatschappelijke werkelijkheid wordt gezien als het resultaat van menselijk handelen in interactiesituaties daarin worden definities van de werkelijkheid ontwikkeld en bou wen individuen zelf hun wereld op socialisatie wordt door berger niet meer gezien als een proces waarin individuen een pasklaar liggende cultuur overnemen berger legt zwaar het accent op de zingevende activiteiten van mensen dat is een belangrijke voor uitgang ten opzichte van socialisatietheorieen die sterk het passiviteitsidee benadrukken de kritiek op de reproduktie opvatting voor wat betreft haar be schrijving van de relatie tussen individu en sociale structuur tijdens het socialisatieproces wordt door van der aalsvoort en van der leeuw 1982 pag 23 in de volgende uitspraken onder woorden gebracht socialisatie is een vorm van acculturatie waarin het gesocia liseerde individu de leerling een actieve deelnemer is aan een proces hij is geen object van onderdrukking of overheer sing normen en waarden worden niet overgedragen via reactieve ant woorden op situaties conflicten en relaties maakt de leerling zich normen en waarden eigen socialisatie is geen passieve internalisatie maar een actieve respons op maatschappelijke tegenspraken in maatschappelijke instituties zoals de school wordt het han delen niet bepaald door structuren onderwijs en vorming zijn daarentegen te beschouwen als een confrontatie tussen maat schappelijke structuren en subjectief handelen 64 6 sociale groepen produceren hun eigen levensstijl over het cultuurbegrip we hebben het tot nu toe gehad over het begrip verzet over de herziene maatschappij analyse van bowles en gintis en over leren en socialisatie als het handelen van subjecten dit waren alle maal aanzetten om de reproduktie opvatting op onderdelen te kri tiseren en te veranderen de onderwijssociologische aanzet die het meest uitgesproken de reproduktie opvatting als geheel kritisch aan de kaak stelt is afkomstig van het birmingham centre for contemporary cultural studies cccs de onderzoeken van dit instituut zijn gericht op de rol die culturele produktie speelt in de reproduktie van maat schappelijke ongelijkheid onderzoek naar culturele vormen van met name de arbeidersjeugd heeft onomstotelijk aan het licht ge bracht dat maatschappelijke ongelijkheid niet mechanisch en glad jes wordt gereproduceerd maar via tegenspraken strijd en con flicten tot stand komt de zogenaamde bestreden reproduktie volgens meijers 1982 is het onder andere een verdienste van het cccs dat het streeft naar een actief cultuurbegrip in het on derzoek in het kader van de deficlethypothese in de jaren zes tig werd uitgegaan van een statische cultuur zonder interne te genstellingen zo er al sprake was van een subcultuur de arbei derscultuur werd die beschreven in termen van dominante cultuur en vervolgens getypeerd als deviant crimineel disfunctioneel deficitair of zo iets dergelijks of ze wordt geisoleerd ib pag 168 ook de reproduktie opvatting hanteert volgens meijers een statisch cultuurbegrip cultuur wordt gezien als een grootheid die door het onderwijs op een klassespecifieke wijze wordt gedistribueerd in het onderzoek van het cccs wordt een veel actiever cultuurbegrip gebruikt de levensstijl van een be paalde groep 2 paul willis medewerker van het cccs constateerde in zijn lezing sociology of education conference 1982 birmingham het volgen de over het cultuurbegrip van de hierbovengenoemde onderwijsso ciologische stromingen binnen de deficiet opvatting werden het sociale leven en de cul turele vormen van de onderdrukten gezien als het probleem een en ander zou verheven en gecompenseerd moeten worden de repro duktie opvatting heeft deze culturele vormen grotendeels ontkend of simpelweg afgedaan als ideologie het onderzoek van het cccs is er nu juist op