De Schrift herschreven: een inleiding

jaap goedegebuure de schrift herschreven een inleiding in de dies rede die jaap goedegebuure op 17 november 1988 uitsprak voor het forum van de katholieke universiteit brabant uitte hij zijn bezorgdheid over de kwaliteit van de cultuurconsumptie in onze tijd hij signaleerde een terug gang in serieuze aandacht voor het verleden de meesten van ons kijken niet verder dan het hier en nu en als we verder kijken dan is het liever vooruit de toekomst in het verleden is iets dat men ontkent miskent of helemaal niet kent goedegebuure bepleitte om de belangstelling voor literatuur in stand te houden een andere benadering van literatuur dan in onze cultuur gebruikelijk is niet meer alleen om het mooi maar ook om de kennis en het inzicht die zij geeft omtrent het verleden en als het waar is dat de belangstelling voor het lezen op school begint zouden we misschien ernst moeten maken met de integratie van het literatuuronderwijs en het onderricht in de geschiedenis p 9 gebrek aan kennis van culturele tradities vernauwt het historisch bewustzijn aldus een woord van de amerikaanse letterkundige alan bloom goedegebuure sluit zich bij deze constatering aan en citeert met instemming blooms uit spraak dat diens studenten keer op keer misgrijpen wanneer het gaat om de receptie van de grote klassieke schilders omdat ze de verhalen van de bijbel en de griekse of romeinse oudheid niet kennen in de jaren volgend op deze toespraak leerde de tilburgse hoogleraar en criticus van het weekblad hp d e tij d zijn studenten de bijbel lezen als literatuur in 1993 publiceerde hij de neerslag van deze colleges in zijn boe k d e schrif t herschreven in zijn inleiding ging hij na welke rol de bijbel in zijn leven had gespeeld en nog speelde met zijn instemming drukken we deze inleiding hier enigszins aangepast aan de omstandigheden af in de n beginne ware n e r de persoonlijke drijfveren voo r zove r z e aanleidin g zijn geweest tot het schrijven va n mijn boe k de schrift herschreven liggen z e in een ver verleden vanaf he t moment dat ik ontvankelijk wa s voo r verhalen is mij n bewustzij n doordrenk t va n bijbels e geschiedenissen z e kwame n to t me via de dagelijkse bijbellectuur die eeuwenoude gewoonte van het orthodo x protestantisme doo r d e wee k wer d e r n a d e warm e middagmaaltij d e n d e avondboterham doo r een gezinslid meesta l d e heer des huizes ui t d e schrif t voorgelezen een hoofdstuk pe r keer en van genesis tot en me t openbaringen zonder dat er een tittel of jota werd overgeslagen wanneer de tekst d e genad e van d e here jezus zi j me t u allen wa s verklonken volgd e daa r voor d e zo veelste maa l i n de n beginne op bijzonder e vermeldin g verdien t d e wijz e 1 j l goedegebuure afscheid van het lezen k u brabant 1988 26 waarop e r gereciteer d werd voora l mij n grootmoede r wa s i n di e kuns t ee n meesteres en z e toonde zic h doo r mij n manie r va n voorleze n da n oo k nie t gesticht die kend e namelijk ee n zeker e variati e i n toon temp o e n stembui ging i n orthodox calvinistisch e kringe n i s zo n werelds e voordrach t ui t de n boze men leest er voor zoals men zingt tijdens de zondags e eredienst da t wi l zeggen slepend e n o p ee n toon allee n halverweg e d e zin buig t d e stem di e voortkomt ui t het diepst e va n d e keel klaaglij k naa r omhoog naa r god zel f toe als het ware voor het kin d da t i k was werkte n dez e litanieen al s bezwe rende zangen d e zeventiende eeuws e statenvertalin g ston d ee n goe d begri p van de tekst in de weg maar dat verhoogde juist het effect va n de incantatie voor een beter begrip van de inhoud van de bijbel ko n i k terech t o p d e lagere school die heette dan ook zeer terecht schoo l me t de n bijbel e n d e zondags school of in de kinderbijbel waar al dat geheimzinnigs i n begrijpelij k neder lands wer d vertaald naa r de belevingswereld va n he t kin d toe zoal s heden daagse pedagogen