De rode balpen slaat weer toe… Enkele bedenkingen over opstelbeoordeling.

de rode balpen slaat weer toe enkele bedenkingen over opstelbeoordeling dit artikel schrijf ik onder de herfstvakantie met een vaag schuldgevoel want een normale leraar nederlands hoort onder zo n vakantie te zitten verbeteren op mijn tafel wachten dan ook weer stapels beige enveloppen waarin ze zitten de opstellen die maken dat wij nog zitten te ploe teren terwijl onze collega s in andere vakken bloembollen planten monteverdi beluisteren en gaan joggen en het vreselijkste gevoel dat je bij dit alles hebt is dat het gewoon verloren werk is dat je het alleen maar doet voor de inspecteur want dat de leerlingen er toch niets aan hebben te oordelen naar de verdere gevolgen van je avond werk en naar de reputatie van onbetrouwbaarheid die opstel cijfers hebben zowel in de literatuur als in de volksmond c q de leerlingenmond mijn ambitie met dit artikel is niet in de eerste plaats de leerkracht te bevrijden van een deel van het tijdrovende opstellen nalezen wel hem of haar wat ideeen aan de hand te doen voor een vruchtbaarder evaluatie van de geschriften van de leerlingen hierbij heb ik het dan duidelijk over de diagnostische evaluatie die tot doel heeft de leerlingen verder te helpen en ons toe te laten het leerproces even tueel bij te sturen en niet zozeer over de selectieve evaluatie die tot doel heeft selectiebeslissingen te helpen nemen bv het examen ik heb wel evengoed expressieve als communicatieve geschriften op het oog mijn ervaringen liggen in de hogere cyclus van het algemeen secundair onder wijs maar ik heb de indruk dat de inzichten en methodes die ik beschrijf net zo goed voor andere onderwijssoorten gelden evalueren vanuit doelstellingen een van de redenen waarom leerlingen op het gebied van het schrijven niet genoeg bijleren is dat er weinig bewuste progressie wordt gelegd in het schrijfonderwijs meestal geraakt men niet verder dan te bepalen dat in een bepaalde klas verhalen beschrijvingen verhandelingen enz moeten worden geproduceerd de doelstellingen moeten echter op verschillende niveaus liggen 3 a men wil laten oefenen in het produceren van bepaalde tekstsoorten b daarbij wil men waarschijnlijk een bepaalde deelvaardig heid speciaal laten oefenen c men wil een bepaald niveau bereiken hierop wil ik graag wat verder ingaan de tekstsoort in leidse werkgroep 82 i 119 wordt het volledige schema overgenomen dat door een engelse werkgroep zie o m britton 1970 opgesteld werd en waarin wordt gewezen op een groot aantal verschillende mogelijke tekstsoorten naar gelang van de gewenste graad van abstractie de mate waarin men expressief of transactioneel schrijven wil een vereenvou digde versie hiervan vindt u in moer 1982 5 lips e a 82 burgess 73 illustreert deze theorie met een heel goede bloemlezing uit geschriften van jonge mensen van 6 tot 18 jaar iedereen ziet natuurlijk in dat een kind van 8 jaar niet dezelfde tekstsoorten schrijft als een jongen of meisje van 18 het is dus mogelijk hier vrij systematisch in te werk te gaan de vragen die men zichzelf in dit ver band moet stellen bij het bepalen van de schrijfopdracht komen essentieel hierop neer 1 voor wie wil ik leren schrijven voor de schrijver zelf voor een of andere lezer voor welke lezer vertrouwd of niet 2 onmiddellijk aansluitend bij het voorgaande is dan de vraag met welk doel wil ik laten schrijven wil ik kans geven tot expressief schrijven tot conceptualiseren zoiets doet een schrijver voor zichzelf of wil ik laten oefenen in bepaalde vormen van transactioneel schrijven bv informerend overtuigend overredend schrijven of wil ik ruimte scheppen voor een of andere vorm van poetisch diverterend taalgebruik doelloos maar zinvol spelen met taal in welke mate wil ik dat allemaal 3 welke graad van abstractie wil ik laten bereiken een nauwkeurig antwoord op deze vragen kan tot een betere formulering van de opdracht leiden en daardoor een zinvolle beoordeling mogelijk maken aan mijn voorbereidende notities voor dit artikel stel ik bv andere eisen dan aan het arti kel