gericht de culturele vormen te begrijpen als centrale theoretische gegevenheden men wil van die culturele vormen iets leren ze met een open vizier evalueren wat moeten we ons nu voorstellen bij onderzoek vanuit een actief cultuurbegrip onderzoek naar culturele produktie of culturele vormen in het cultuuronderzoek van het cccs wordt cultuur opge 65 vat als levensstijl als alledaagse leefwijze of strijdwijze het onderzoek tracht de strijdwijzen van de lagere sociale klassen en de onderliggende sociale groepen serieus te nemen dit houdt in dat we die leefwijzen zeer gedegen moeten onderzoeken niet van buitenaf of vooringenomen dat wil zeggen dat je de wezenlijke kennisinhouden hun realiteit moet achterhalen johnson 1982 pag 143 en even verder onderzoek naar bewustzijnsvormen in ieder moment van hun ontstaan verspreiding en transformatie met inbegrip van hun objectivering in teksten en tekensymbolen cultuuronderzoek bestudeert vanuit dit standpunt maatschappijen en sociale processen het is geinteresseerd in de wijzen waarop mannen en vrouwen zich bewust worden van zichzelf van de sociale omgeving en de natuur en de tegenstrijdigheden in hun leven de finieren en daarover strijden ib pag 145 het programma van het cultuuronderzoek is dus nogal omvangrijk men kiest daar bewust voor het gaat erom de gehele levensstijl van sociale groepen in al zijn complexiteit te reconstrueren we kunnen dit soort onderzoek niet beperken tot kunst of literatuur maar ook niet tot voetbal of popmuziek ib pag 145 een opvallend gevolg van de grootscheepse aanpak van het cultuur onderzoek is dat voorzover er onderzoek naar het onderwijs wordt gedaan de school uit het middelpunt van de aandacht verdwijnt de school is voor ons slechts een schakel in de meer uitgebreide processen van culturele reproduktie en transformatie de school kan slechts goed begrepen worden als onderdeel van een complex geheel van sociale gebieden en praktijken waartoe in ieder geval ook het gezin en de arbeidsplaats behoren ib pag 52 de beste manier om de programmatische uitspraken van het cccs te illustreren is te verwijzen naar het baanbrekende onderzoek van willis learnlng to labour how working class kids get working class jobs willis 1977 in learning to labour doet willis verslag van een onderzoek naar de overgang van school naar werk van blanke arbeidersjongens in een middelgrote industriestad in engeland een groep van twaalf jongens werd in de laatste twee schooljaren en de eerste maanden op de werkvloer intensief gevolgd de onder zoeksmethode werd gekenmerkt door participerende observatie op school buiten school en in de fabriek interviews met de jon gens hun ouders leraren collega s in de fabriek en groepsdis cussies zeer uitgebreid beschrijft willis de culturele vormen de levens stijl die deze jongens in de klas ontwikkelen willis vat die stijl samen in de term tegenschoolcultuur deze bestaat onder andere uit verzet tegen de autoriteit van de leerkracht het for meren van een informele groep het bevechten van fysieke en sym bolische ruimte lol trappen seksisme en racisme bovendien wijst hij op de relatie die er bestaat tussen de tegenschoolcul 66 tuur en de cultuur van de werkvloer die de lads kennen van vaders broers en oude vrienden 3 de interesse van willis voor de culturele vormen van arbeiders jongens op school en met name zijn positieve waardering daarvan vinden wij ook terug bij baudelot en establet 1973 ook zij erkennen de waarde van deze culturele vormen zij herstellen het werkelijke leven van de leerlingen het werkelijke leven van de kinderen van het proletariaat en ook deze kinderen zelf in hun waarde door ze niet langer te beschouwen als een samenraapsel van luilakken onaangepast of maar als slachtoffers van een onaange paste school zij proberen zich in deze