zouden zeggen z o veranderde n d e gewijde tekste n i n span nende en ontroerende verhalen al s i k probee r te achterhale n welk e indru k z e maakten kan ik niet anders dan aanklampen bij details die me in het geheugen zijn gegrift som s hebbe n z e maa r zijdeling s me t he t letterlijk e woor d t e maken neem de art nouveau achtige illustraties i n mij n kinderbijbel e r wa s er een bij d e geschiedenis va n jezu s e n he t dochtertj e va n jairus di e m e o p een eigenaardig e manie r angs t inboezemde waarschijnlij k vanweg e d e gesti leerde afbeelding va n d e figuren d e verstard e gestalt e va n christu s e n he t krijtwitte hoof d va n he t dochtertj e da t omzoom d doo r zwar t kroeshaa r tege n een pelu w rustte associeerd e i k oo k buite n d e teks t o m me t d e dood iet s waartoe naderhand ook het werk van odilon redon gustave klimt en fernand khnopff uitnodigde of neem de passage waarin job zittende op de mestvaalt zich met potscherven zi t te krabben i k voe l he t raspend e geluid no g i n mij n oren trillen op zonda g ston d d e preek centraal eerst di e van d e ochtend da n die va n d s avonddienst dat de familie het memoriseren van de heilig e schrif t va n groo t belang achtte blijkt we l uit de regelmaat waarme e men mi j n a afloo p va n d s dienst beproefde op kennis van de tekst waarover de dominee ha d gepreekt e n dan wer d o p maandagochten d oo k no g ee n va n d e honder d vijftig berijmd e psalmen doo r d e onderwijze r overhoord z o stonde n gezin ker k e n schoo l borg voor de onontkoombare inlijvin g i n he t rijk e universu m va n verhaa l en taal dat de bijbel is anderen schijnen eronder t e hebbe n geleden maa r i k be n mijn opvoeders dankbaar dat ze me zo stevig bij de hand genomen hebben na mijn twintigst e verging het me als de meeste nederlanders va n mij n gene reatie die nog wel een christelijke opvoedin g hebbe n genoten maa r nie t a l t e ijverig ware n o m d e vruchten va n di e opvoeding oo k doo r te geve n aa n hu n eigen kinderen i n d e ware zin va n he t woor d leefd e i k post christelijk ee n even lelijke als adequate benaming van eem mentalitei t di e vlee s noc h vi s is 27 w g va n d e huls t jr en het dochtertje mnjairus ui t k kuiper voor de jeugd amsterda m 1951 28 de geloofsartikelen waari n i k zelf s no g belijdeni s ha d gedaan ware n dod e letter geworden de grote verhalen die er het fundament va n vormden lagen al s een bezinksel op de bodem van mijn bewustzijn daar werden ze schoksgewijs wakker geschud door een uitnodiging die me bij toeval bereikte zulk e invita ties zijn al s een sla g op de rots waaruit plotseling een bron begint te stromen op de tweede meizonda g va n he t jaar 1988 zou fran s kellendon k ee n lezin g geven i n ee n alternatiev e seri e preke n di e he t amsterdams e evenementen etablissement paradis o i n samenwerkin g me t de groene amsterdammer ha d georganiseerd later is de cylcus door uitgeverij antho s gepubliceer d onde r de titel sceptici over de schrift op dat moment was kellendon k a l onderworpe n aan ee n bestaa n va n valle n e n opstaan veroorzaak t doo r d e slopend e ziekt e waaraan hij anderhalfjaar late r zo u bezwijken hi j klampt e zic h vas t aa n he t leven met afspraken di e hij in vijf va n d e tien gevalle n moes t afzeggen vaa k op het laatste moment een week voor de achtste me i vroe g huu b schreurs toe n artistie k leide r va n paradiso me voor kellendonk i n t e vallen i k ze i metee n ja e n koo s i n ee n opwelling het onderwerp he t bijbelverhaa l da t me al s kin d he t diepst e ha d geraakt gin g over saul de eerst e konin g va n he t vol k israel d e profeee t samuel heeft he m in he t gehei m va n zij n hog e roepin g i n kenni s gestel d e n hem ten teken daarvan gezalfd maar er moe t no g ee n volksvergaderin g aa n t e pas komen voordat saul daadwerkelijk me t d e vorstelijke waardighei d beklee d kan worden d e beslissin g hang t va n ee n loting sta p voo