De Segeberger Kreis en het schrijven op school

johan eimers de segeberger kreis en het schrijven op school 1 inleiding in februari 1984 werd in de bondsrepubliek duitsland voor de vierde keer een korte conferentie georganiseerd door een groep vakdidactici en leraren met speciale belangstelling voor de didactiek van het vrije schrijven naar hun plaats van samen komen bad segeberg in noord duitsland noemt deze groep zich de segeberger kreis ik maakte voor het eerst kennis met deze groep tijdens mijn deel name aan het 5e symposium deutschunterricht in ludwigsburg 1983 een verslag van mijn ervaringen daar is opgenomen in de bundel moedertaaldidactiek in duitsland 2 kamer 1983 onder de titel workshop freies schreiben ik vermeld in dat verslag dat er in de workshop sprake was van een soort eerherstel van het schrijven als communicatiemiddel en als middel tot persoonlijke zingeving van belang achtte ik vooral de pogingen die ondernomen werden het schrijven los te weken uit de vanzelfsprekendheden van de schoolse traditie men zocht en zoekt naar aansluiting bij ervaringen met schrijfgroepen buiten het onderwijs de deelnemers aan die groepen hebben vaak de verrassende ervaring dat schrij ven plezierig kan zijn dat het nieuwe mogelijkheden biedt tot het uitdrukken van zichzelf en het bereiken van de ander 1 2 overzicht van de geschiedenis van de segeberger kreis in fritzsche u a 1983 zijn protocollen en teksten opgenomen die een duidelijk inzicht geven in de nog maar korte geschiedenis van de segeberger kreis de eerste bijeenkomst was eind februari 1982 en had oorspron kelijk als doel een gesprek tot stand te brengen tussen degenen die publiceren over creatief schrijven en degenen die er in de praktijk van de school iets mee proberen te doen aangezien de meeste publicisten verstek lieten gaan kwam er van die bedoeling echter weinig terecht wie wel kwamen waren opleiders leraren en enkele mensen uit het vormingswerk die allen op de een of 7 spiegel 3 1985 nr 1 7 28 andere manier betrokken waren bij niet professionele schrijfacti viteiten men presenteerde de ervaringen die men had met vooral de buitenschoolse schrijfgroepen en discussieerde daarover zo werd bijvoorbeeld verslag gedaan van een schrijfgroep in een bejaardentehuis een schrijfgroep van psychologiestudenten schrijfgroepen in het volkshogeschoolwerk en het werken aan een groepsroman als thema voor die eerste tagung koos men schreiben kann jeder schreiben soll jeder ongetwijfeld geinspireerd op de titel van boehncke 1980 een handbuch zur schreibpraxis fur vorschule schule universitat beruf und freizeit men wisselde meningen uit rond de volgende vragen hoe gaan we om met teksten geschreven door jonge mensen welke motieven welke rechtvaardiging ook hebben wij als we anderen aanzetten tot schrijven maken we een onderscheid tussen therapeutisch schrijven en esthetisch creatief schrijven de tweede bijeenkomst in bad segeberg 27 29 augustus 1982 had als thema schreiben und seine folgen probleme mit bio graphischen und literarischen texten von laien fritzsche 1984 tijdens deze ontmoeting werd het bad segeberger manifest gefor muleerd en door de deelnemers onderschreven bad segeberger manifest 1 literatur ist kunst kunst heisst rezipierend und produzierend gestalten wie im kunst und musikunterricht muss daher auch im literaturunterricht die produktive eigentatigkeit der schiller fur didaktische uberlegungen zentral sein 2 eine produktionsorientierte didaktik setzt eine zutrauen und vertrauen fordernde unterrichtsatmosphare voraus daher muss der lehrer sich selbst den anforderungen stellen mit denen er die schuier konfrontiert d h er muss selbst schreiben und seine texte in die diskussion der lerngruppe einbringen und sich damit verletzbar machen 3 eine derartige lehrerpersonlichkeit kann nur durch eine auch produktionsorientierte lehrerausbildung an den hochschulen entstehen es sollen daher insbesondere mehrtatige schreibseminare an denen die hochschullehrer mit den stu denten als gleichberechtigte schreibpartner teilnehmen im zusammenhang mit den fachwissenschaftlichen arbeitsthemen angeboten werden 4 daruber hinaus sind formen der literarischen geselligkeit in wohn und lebensgemeinschaften schule und hochschule