kinderen zelf te ver plaatsen de school de discipline en de taal van de school te zien door hun ogen snijders 1979 pag 228 maar aldus snijders deze levensstijl moet niet geromantiseerd worden ook willis romantiseert niet over het spontane creatieve verzet van de onaangepaste leerlingen want uiteindelijk leidt hun tegenschoolcultuur tot een vrijwillige keuze voor het verrich ten van laag betaalde en laag gewaardeerde handarbeid het is hun eigen cultuur die veel arbeidersjongens zeer effectief voor bereidt op fabrieksarbeid we zouden kunnen zeggen dat er een element van zelfverdoeming zit in het aannemen van de onderge schikte rollen in het westerse kapitalisme echter deze verdoe ming wordt paradoxaal genoeg ervaren als echt leren bevestiging toeeigening en als een vorm van verzet dit culturele proces om vat een gedeeltelijke ontmaskering van de feitelijke bestaans voorwaarden van de arbeidersklasse een inzicht dat zeker supe rieur is aan de officiele versies van de werkelijkheid die onder andere door de school worden uitgedragen slechts op basis van een dergelijke echte culturele articulatie van hun omstandigheden kunnen groepen arbeidersjongens hun verdoemenis in eigen handen nemen de tragedie van de tegenspraak is dat deze vormen van ont maskering van de heersende ideologie beperkt zijn ontwricht wor den en in hun tegendeel gaan verkeren willis 1977 pag 3 7 voorbeelden van onderzoek vanuit het perspectief van de be streden reproduktie 7 1 de positie van meisjes in het onderwijs in het debat over ongelijke onderwijskansen hebben de deficiet opvatting en de reproduktie opvatting inmiddels de tijd gehad om een onderzoekstraditie te ontwikkelen de positie van de bestre den reproduktie is daar in feite nog te jong voor van een echte onderzoekstraditie is nog geen sprake wel van verspreid onder zoek ik noemde hiervoor al het werk van het centre for contemporary cultural studies in birmingham met name de studie learning to labour van willis 1977 niet zo lang geleden ver 67 scheen de artikelenbundel leren wat moet je ermee diekerhof 1982 waarin een aantal nederlandse onderzoeken wordt gepresen teerd die in de lijn liggen van de bestreden reproduktie opvat ting het is in dit verband aardig om op te merken dat ook buiten de onderwijssociologie namelijk in de taalkunde onderzoek wordt gedaan naar interactieprocessen in het onderwijs dat sterk aan leunt tegen de bestreden reproduktie opvatting als voorbeeld hiervan kan gelden de analyse van een conflict op school van mazeland 1980 in de uitwerking van het hier behandelde con flict wordt duidelijk dat de leerling vaak niet echt weerloos en passief onder de dwang van de institutie gebukt gaat vgl de reproduktie opvatting bvdl en dat het storend gedrag niet al tijd als het falen van een individuele leerling aangemerkt kan worden vgl de deficietopvatting bvdl het leerlingengedrag is in de grond van de zaak een actieve reactie die de interactie verhoudingen in de schoolklas creatief mee vorm geeft ib pag 2 3 het onderzoek naar ongelijke onderwijskansen heeft zich over het algemeen geconcentreerd op groepen van leerlingen die er in het onderwijs het slechtst vanaf komen die niet of nauwelijks door stromen naar hogere vormen van onderwijs en bijgevolg ook maat schappelijk aan het kortste eind trekken arbeiderskinderen kin deren van culturele minderheden dialectsprekende kinderen en last but not least meisjes meisjes halen in het onderwijs rela tief minder goede resultaten dan jongens het onderwijs leidt meisjes op voor maatschappelijk laag gewaardeerde posities moe derschap verzorgende beroepen etc naast deze statistisch aantoonbare geslachtsspecifieke selectie dragen de vorm en de inhoud van het onderwijs ook bij aan de bestendiging van een patriarchale ideologie in het kader van de