r sta p zie t d e be gunstigde d e uitverkiezin g dichterbi j komen eers t val t he t lo t o p d e sta m benjamin vervolgen s o p he t geslach t matri da n o p saul de zoon va n kis maar toen men hem zocht wa s hi j nie t t e vinden daaro m steld e me n nog maals de here een vraag is de man wel gekomen d e here nu zeide zie hi j houdt zich ergens tussen het pakgoed schuil me n sneld e hee n e n haald e hem daarvandaan en toe n hi j midde n onde r het vol k stond blee k het da t hi j ee n hoofd bove n al het volk uitstak en samuel zeide tot het gehele volk ziet gi j wel wie de here verkoren heeft want e r i s nieman d al s hi j onde r het gehel e volk i samuel 10 21 24 men stell e zic h voor ee n boo m va n ee n kerel die eerde r medelijde n da n ontza g wek t n u hi j z o inten s verlege n is word t uitverkoren tot koning tegen wil en dank vooral de onhandige manier waaro p hij zic h aa n he t lo t probeer t t e onttrekke n heef t m e bi j eerst e kennismakin g voorgoed voor hem ingenomen kellendonks lo t vie l o p mij e n i k moes t du s we l ee n lezin g houde n ove r mijn geliefde tragisch e held he t wer d de eerste i n ee n serie va n vie r spreek beurten stu k voo r stu k voorgedrage n o p zondag i n gebouwe n al s paradiso dat wi l zegge n kerke n o f voormalig e kerken z e vormde n d e opsta p naa r d e zeven essays die ik later bijeenbrach t i n de schrift herschreven ta gaan all e over bijbelse helden en heldinnen di e me dierbaa r zijn d e meerderhei d hoort net al s saul tot d e verliezers kain esau jo b e n jon a worde n doo r god s harde hand getroffen i n ee n enke l geva l omda t z e zic h tege n he m hebbe n 29 verzet maa r meesta l omda t hu n gelu k nie t t e verenige n i s me t zij n lange termijnplanning isaak vanwege zijn statu s al s aartsvade r va n he t vol k israe l schijnbaar ee n grote figuur zi e ik als een twijfelende e n afwachtend e anti hel d die altijd heef t gedaa n wa t andere n voo r he m bedachten jezus voo r mi j e n veel anderen niet identiek met christus het hoof d va n d e kerk i s d e vleesge worden tragiek voora l o p d e momente n da t hi j zic h doo r go d i n d e stee k gelaten weet da n we l smeek t o f d e lijdensbeker aa n he m voorbi j ma g gaan van de vrouwen die in de bijbel voorkomen i s genoegzaa m beken d da t z e een ondergeschikte ro l spelen onttrekke n z e zic h daaraan da n zij n z e metee n verdacht he t i s nie t voo r niet s da t tamar rachab delila izebe l e n mari a magdalena als hoer te boek staan uit affiniteit me t de verliezers en verdrukten zett e i k mij n essaybunde l o p al s een klein e portrettengalerij kain isaak saul job jona jezu s e n mari a magdalena waren mijn hoofdpersonen maa r als het zo uitkwam brach t i k he n in het gezelscha p va n lotgenoten i k leve r i n mij n boe k commentaa r o p d e verhalen waari n zij figureren om die vervolgens te confronteren me t he t beel d dat anderen romanciers e n dichter s erop hebbe n gebaseerd tenslotte g a i k na wat d e literaire gedaanteverwisselinge n va n mij n helde n e n heldinne n toe voegen aan de betekenis van de bijbelteksten zo he b i k du s mij n persoonlijk e beweegredene n ingepas t i n ee n algemene r doelstelling he t geve n va n eni g zich t o p he t belan g va n d e bijbe l voo r d e moderne literatuur ik zou niet volledig zij n wannee r i k voorbi j gin g aa n ee n bijkomende preoccupatie op het moment van mij n lezin g over saul i n mei 1988 had i k he t pla n ee n boekj e t e schrijve n ove r he t fenomee n va n d e culturele geletterdheid o f lieve r gezeg d ove r he t toenemend e gebre k aa n genoemde vaardigheid ik ha d ermee t e make n gekrege n tijden s college s voo r letterenstudenten toe n i k multatuli s minnebrieven e n nietzsche s ecce ho mo me t he n behandelde bleke n z e vrijwel zonde r uitzonderin g blin d e n doo f voor de verwijzingen naa r d e figuur va n jezu s waari n multatul i e n nietzsche excelleren desgevraagd wilden