zelf het zijn andere eisen maar ze zijn ook hoog zo stelt men ook andere daarom geen lagere eisen aan het logboek van een leerling bij een project gericht schrij ven dan aan zijn eindprodukt bij dat project 4 deelvaardigheden bij elk opstel kan men speciaal laten oefenen in een of andere specifieke deelvaardigheid bv expliciet schrijven doelgericht argumenteren feiten beschrijven emoties weer geven enz dit moet uiteraard vooraf grondig in de klas aan de orde zijn geweest en alleszins verband houden met het geheel van de opdracht het nagestreefde niveau opstellen hebben de kwalijke reputatie dat ze eerder toetsen dan dat ze leren dat komt voor een groot deel doordat de leerkracht corrector vaak leest met een soort archety pisch ideaal opstel in het achterhoofd hij of zij beoor deelt dan of de leerling dit ideaal bereikt i p v zich af te vragen op welke plaats in zijn ontwikkeling deze leerling of deze klas nu al staat en zich daarop te oriente ren dit geldt dan zowel voor de bereikbare mate van ab stractie enz als voor de ingewikkeldheid van de tekst op alle niveaus woordgebruik zinsbouw tekststructuur men moet leren tevreden zijn met het maximum wat nu mogelijk is zelfs al moet men dan soms al tevreden zijn met een dooie mus wanneer men dus goed weet wat men nastreeft kan men ook de leerling d m v de feedback die men hem geeft beter helpen dit doel te bereiken anders geraakt men niet verder dan wat kreten als stijl meer synoniemen oppervlakkig een relatie met wederzijds respect hoe persoonlijker het onderwerp waarover men schrijft des te belangrijker is het voor de schrijver bij de lezer een echt respect en echte belangstelling te voelen maar niet alleen bij heel emotionele geschriften mag men deze eisen stellen het zal immers voor iedereen wel duidelijk zijn creativiteit kan alleen gedijen in een klimaat van vrijheid en veiligheid dit brengt enkele praktische gevol gen mee voor de reacties die men een leerling op een opstel geeft a de leerling wil au serieux genomen worden dat houdt in dat de tekst die hij gemaakt heeft echt gelezen wordt door mensen die hun best doen om te zien wat hij belangrijk vindt au serieux genomen worden wil niet zeggen onvoorwaardelijke goedkeuring kritiek is een vorm van aanvaarding wat iemand schrijft belangrijk genoeg vinden om erover te discussieren dit geldt ook 5 voor geschriften die de leerling zelf niet au serieux genomen heeft die hii klaarblijkelijk op de rand van een cafetafeltje of op de speelplaats tijdens de middag pauze bijeengekribbeld heeft niet altijd is het even eenvoudig het onderscheid te maken tussen een haastwerkje en een mislukt meesterwerk bovendien is ook de ontbijt schrijver alleen tot grotere inspanningen te motiveren als hij voelt dat wat hij schrijft echt gelezen wordt b de leerling moet de reacties die hij krijgt rechtvaardig en zinvol vinden dat houdt o m in dat hij moet inzien dat de reacties gaan over zaken die voor hem belangrijk zijn wat natuurlijk veronderstelt dat hij ook de schrijfopdracht zelf al normaal functioneel vond hij moet ook het gevoel hebben dat de lezer recht doet aan de volledige waarde van zijn geschrift nu doe ik zoveel moeite om voor het eerst in mijn leven 4 blz zonder d t fout te schrijven en zij zeurt alleen maar over onduidelijkheden in mijn standpunt of andersom wat misschien vaker voorkomt het helpt soms de leerlingen een apart blad bij te laten voegen bv het logboek bij gericht schrijven om mee te delen wat hun problemen enz bij het schrijven geweest zijn de leerling moet ook vooraf weten wat de leerkracht nu precies van deze tekst verwacht het is niet pret tig om ineens beoordeeld te worden op normen en doel stellingen die de leerkracht gauw even verzonnen heeft voor ze begon na te kijken en waar je niets van wist de leerling hoopt terecht ook op een zekere consisten tie van de leerkracht maar hoe praat je sommige leer lingen uit het hoofd dat je een pik op ze hebt mis schien hebben ze soms gelijk c de leerling verwacht dat de feedback die hij krijgt bruikbaar is hij moet ervaren dat hij er beter door leert