reproduktie opvatting is vrij veel onderzoek gedaan naar de manier waarop de school de maatschappelijke ongelijkheid tussen mannen vrouwen in elke vol gende generatie als het ware reproduceert voorbeelden hiervan zijn onder andere sharpe 1978 schultz 1978 delamont 1980 en het recente nederlandse onderzoek van jungbluth 1982 in het ver band van dit artikel wil ik echter vooral de aandacht vestigen op onderzoek waaruit blijkt dat sekse specifieke selectie en de overdracht van sekse specifiek rolgedrag in het onderwijs gepaard gaan met strijd tegen deze reproduktiefunctie van het onderwijs niet onvernoemd mag dan de studie van macrobbie 1975 blijven naar de produktie van een vrouwelijke cultuur als vorm van verzet tegen de school in het navolgende bespreek ik twee onderzoeken met als centrale thema de conflictsituaties en verzetsmomenten in het onderwijs aan meisjes waarmee het failliet wordt getekend van de rechtlijnige idee dat het onderwijs ideologieen overdraagt en ongelijkheid reproduceert van beide onderzoeken werd verslag gedaan in lezingen op de sociology of education conference 1982 in birmingham 68 7 2 onderwijs als proces van acculturatie lynn davles lynn davies onderzocht welke mogelijkheden van vrouwelijk verzet er bestaan in het proces van schoolse socialisatie zij obser veerde daartoe een aantal lastige meisjes haar centrale con cept bij het achterhalen van verzetsmogelijkheden was dat van macht dat wil zeggen het vermogen om de loop der gebeurtenis sen te veranderen ter operationalisering van het concept macht werd een schema ontworpen waarmee de institutionele macht van elk individu binnen het schoolsysteem ruwweg ingeschaald kon worden rang positie bekwaamheid sekse sociale klasse ras 10 directeur intelligent 4 conrector sociaal econo sectiehoofd man misch i leraar ii blank iii leerl 6e kl leerl 5e kl vrouw iv aziatisch leerl le kl i remedial west ind de eerste horizontale rij geeft de categorieen aan waarop ge scoord wordt de tweede horizontale rij geeft de relatieve waarde van elke categorie aan naar gelang de positie die je hoog of laag in een verticale kolom inneemt scoor je hoog of laag op het aantal in de kolom te verdienen punten davies stelt dat een leerling die maar tot weinig officiele bron nen van macht en privilege toegang heeft een leerling dus die laag scoort in de meeste dimensies van institutionele macht ge noodzaakt is via een andere weg een zekere identiteit en status te verkrijgen een van deze wegen is het omkeren van het model en het gebruiken van de lage posities als een bron voor controle en macht vervolgens bekijkt davies de manier waarop de sekse dimen sie wordt omgekeerd ten behoeve van een krachtige positie in het bepalen van de loop der gebeurtenissen 69 observaties wezen uit dat meisjes gebruik maakten van een ver scheidenheid aan scripts creatieve strategieen waarmee zij een antwoord gaven op de machtsuitoefening van leraren veel van deze scripts waren kenmerkend voor alle leerlingen jongens en meisjes alle leerlingen zien zich immers geconfronteerd met een gebrek aan rechten en vrijheden en zullen dus de rol van underdog aannemen om juist zelfrespect te verkrijgen maar uit de observa ties bleek dat de meisjes een specifieke set van scripts vertoon den paradoxaal genoeg kunnen typisch vrouwelijke scripts tijde lijk erg veel macht impliceren juist omdat ze voortkomen uit de cultuur van machteloosheid vrouwen hebben eeuwenlang de tijd gehad om scripts te perfectioneren waarmee zij het hoofd kunnen bieden aan mannelijke dominantie als mannen vrouwen behandelen als hulpeloos dan zal een script van hulpeloosheid vrouwen juist in staat stellen dingen gedaan te krijgen als vrouwen gebonden worden aan het huis zullen zij die plaats voor zich opeisen als plaats waar zij het voor het zeggen