zu fordern wat begonnen was als een toch min of meer toevallige ontmoeting van geinteresseerden kreeg door dit manifest meer betekenis vanaf dat moment wordt ook gesproken van de segeberger kreis tegelijk moet vastgesteld worden dat in ieder geval een eigen schap van een echte kreis ontbreekt namelijk de geslotenheid wie er precies toe behoren is niemand duidelijk ieder die deel nam aan de eerste twee bijeenkomsten in 1982 aan de workshop 8 tijdens het symposion van 1983 of aan de tagung van februari 1984 voelt zich er wellicht bij betrokken en kan zich ertoe rekenen en ook bij toekomstige ontmoetingen zal het mogelijk zijn dat weer nieuwe mensen gaan deelnemen dat de term segeberger kreis gehanteerd ging worden is op zich overigens niet zo toevallig uit verslagen van schrijfgroepen blijkt dat het niet professionele literaire schrijven makkelijk leidt tot eigen vormen van geselligkeit van samen zijn met anderen en enigszins hebben de groepen en kringen ook wel een afweerfunctie tegenover nuchtere en harde argumenten waarmee de zin van deze schrijfactiviteiten im frage gesteld wordt poetik 84 de vierde tagung van de segeberger kreis vond plaats van 24 tot 26 februari 1984 en had als enigszins pretentieuze titel poetik 84 kann man dichten lehren het is mij gebleken dat een dergelijke titel puur pragmatische betekenis kan hebben subsi diegevers laten zich er gemakkelijk door beinvloeden joachim fritzsche de belangrijkste organisator van de tagung maakte voor de deelnemers bij de titel enkele kanttekeningen waaruit blijken mag dat de keuze ervoor ook van principiele aard is ik citeer hier een gedeelte uit zijn opmerkingen kreativitat in den 70er jahren gab es einen boom an aufsatzen buchern sammelbanden zum thema kreativitat naturlich hat dichten damit etwas zu tun aber wenn kreativitat legimitiert ist ist es dichten noch lange nicht denn dichten heisst nicht dies oder jenes produzieren sondern literatur asthetik der gedanke der asthetischen erziehung ist klassisch uns vor allem vertraut durch schillers briefe und von da fiihrt der weg uber hegel und schelling zu den frankfurtern den alten neben adorno vor allem marcuse und den neuen vor allem habermas diese tradition bedenkend erscheint es einem fraglich ob politische emanzipation je gelingen kann ohne asthetische erziehung asthetische entwicklung freizeit in der hochindustrialisierten gesellschaft wird die arbeit immer entfremdeter zugleich das reservoir an von erwerbstatigkeit freier zeit immer grosser was tun wenn nicht fernsehen oder flippern versuchen die kaputte existenz zusammenzuleimen mit musizieren malen schreiben das musische als rekreation das musische fraglos und selbstverstandlich wird musiziert privatmusikunterricht floriert keiner meint sich deshalb rechtfertigen zu mussen gehort es wirklich nur dazu in gewissen kreisen dass man ein instrument spielen kann wie ehedem die hohere tochter das klavier eine burgerliche musenmode die vorubergeht dichten der vergleich mit dem musizieren ist lehrreich unterscheide springen ins auge im bereich der musik gab es immer den dillettanten den laienmusiker man muss gesehon haben wie 9 unbefangen laienmusiker ihr spiel beginnen und wie die dichter herumdrucksen wenn es ans lesen geht urn den unterschied der tatigkeiten zu begreifen dichten ist tabuisiert ist fast schon staatsgefahrdend zumindest ein sicherheitsrisiko noch so sehr kann der rockmusiker auf der buhne herumspringen oder das mikro fast mit den lippen beriihren als war s ihr wisst schon was das publikum johlt begeistert der dichter aber im trockeneis seiner bilder und klange sich versteckend entblosst sich mit jedem wort mehr denkbar freilich dass der seelenstriptease gerade deshalb statthat weil dichten so schwer ist denkbar andererseits dass der laien dichter am ende gar nichts anderes will als der exhibitionist der text als beinahe krankhaftes mittel einen kontakt herzustellen der im alltaglichen umgang fortdauernd misslingt ich meine dass alle bemiihungen um lehre des poetischen davon ausgehen mussen dass ein literarischer text etwas anderes ist als eine kontaktanzeige ongeveer 25 deelnemers telde de tagung in bad segeberg over het algemeen mensen die vanuit hun eigen beroepspraktijk