ze best toegeve n da t z e nog nooi t ee n bli k i n de bijbel hadde n geslagen en er al evenmin uit waren voorgelezen ik za l hie r nie t gaa n herhale n wa t i k a l he b geschreve n i n afscheid van het lezen 1989 liever ga ik i n o p d e consequenties va n d e opinies di e ik daa r heb verdedigd vie r jaar achte r elkaa r ga f i k voo r tilburgs e letterenstudente n een cursus literatuu r en bijbel aan de hand van een aantal gedichten verha len e n roman s ui t d e eigentijdse nederlands e letterkund e lie t i k zie n ho e he t oude en nieuw e testamen t zij n blijve n doorwerke n i n d e literatuur zelf s i n ons geseculariseerd e e n postmoderne tijdperk waari n volgen s lyotar d d e grote verhalen aa n geza g e n zeggingskrach t hebbe n ingeboet dankzi j d e ontkerstening i s de bijbel voo r romancier s e n dichter s een bro n geworde n al s de griekse mythen o f d e germaanse e n keltisch e sprookjes auteur s kunne n 30 er terech t voo r thema s e n motieve n di e a l ettelijk e male n zij n bewerk t e n juist om die reden hebben gewonnen aan nieuwe interpretatiemogelijkheden laten zien in welk opzich t d e bijbel no g altij d ee n fundgrube is wa s overi gens niet het enige doel dat ik met mijn cursu s voo r oge n had doo r parallel len te trekken tussen eigentijdse en bijbelse tekste n wil d i k oo k he t gangbar e interpretatiekader va n d e literatuur verruimen j e lees t ander s wannee r j e he t gehoor scherp t voo r d e echo s ui t he t oud e e n nieuw e testamen t di e me e resonneren i n he t wer k va n nijhoff achterberg vestdijk reve wolkers krol doeschka meijsing en andere nederlandse schrijvers van deze eeuw maar d e vergelijking tusse n literatuu r e n bijbe l lever t mee r o p da n ee n paa r extra hoofdstukke n stoffgeschichte e n thematologie elk e schrijve r di e zic h orienteert o p he t boe k de r boeke n begin t al s lezer doo r he t oud e verhaa l opnieuw t e vertelle n i n d e vorm va n roman verhaa l o f gedicht geef t d e au teur lezer teks t e n uitle g e n draag t z o bi j aa n d e exegese i k zi e d e bijbel s geinspireerde literatuu r da n oo k allereers t al s ee n betekenisverrijkin g va n d i oorspronkelijke tekst en in de schrift herschreven laat ik daarom voora l zie n hoe literatuu r e n bijbe l binne n ee n bepaald e manie r va n leze n o p elkaa r be trokken kunnen worden voorbeeld ui t de schrift herschreven hoer en heilige de auteur geeft i n dit essa y allereers t wee r hoe vrom e schrijver s ui t verschil lende bijbelfragmente n d e biografie va n mari a magdalen a hebbe n geconstru eerd en vergelijkt katholiek e en protestantse visies op de hoer die heilige werd vervolgens teken t hi j d e visie di e vestdijk nijhof f e n achterber g o p naa r persoonlijkheid ontwikkelden vi a ee n kort e uitweidin g ove r haa r ro l bi j yourcenar breidt hij de magdalena thematie k ui t naa r hoerige vrouwe n i n he t oude testament als delila tama r e n racha b om ui t t e kome n bi j d e ro man de hagemeijertjes 1990 van gerrit krol een fragment vanouds zijn loshangend e hare n parafernali a va n d e erotiek d e vrou w geef t ermee aan dat ze bereid is in populair e liedjes soa p opera s e n visuel e recla meboodschappen i s het stereotype tot op de dag van vandaa g werkzaa m geble ven i n d e tijd va n jezus leve n wa s he t nie t anders zowe l voo r jode n al s christenen gol d loshangen d haa r al s ee n teke n va n loss e zeden rabbijne n zagen e r zelf s ee n geldig e reden voo r echtscheidin g in e n paulu s i s i n zij n eerste brie f aa n d e corinthiers zee r strikt i n zij n voorschrifte n aa n vrouwe n die de christelijke eredienst bijwonen ze dienen het haar lan g t e dragen maa r het tegelijkertij d t e bedekken indie n ee n vrou w zic h he t hoof d nie t dekt moet zij zic h oo k maa r he t haa r laten afknippen vandaa r dat tot o p d e dag van vandaag orthodox protestants e vrouwe n de s zondags met ee n hoe d o p te r kerke gaan 31