hebben etc deze combinatie van specifieke vrouwelijke scripts enerzijds en van aanpassing aan het conventionele verwachtingspatroon ander zijds duidt davies aan als vrouwelijke acculturatie de term acculturatie werd oorspronkelijk slechts gebruikt ter beschrij ving van koloniaal contact tussen verschillende culturen de term heeft als voordeel dat hij de suggestie inhoudt dat de gesocia liseerde gezien moet worden als een actieve deelnemer aan een proces en niet als een passief object van onderdrukking en over heersing socialisatie veronderstelt interactie en is geen on weerstaanbaar eenzijdig proces de vrouwelijke rol is dan ook niet iets dat wordt overgedragen door ouders of door de media etc maar hij moet beschouwd worden als een combinatie van reac tieve antwoorden op zich herhalende situaties en conflicten volgens davies kun je het hier aangeduide model van cultureel contact acculturatie op de school toepassen de verhoudingen op school zijn analoog aan die van koloniale verhoudingen leer krachten interpreteren hun koloniserende rol op verschillende wijzen de een voelt zich meer thuis in openlijke oorlogvoering de ander houdt het op infiltratie leraren zijn dan ook te onder scheiden in territorials en communicators leerlingen zullen verschillende strategieen gebruiken om zich aan deze typen van leraren aan te passen bij meisjes is er dan spra ke van vrouwelijke acculturatie davies omschrijft vijf types hiervan vraag en aanbod de meisjes voegen zich in de rol van leerling maar eisen daarvoor iets terug namelijk dat zij erkend worden als jonge vrouwen met een eigen smaak etc matriarchaat in het gebied waar dit onderzoek betrekking op heeft kon de moeder veelal beschouwd worden als de dominante figuur thuis in de relatie tussen thuis en school de meisjes gaven er blijk van gebruik te kunnen en willen maken van een soort moeder scripts zij spraken vaak tegen mannelijke leer 70 krachten alsof die leraren kleine kinderen waren humor meisjes maken gebruik van een specifiek soort humor an ders dan die van jongens om controle te krijgen over de verhou dingen in de klas vrouwelijkheid enerzijds is hier sprake van een perfectione ring van de underdogpositie om iets gedaan te krijgen zoals lon ken fluttering the eyelashes of huilen turning on the waterworks anderzijds maken meisjes gebruik van een merkwaardig soort bescherming namelijk dat zij niet geslagen kunnen worden terwijl jongens onofficieel wel eens een klap kregen van zowel leraren als leraressen werd er nooit een meisje geslagen door een leraar for obvious reasons snel gekwetst zijn meisjes voelen zich eerder persoonlijk aan gevallen en laten ook weten daarvan niet gediend te zijn ze zijn gevoelig voor hun eigen rechten op de korte termijn kan zo n houding effectief zijn omdat leraren uit angst voor heftige reac ties confrontaties met meisjes uit de weg gaan op de lange ter mijn werkt ze averechts leraren communiceren minder met meisjes waardoor de pedagogische relatie minder produktief is tenslotte formuleert davies nog enkele conclusies en mogelijkhe den voor bewustmaking en verandering het focussen op vrouwelijke scripts betekent niet een pleidooi voor het perfectioneren van deze strategieen in het onderwijs aan meisjes integendeel ge noemde aspecten van vrouwelijk acculturatie zijn per definitie korte termijnstrategieen om het hoofd te kunnen bieden aan onmid dellijke bedreigingen als zodanig betekenen ze weinig voor con trole over gebeurtenissen op de lange termijn toch zijn deze strategieen wel belangrijk in termen van bewustmaking van meis jes immers een manier om het vermogen van meisjes te vergroten om hun eigen leven in handen te nemen is hen te laten zien dat zij reeds hoewel onbewust beschikken over strategieen om mensen te beinvloeden gebeurtenissen en