onderzoek en onderwijs geinteresseerd zijn in de didactiek van het schrij ven niet tevreden met de traditionele aufsatzdidaktik maar ook niet met de soms al te speelse alternatieven die als creatief schrijven worden betiteld zo men al van speelse werkvormen gebruik maakt dan wil men deze toch onderbouwen met fundamentele overwegingen en doen passen binnen een degelijk leerplan gericht op de ontwikkeling van het niet elitaire literaire schrijven kenmerkend voor de activiteiten van de tagung was dat er vooral ook geschreven werd de deelnemers vormden zelf schrijfgroepen ze voerden zelf de activiteiten uit waar zij hun didactiek op concentreerden zo vormen hun eigen ervaringen een belangrijke bron van inzichten en opvattingen over de betekenis en mogelijk heden van het schrijven op school de helft van de deelnemers had van tevoren beschrijvingen toege stuurd van hun bemoeienissen met schrijfonderwijs en of hun ver wachtingen van de tagung daaruit bleek dat een groot aantal zich al bezighoudt binnen of buiten het onderwijs met het schrijven in groepen kenmerkend voor die schrijfgroepen is dat het schrijfthema gevormd wordt door de eigen ervaringen de auto biografie van groepsleden in de groepen wordt dat geschrevene uitgewisseld en vindt reflectie plaats behalve deze globale overeenstemming in interesse waren er onder de 25 deelnemers toch ook veel verschillen om er enkele te noemen sommigen wilden vooral een theoretische discussie anderen wil den vooral praktische ervaringen opdoen sommigen wilden meegebrachte teksten bespreken anderen wilden zelf eerst teksten schrijven sommigen wilden vooral de groepsdynamische therapeutische functie van het schrijven benadrukken anderen richtten zich 10 meer op de solidariseringsfunctie binnen politieke doelstel lingen na lang voorzichtig afwegen en tenslotte rigoureus knopen doorhakken ontstonden er tijdens de conferentie drie werkgroepen die ik qua thema hieronder kort zal aanduiden het thema van de eerste groep schreiben als geschenk was geba seerd op de weerstanden tegen burgerlijke praktijken in het om gaan met literatuur praktijken die voortkomen uit concur rentie en prestatiedwang vanuit die weerstanden werd de vraag geformuleerd kan schrijven niet ook delen en geven betekenen bij het schrijven van een tekst in iemands poezie album geeft men iets weg zonder een tegenprestatie te verlangen in oostblok landen worden soms in het geheim teksten geschreven en verspreid ter bemoediging van anderen ook brieven functioneren vaak als geschenken voor een theoretische dimensie verwees deze groep naar de creativiteitstheorie van wollschlager deze ziet onder andere de oorsprong van literaire activiteit in de verstoring van normale relaties in de vroege kindertijd de tweede groep alltag gaf zichzelf de opdracht alledaagse gebeurtenissen en ervaringen als onderwerp voor de te schrijven teksten te kiezen de derde groep tenslotte hield zich indringend bezig met auto biografische teksten ik maakte deel uit van deze groep in het volgende hoofdstuk van dit artikel zal ik uitvoerig ingaan op de daar opgedane ervaringen 3 de autobiografie groep als enige nederlandse deelnemer aan de tagung voegde ik me op zaterdag 25 februari 1984 bij de groep die zich bezig wilde hou den met vormen van autobiografisch schrijven 2 de groep bestond uit acht deelnemers waarvan er zes van tevoren hun ver wachtingen en interessen schriftelijk hadden verwoord hier volgt daarvan een korte samenvatting valentin herkelbach wiesbaden gaat uit van de praktijk van de schrijfdidactiek en de lerarenopleiding ist eine vergleichs weise intensive textarbeit und dialogische korrektur auf dem unterricht in der schule partiell ubertragbar en bevat een workshopconcept misschien zelfs een vernieuwingsperspectief voor het gehele schrijfcurriculum karlheinz daniels bonn is bijzonder geinteresseerd in het authentieke schrijven hij definieert het als schreiben von mir uber mich uber meine sicht auf die dinge sei es zur eigenen vergewisserung oder zur mitteilung an ein du vooral het schrijven in de groep benadrukt hij als waardevol daar ontstaan volgens hem communicatievormen en inhouden die anders niet realiseerbaar zijn wolfhard kluge giessen houdt zich beroepsmatig bezig