schrijven en hij weet dat hij dat alleen maar leert door precies uitgelegd te krijgen wat er verbeterd moet worden en hoe hij dat kan doen een kreet als zins bouw vertelt je niet welke zinnen de leerkracht niet geslaagd vindt en hoe je die kunt verbeteren je kunt over die zinnen ook helemaal niet gaan praten om uit te leggen dat je verkeerd begrepen bent een slotoordeel als oppervlakkig afgezien van het krenkend karakter ervan leert je al evenmin hoe je je produkt dan diepzin niger kunt maken en waar dat nodig voor is het is ook moeilijk voor de leerling om eventueel te gaan terugsnau wen drondiger lezen de meeste dergelijke kreten zijn nl niet reversibel d hiermee is meteen een vierde eis gesteld aan de reactie op een leerlingentekst hij moet reversibel zijn deze 6 term vindt men uitvoerig verklaard in tausch 1980 164 170 het gedrag van een leraar is reversibel wanneer een leerling hetzelfde gedrag tegenover hem kan vertonen een leerkracht pikt het niet zo gauw als een leerling tegen haar zegt wat een omsamenhangende uitleg onverstaanbaar slordig wat een taal de leerkracht wil toegesproken worden met ik zie het verband niet ik begrijp dat deel niet goed ik vind het niet prettig als u op het bord alles zo door elkaar schrijft waarom zegt u altijd allez en gelijk heeft die leerkracht twee voorname kenmerken van reversibele reacties op een opstel lijken mij te zijn ze zijn zo veel mogelijk beschrijvend en zo weinig mogelijk beoordelend het is duidelijk voor de leerling dat de leerkracht haar reactie geeft en niet de objectieve kwaliteiten van het geschrift beoordeelt dus bv ik vind het heel mooi ik zie het verband tussen 3 en 4 niet wat bedoel je ik was er erg door geboeid wat weet je er veel over en dus niet prachtig onduidelijk verband ver ward spanning goed opgebouwd grote feitenkennis uit de voorbeelden blijkt dat de eis tot reversibiliteit evengoed geldt voor goedkeurende als voor afwijzende reacties enkele werkvormen a zeer vaak zal de beoordeling op de leerkracht neerkomen sommigen onder ons zijn zo democratisch ingesteld dat ze de rode inkt vervangen door een potlood of een groene balpen maar dat lijkt me toch wat overtrok ken rode inkt heeft nu eenmaal het voordeel dat hij goed contrasteert bij alles wat leerlingen aan kleuren kunnen verzinnen en voor de rest legt iedereen ook de leerling zich erbij neer dat een schoolopstel na enkele operaties in de administratieve grafkelder van de school verdwijnt anders is het uiteraard ge steld met de produkten van creatief schrijven in de engere zin waarbij de leerling zelf zijn werk bewaart voor zichzelf er bestaan beoordelingsschema s zoals die van westdorp zie daems e a 1982 180 181 of van carlson daems e a 1982 152 153 waaruit men beoordelingscriteria kan halen een leerlingentekst aan alle mogelijke kritiek onderwerpen in alle opzichten corrigeren is onbegonnen werk voor de leerkracht en niet ineens 7 te verwerken door de leerling er moeten dus een be perkt aantal criteria per opstel uitgekozen worden en vooraf met de leerlingen doorgepraat hierbij moeten zeker niet alleen spelling zinsbouw en structuur aan de orde komen maar ook alle aspecten van doelge richtheid publiekgerichtheid overtuigingskracht enz alle methodes om in de kantlijn met cijfers of tekens te verwijzen naar bepaalde types van fouten vervullen mij met diep ontzag ik ben echter veel te rommelig aangelegd om er goed mee te kunnen werken en mijn leerlingen ook maar dat laatste zal wel projectie zijn naast detailopmerkingen is een algemeen slotoordeel vaak aangewezen het is ook mogelijk slechts een deel van het opstel grondig te corrigeren de rest opper vlakkig na te kijken maar dan moet dat uiteraard in het slotoordeel worden meegedeeld b goed schrijven leer je alleen door het veel te doen maar hoe meer je ze laat schrijven hoe meer energie er ook van jezelf dreigt in te gaan en vier bevlogen klassen kunnen meer bij elkaar schrijven dan een leer kracht kan lezen er zijn nog veel andere goede redenen om leerlingen hun eigen werk te leren beoordelen zo o m het geven van verantwoordelijkheid