mogelijkheden te creeren het is echter ook noodzakelijk erop te wijzen dat het plegen van deze bijzondere manieren van verzet hen uiteindelijk conformeert aan de officiele ondergeschikte rollen voor zowel jongens als meisjes is het van belang de herkomst van hun strategieen te on derzoeken en in staat te zijn de machtsongelijkheid in de school te analyseren 7 3 onderwijs als proces van aanpassing en verzet jean anyon terwijl davies vooral aandacht had voor het beschrijven en cate goriseren van verzetsmogelijkheden benadrukt anyon nog twee an dere zaken enerzijds een theoretische bewijsvoering tegen de ideologie overdrachts idee en anderzijds een differentiatie naar sociale klasse meisjes uit de arbeidersklasse reageren anders op de tegenspraken van het onderwijs dan meisjes uit de middenklasse veel onderzoek heeft aangetoond dat een opgroeiend meisje dag in 71 dag uit wordt geconfronteerd met boodschappen uit haar omgeving familie reclame school televisie etc over een stereotiep vrouwbeeld ondergeschiktheid aan mannen seksuele passiviteit de wens om man en kinderen te verzorgen het onvermogen om deel te nemen aan de wereld buitenshuis anyon onderkent weliswaar het bestaan van deze boodschappen maar plaatst een groot vraagteken bij de opvatting dat ze rechtstreeks invloed hebben op meisjes dat met andere woorden het bedoelde socialisatie effect zonder meer wordt gerealiseerd het mag dan waar zijn dat de meeste vrouwen leren wat maatschappelijk gewenst is en zich vaak gedra gen zoals dat van hen wordt verwacht maar een totale acceptatie en ook een totale verwerping van sekse specifieke houdingen en gedrag is vrij zeldzaam zowel acceptatie als verwerping zijn begrippen die niet goed bruikbaar zijn in dit verband het zou de werkelijkheid meer recht doen wanneer er werd gesproken van een gelijktijdig proces van aanpassing en verzet deze beschrijving ontleent anyon aan genevese die het gebruikte in verband met reacties van de amerikaanse negers op de hen opgelegde slavernij vergelijk de analogie die anyon hier opbouwt met de analogie die davies gebruikte namelijk die van koloniale overheersing behalve in de kritiek op het feit dat veel onderzoek naar de so cialisatie van meisjes ervan uitgaat dat de ideologie overdracht succesvol is wijkt anyons opvatting ook in een ander aspect af van gangbare socialisatie opvattingen deze laatste veronderstel len dat de ontwikkeling van de onderscheiden seksen hoofdzakelijk een eenrichtingsproces is waarbij de omgeving bepaalde waarden en attitudes opdringt die vervolgens door de meisjes worden geinter naliseerd anyon stelt echter dat de ontwikkeling van sekserollen niet het karakter heeft van passieve internalisatie maar veel meer van actieve respons op maatschappelijke tegenspraken voor meisjes betekent sekse specifieke socialisatie met name op school dan zoveel als een reeks pogingen om het hoofd te bieden aan de tegenstrijdige maatschappelijke boodschappen over wat zij zouden moeten doen en zouden moeten zijn immers meisjes worden op school niet alleen geconfronteerd met ideologieen over passend gedrag dat zij als vrouwen moeten tentoonspreiden verzorging van anderen passiviteit etc maar meisjes worden ook geconfron teerd met ideologieen over de geijkte middelen waarmee je in de amerikaanse samenleving zelfrespect kunt verkrijgen namelijk via de door de competitie beheerste wereld van het werk en de car riere buitenshuis deze twee ideologieen zijn in directe tegen spraak met elkaar anyon heeft met name onderzocht hoe meisjes uit verschillende sociale klassen een actieve respons ontwikkelen op de boven aan gegeven tegenspraak tussen de ideologie van het vrouwelijk gedrag en de ideologie van de maatschappelijke carriere deze actieve responsen zijn vormen van aanpassing en verzet in haar onderzoek