met 11 taalwetenschap en taaldidactiek hij vraagt zich af of er een onderwijsconcept mogelijk is voor het opdoen van ervaringen met taal dat afwijkt van het gewone grammatica onderwijs hij hoopt op suggesties voortkomend uit het praktische schrijven gundel mattenklott berlin stelt voor leerlingen ook met be staande poetische structuren bijvoorbeeld het sonnet te laten experimenteren zij verwacht dat produktief schrijven op die ma nier wordt tot ein mittel gegen die inflation von texten die selbst bescheidenen inhaltlichen und sprachlichen anspruchen nicht genugen konnen weil sich ihre autoren allzu schnell mit der diirftigsten etikettierung von gefuhlen und meinungen zufrie dengeben paul gechard kalbeclah hamburg vindt dat een gemeenschap pelijke ervaring van de groepsleden in de discussie centraal zou moeten staan de uitwisseling van de ervaringen kan dan zowel op de produktie bijvoorbeeld metafoor dialoog parabel als op de receptie betrekking hebben in mijn eigen voorbereidingspapier vermeld ik mijn freinet schrijfgroep in de lerarenopleiding de docent en zijn studenten spreken over eigen teksten de leraar leerling verhou ding wordt daarbij reversibel gedurende de conferentie wil ik collega s ontmoeten die over vergelijkbare zelfervaringsexperi menten met studenten of leerlingen kunnen spreken dit overzicht over de verwachtingen van zes deelnemers laat de relatieve homogeniteit van de groep zien en verklaart misschien hoe men het zo gauw eens kon worden over het eigen experiment met autobiografische teksten ik geef nu een overzicht van de activiteiten van deze groep die ongeveer twee dagdelen in beslag genomen hebben we namen ons voor teksten te schrijven met een autobiografische inhoud over de vorm van de teksten werden geen afspraken gemaakt we lieten ons door de groep op de volgende manier een schrijfopdracht geven ieder schreef op een blad papier drie namen of drie jaartallen of een combinatie daarvan waarvan men zich op dat moment realiseerde dat ze in de eigen levensgeschie denis een belangrijke betekenis hadden de anderen kruisten daar na aan voor welk jaartal of welke naam men interesse had bij het schrijven concentreerde ieder zich dan op het meest aangekruiste thema naam of jaartal het effect van deze werkwijze is door mij werd het althans zo ervaren dat het autobiografische schrijven al direct uit het isolement van de strikt individuele schrijfactiviteit gehaald wordt men schrijft als het ware in opdracht van de groep die groep vormt dan ook het publiek waarop men zich al schrijvend kan concentreren we beperkten onze schrijftijd aanvankelijk tot 45 minuten slechts een van de deelneemsters had aan deze drie kwartier lang niet genoeg ze kwam pas na anderhalf uur terug in de groep nogal ontevreden over zichzelf en moeilijk aansluiting vindend bij de verdere bezigheden 12 de geschreven teksten werden in eerste instantie zonder commen taar voorgelezen in deze fase beperkten we ons tot het reci pieren van het geschrevene we namen ons voor nog geen vragen te stellen en geen discussies te beginnen aangezien hierna de vrij lange middagpauze begon had ieder ruim de tijd voor zichzelf de schrijf voorlees en luisterervaringen te verwerken de middagzitting begonnen we met een discussie over de volgende vragen op welke manier bespreken we de teksten met welk doel willen we de teksten bespreken we werden het eens over de volgende spelregels elke tekst krijgt ongeveer 20 minuten bespreektijd en daarbij gaat het erom a gezamenlijk vanuit onze herinnering de zin van de tekst te reconstrueren b vragen te stelden aan de schrijver die het begrijpen van de tekst naar vorm en inhoud kunnen bevorderen als doel stelden wij ons met deze discussie tekstproduktie en receptie op elkaar te betrekken vandaaruit inzichten te ontwikkelen voor een tekstgerichte en niet persoonsgerichte kritische stellingname samen een klimaat te bewaken dat als stimulerend voor het schrijven wordt ervaren na afloop van de bespreking die dus 8 x 20 minuten ging duren bleken de meeste deelnemers behoefte te hebben aan een voort zetting van de discussie het commentaar zou zeker intensiever kunnen zijn als men in de gelegenheid was beluisterde teksten ook zelf te lezen omdat de korte conferentie