het scheppen van een vertrouwensband dan moeten ook aan de leerlingen geleidelijk criteria bezorgd worden om hun eigen ge schriften kritisch mee te beoordelen zie a een derge lijke oefening kan dan gevolgd worden door een klasge sprek of door individueel contact met de leerkracht vooral bij dat eerste wordt het heel goed mogelijk om het leerproces te gaan bespreken wat hebben we nu geleerd en hoe deden we dat c de beoordeling kan ook gebeuren door andere leerlinnen dat is uiteraard vooral interessant voor die geschriften waarbij leeftijdsgenoten als publiek als doelgroep genomen werden leerlingen apprecieren doorgaans heel sterk dat zij feedback krijgen van leeftijdsgenoten en ook van veel verschillende lezers om vruchtbaar te zijn hebben dergelijke besprekingen ook vooraf afge sproken of opgegeven critiria nodig deze kunnen zowel op het eng taalkundige vlak liggen als op dat van de structuur als op dat van de doelgerichtheid enz bijzon der interessant is het als de leerlingen elkaars werk voor de definitieve versie ervan kunnen bespreken op het kladwerk zogezegd een nabespreking met de hele klas kan volgen in een leservaring ter illustratie beschrijf ik een geslaagde lessenreeks met deze methode d voor sommige soorten teksten is een externe lezer heel nuttig bv sollicitatiebrieven laten commentarieren door iemand uit het bedrijfsleven 8 in veel gevallen zal men tot een combinatie van verschillen de werkvormen moeten komen een leservaring ter illustratie bij een oefening in doel en publiekgericht schrijven nl lezersbrieven bleken veel leerlingen van een 6e jaar ervan overtuigd dat je lezers niet mocht tegenspreken dat is natuurlijk je reinste onzin maar uit het hele gesprek bleek dat velen voor deze stelling geen duidelijk alterna tief zagen ik verzon toen de volgende oefening in argumen teren een ander voorbeeld van een dergelijke oefening in roger 1981 1 iedere leerling moest een aantal onderwerpen noteren waar hij duidelijke meningen over had daarna moest hij er een uitpikken waarvan hij aannam dat zijn standpunt erover nogal verschilde van dat van veel klasgenoten dan moest hij rond dat ene onderwerp zijn standpunt formuleren in een duidelijke stelling van max 30 woorden ik gaf enkele voorbeelden 2 elk schreef zijn stelling op een a4 blad met eronder twee kolommen eerder akkoord eerder niet akkoord de bladen met de stellingen circuleerden in de klas en iedereen moest op elk blad zijn naam in een van de beide kolommen schrijven tenslotte vormden enkele leerlingen tijdens de middag pauze zes groepjes van vier waarvan op basis van de papieren mocht worden aangenomen dat binnen de groep niemand met de stelling van een ander akkoord ging 3 ik herhaalde wat wenken voor interviews elke leerling moest dan over zijn eigen stelling de drie andere leden van zijn groep ondervragen om zo goed mogelijk te weten te komen en te noteren wat zij erover dachten wisten voelden en zeker geen discussie erover te beginnen 3 nam ongeveer een lesuur in beslag 4 we praatten nog even over de manieren waarop je iemand overtuigt argumentatieleer zie daems 1981 iedereen schreef thuis een opstel van 3 a 4 blz met als doel zijn groepsgenoten te overtuigen hiervoor kregen ze een week de tijd 9 5 de opstellen werden rondgedeeld in de klas ieder kreeg de opstellen van zijn groepsgenoten 15 minuten per opstel en moest op een apart blaadje noteren in hoever hij door de argumenten van de schrijver beinvloed werd met verzoek zo precies mogelijk te zijn er werd zeer intens en geconcentreerd gewerkt wat anders niet in de gewoonte van de klas lag er was tijd voor een korte nabespreking in de grote klasgroep wat hebben we nu al geleerd groot en thoesiasme 6 de opstellen werden nu pas opgehaald en aan mij bezorgd de commentaar van de andere lezers ging rechtstreeks naar de schrijvers tijd voor nazicht en deskundig commentaar van de leraar op de gebruikte retorische middelen 7 laatste korte nabespreking in de klas met wat algemene indrukken van mij bij wijze van voorbeeld bij wijze van voorbeeld corrigeer ik nu een stukje opstel vanuit