werden elfjarige meisjes geinterviewd van wie een deel behoorde tot de arbeidersklasse en een ander deel tot de upper middle 72 class onder andere bleek dat de ideologie van zelfrespect door een maatschappelijke carriere bij de meisjes uit de upper middle class een grotere rol speelde dan bij de meisjes uit de arbei dersklasse interessant is tenslotte de wijze waarop anyon de relatie tussen aanpassing en verzet enerzijds en de genoemde contradictoire ideologieen anderzijds nader specificeert volgens haar kun je beter spreken over aanpassing door verzet of over verzet door aanpassing een meisje dat zich verzet tegen de ideologische boodschappen omtrent gepast vrouwelijk gedrag doet dat vaak door zich aan te passen aan de ideologie van de maatschappelijke car riere het omgekeerde kan ook het geval zijn vergelijk de voor beelden van davies waarin meisjes zich verzetten tegen de machts verhoudingen en vooronderstellingen van de op maatschappelijke carriere gerichte school juist door zich aan te passen aan de vrouwelijkheids ideologie davies zegt de vrouwelijkheid rol aanpasslng wordt creatief gebruikt voor het uitoefenen van con trole verzet op de gang van zaken in de klas 8 tot besluit analoog aan de titel van de bundel leren wat moet je ermee diekerhof 1982 zouden vakdidactici opleiders leerkrachten en studenten moedertaal zich nu kunnen afvragen onderwijssociolo gie wat moet je ermee als het aan mij zou liggen zou het ant woord hierop in ieder geval zijn er kennis van nemen maar ik oefen geen van bovengenoemde functies uit omdat een leerkracht moedertaal in een maatschappelijke institutie werkt zal hij toch minimaal kennis gemaakt moeten hebben met onderzoeken naar en ideeen over de bijzondere relatie tussen de institutie school en de maatschappij als geheel voorts denk ik dat de bestreden reproduktie opvatting als een bij de tijd gebrachte kritische theorie over de relatie tussen school en maatschappij de leerkracht ook feitelijk kan helpen in de uitoefening van zijn beroep kenmerkend voor deze opvatting is immers de positieve waardering van het subjectieve handelen van zowel leerkracht als leerlingen die beiden allerminst beschouwd worden als de bekende slachtoffers van het evenzo bekende en ver foeide systeem dit in tegenstelling tot de reproduktie opvatting met haar deterministische en fatalistische trekjes de bestreden reproduktie opvatting kan de leerkracht een krachtig interpreta tiekader bieden voor het reflecteren op zijn lespraktijk bouw stenen van dit interpretatiekader heb ik in dit artikel aangedra gen dat heb ik overigens gedaan als relatieve buitenstaander als niet onderwijssocioloog een dergelijk kader wordt onder an dere gegeven in van der kley en wesselingh 1975 wesselingh 1979 meijers en wesselingh 1983 hoe het met behulp van dit interpretatiekader reflecteren op en analyseren van onderwijsleersituaties concreet uitgewerkt zou 73 kunnen worden is een thema dat buiten het bestek van dit artikel ligt voorbeelden daarvan zijn onder andere te vinden in leer lingen taal en school aalsvoort leeuw 1982 waarmee overi gens niets is gezegd over de volgorde waarin zaken kader uit werking in reflectie en analyse in opleiding zelfscholing of nascholing aan de orde moet komen nijmegen kerstmis 1983 noten 1 aanleiding tot het schrijven van dit artikel was de sociology of education conference 1982 in birmingham de sporen van het conferentieverslag zijn nog terug te vinden in passages waar sprake is van lezingen een eerdere versie van dit artikel is in twee afleveringen verschenen in het interne slo blad onderwijskundige notities voor leerplanontwikkelaars leeuw kamer 1982 en 1983 2 het voert te ver om in dit bestek ook meijers kritiek op het dubbelslachtige cultuurbegrip van het cccs te bespreken zie meijers 1982 pag 175 e v 3 een uitgebreide bespreking van learning to labour is te vinden in van der leeuw sturm 1982 bibliografie aalsvoort m b van der leeuw leerlingen taal en school de rol van taal in elke onderwijsleersituatie enschede 1982 ausubel d p educatlonal psychology a cognitive approach new york 1968 barton l r meighan s walker eds schooling ideology and the curriculum westhill conference 1980 the falmer press london 1980 barton l s walker school teachers and teaching westhill conference 1981 the falmer press london 1981 baudelot c r establet l ecole capltallste en france parijs 1973 bois reymond m du a wesselingh school en maatschappij sociologen over onderwijs en opvoeding groningen 1981 74 bourdieu p j cl passeron la reproduction elements pour une theorie du systerae d enseignement parijs 1970 bowles s h gintis schooling in capltallst america educational reform and the contradictions of economie life london boston and henley 1976 bowles s h gintis contradlctlon and reproduction in educational theory in barton e a eds schooling ideology and the curriculum london 1980 pag 51 66 delamont s sex roles eind the school london 1980 diekerhof e red leren wat moet je ermee over jeugdcul tuur en onderwijs muiderberg 1982 doughty p the concept of a language study in p doughty g thornton language study the teacher and the learner london 1973 pag 7 74 esland g teaching and learnlng as the organlsatlon of knowledge in m young eds knowledge and control new directions for the sociology of education london 1971 pag 70 116 johnson r cultuuronderzoek en onderwijsonderzoek bijdragen en kritiek in e diekerhof red leren wat moet je ermee muiderberg 1982 pag 139 160 jungbluth p docenten over onderwijs aan meisjes positieve discriminatie met een dubbele bodem nijmegen 1982 klaassen c a c sociologie van de persoonlijkheidsontwikke ling verkenningen in de socialisatietheorie deventer 1981 kley p van der a wesselingh red onderwijs en maatschap pelijke ongelijkheid rotterdam 1975 leeuw b van der sociology of education is more than just another brlck in the wall enkele impressies van een conferentie over onderwijssociologie in birmingham januari 1982 interne slo publikatie enschede 1982 leeuw b van der a kamer vrouwen over meisjes ln het onder wijs uit het verslag van een conferentie in onder wijskundige notities van en voor leerplanontwikkelaars jrg 2 nr 2 enschede 1982 75 leeuw b van der a kamer de relatie tussen onderwijs en maatschappelijke ongelijkheid in onderwijskundige notities van en voor leerplanontwikkelaars jrg 3 nr 1 enschede 1983 leeuw b van der j sturm sociolinguistiek onderwijsveran derlngen ideologieen van leraren en leerlingen in p van de craen r willemijns red sociolinguistiek en ideologie brussel 1982 pag 381 431 macrobbie a working class glrls and the culture of femlnlty in s hall t jefferson eds resistance through rituals london z j pag 96 108 mazeland h analyse elnes konfllkts in der schule dusseldorf 1980 interne publikatie besproken in van der aalsvoort van der leeuw 1982 pag 198 200 meijers f onderwijssociologie en cultuur naar een alterna tiefcultuurbegrip in e diekerhof red leren wat moet je ermee muiderberg 1982 pag 163 182 meijers f a wesselingh over de reproduktlefunctie van het onderwijs de maatschappelijke ongelijkheidsdiscussie opnieuw bekeken in comenius 9 jrg 3 1983 pag 93 114 snijders g onderwijs en klassenstrijd groningen 1979 schultz d eln madchen ist fast so gut wie eln junge i sexismus in der erziehung interviews berichte analy sen berlin 1978 sharpe s women and educatlon london 1978 wesselingh a red school en ongelijkheid hoe het onderwijs bijdraagt aan het handhaven van ongelijkheid in de maat schappij nijmegen 1979 willis p learnlng to labour how working class kids get working class jobs westmead 1977 76