drie mogelijke doelstellingen het zal wel blijken dat het een bijzonder zwak stukje proza is dat voor logica stijl en spelling zeer laag scoort misschien heeft de schrijver ervan zich niet overwerkt ofwel ziet hij het probleem niet of niet meer zitten het is wel duidelijk dat zeker in dit geval alles verbeteren onbegonnen werk is dus moeten we selectief te werk gaan drie mogelijke benaderingen zouden kunnen zijn 1 waardeverduidelijking de leerlingen werden gevraagd hun eigen ideeen voor zichzelf zo duidelijk mogelijk te formuleren 2 argumentatie ze werden gevraagd hun ideeen zo te formu leren dat ze een nader op te geven lezer konden over tuigen 3 stijl de nadruk werd gelegd op het feit dat het een vlot leesbaar stuk moest zijn dat als krantecommentaar meteen afgedrukt kon worden 10 1 ta aka zia var gza a 2 0walla gaa o w o4 v o p 2fyi ukratikak wk ur kilta s k o k pit ikut ik4 tu ruad q tk vir ia d1 i d i q sft ad 7t mzy u y101q ui iqtat lal 42 a tu k ateu a o ia zccuk z q f til l vear 2q i1 zci ch wtq q i a tacok tactak zcias kvr i i clkt dece t wc gv r oc c aca wr use 2 vo 4 eizi il iek az af46 nv lc cs v t t itt l t 44 aka ttk ar videk mama ka 7aatomi tht4 wwr wil u tiu hi uiyuaakek vtua ata mr makaat wuy k41 maw w a61 cf cor tit e q0 y cuir ia i 4 az sq ifua a 11 wkqy u r la2v1 t zu adk ufitm v y f 1u114 i 02 f2u cujm z c 10 f v eaczpm wo i k4 47a p r il0 gnalze4 k rdw vrk ig4ll iv aa w4 r 0 aat ki btozi uta ib tt0 jt u h c a f 11 3 zy 4 zz4i e4t utr 4 vtlail valma 0 71 katriim qiiitaw 1 i 4 2 a vilwit aiii ukrm 64 vovia aiik u 19 a aiar mituitackii el 4 wr k 4r okaar mr atdba 4 ukc ciiir izklaq da k a iltil qine sttie t tz viiceir u tifko ayat so 4 do w fi1 nuu ateu gun zak z q otaurt ia i v 2 ea 16 0i 0e jacsk2 4 z lacuitibt zots tuir k wqa tele f idva l tk wka k k cui kqt kir ia zi i ai ems fze d 7 i lb a t 4 y 6 v 6 a een toemaatje zoals ik in de inleiding al schreef is dit artikel de vrucht van een hersftvakantie ik ben er toen mopperend aan begonnen omdat ik het aan rita rijmenans al lang tevoren beloofd had ik heb allerlei notities op papiertjes geschre ven heb naast mijn vrouw piekerend en mompelend door het bos gelopen heb het niet meer zien zitten ben opnieuw begonnen zag ineens veel klaarder in wat ik doen wou maar kreeg het niet precies onder woorden enz enz en toen het tenslotte zo ongeveer klaar was besloot ik het maar over te typen met de vlaamse woorden t zal zo moeten dienen tussen wat ik nu gedaan heb en wat onze leerlingen een paar keer per trimester overkomt is een redelijke overeen komst ikzelf zou me ook vreselijk geergerd voelen als de enige lezersreactie op dit stuk zou zijn er staan spelfouten in of de beruchte vonk tikfouten er komen twee belgicismen in voor de structuur is niet zo duidelijk maar men voelt dat eraan gewerkt is anderzijds zou ik het wel fijn vinden als er ook buiten de redactie mensen waren die me aanspraken opbelden of schreven om met me te discussieren of me te ondervragen over wat ik gezegd en bedoeld heb kritiek daarop zou ik heel stimulerend vinden denk ik ik denk dat het met onze leerlingen precies zo is dat ze dat graag willen goede kritiek is kritiek waar je iets mee kunt doen 12 r roger leeuwerikenlei 3 2520 edegem bibliografie james britton language and learning harmondsworth 1970 vertaald de taal en het leren aula boek burgess carol e a understanding children writing penguin education harmondsworth 1973 daems fr leerlingen argumenteren slecht en wat doen wij eraan in werkblad voor nederlandse didactiek 10e jg nr 1 oktober 1981 p 1 6 daems fr j pepermans en r roger leren leven in taal een moeder taaldidactiek de sikkel malle 1982 leidse werkgroep moedertaaldidactiek moedertaalonderwijs in ontwikke ling dick coutinho muiderberg 1982 lips jan willem spee en betske tans salverda de funktie van expres sief schrijven bij het leren in moer 1982 5 p 24 31 roger r definities maken een oefening in nauwkeurig schrijven in vonk 1981 1 p 18 21 tausch reinhardt en anne marie psychologie van opvoeding en onderwijs van loghum slaterus bv deventer 1980 13