deze verdere uitwerking niet mogelijk maakte besloten we verdere discussie op eikaars teksten te organiseren door middel van correspondentie via een centraal adres vond in de volgende maanden inderdaad enige brief wisseling plaats maar de intensiteit daarvan was toch wat minder indrukwekkend dan wij in ons tagungsoptimisme hadden voorzien als voorbeeld geef ik nu twee teksten weer en hoofdpunten uit de bespreking in eerste en tweede fase het eerste voorbeeld is van deelnemer v het tweede van mijzelf 3 van de drie namen die v had opgeschreven was hermann door de meesten aangekruist daarop ontstond de volgende tekst i 25 2 1984 hermann oder pecunia non olet er war der einzige der als sie uns 1965 reife beschei nigten davon scheinbar keinen gebrauch machen wollte sondern eine banklehre begann er war ein schlechter schuier was er durch spitzenleistungen auf der mittel und 13 langstrecke kaum kompensieren konnte marmchen blieb blass mausgrau verschuchtert nicht fur mich wir gingen aufeinander zu als ich ende der quinta als neuer in die klasse kam wohl weil wir den gleichen stallgeruch hatten in dieser feinen humanistischen biirgerschule und spurten dass wir einander brauchten die banklehre began er am ort mein studium fuhrte mich weiter weg und wir sahen uns erst nach zwanzig jahren wieder in der alten schule aus dem mausgrauen mannchen ist hermann geworden mit einem uber die provinzmetropole hinaus bekannte bviro fiir steuerberatung hermann berat alle die in der schule so viel erfolgreicher waren als er und sich inzwischen als artze richter studienrate in der heimatstadt etabliert haben hermann erschrickt auch nicht mehr wenn sein name genannt wird sein name ist in aller munde und wer wie ich von weiter her kommt erfahrt von den humanistisch gebildeten honoratioren am ort hermann sei im grunde der einzige der wirklich karriere gemacht habe weil er von all den spriichen die wir muhsam ubersetzen mussten mausgrau und verschuchtert wie er immer dasass den einen auf den es ankommt sich tief eingepragt habe in de bespreking werd positief gereageerd op de nuchtere vertel stijl iemand zei dat het sobere schaarse woordgebruik herin nert aan hollerers literarisches kolloquium het blijkt de auteur en ook mij achteraf niet duidelijk of dit waarderend bedoeld is een ander noemde de tekst perfect bij het voorlezen leek het of v het verhaal al gedrukt voor zich had er werd nog voorgesteld de tekst te herschrijven in de vorm van een lied de ballade van hermann v vertelde dat de jongste ervaringen met hermann die hem tot schrijven gemotiveerd hadden in de tekst helemaal niet voor komen hij zei er gezien de beperkte schrijftijd ook tevreden over te zijn dat hij zichzelf buiten de tekst gehouden heeft voor het schrijven over de met hermann verbonden trauerarbeit zou hij meer rust en tijd en waarschijnlijk meer schrijfervaring nodig hebben het feit dat v in de tekst zo terughoudend is met betrekking tot de actuele relatie tussen hemzelf en hermann werd overigens door minstens een van de deelnemers wel betreurd v gaf later aan dat hij de korte feed back vanuit de groep als weldadig kameraadschappelijk had ervaren dit in tegenstelling tot zijn ervaringen met eigen teksten in studentengroepen wat hij daar te horen krijgt is toch dikwijls duidelijk door autori teitsstructuren beinvloed v veronderstelde dat de sfeer die vrij was van concurrentie en profileringsbehoefte het mogelijk moest maken dat in een tweede ronde ook kritischer vragen aan de 14 auteur gesteld zouden worden achteraf zou blijken dat de sfeer niet door ieder zo positief en weldadig was ervaren ik kom daar verderop nog op terug in de briefwisseling werd door twee deelnemers nog aanvullend commentaar gegeven op de tekst van v ik laat de gemaakte opmer kingen hier woordelijk volgen nachbemerkung es zeigt sich dass der text auch beim wiederlesen geniigend bildende information enthalt die geschichte ist klar die spannung zwischen schule und lebenskarriere die eigentliche mitteilung auch eine frage drangt sich auf wie entwickelte sich die beziehung zwischen valentin und hermann wie beurteilt er der autor seine eigene karriere im vergleich mit der des hermanns oder der anderen des klassenbildes aus 1956 in bezug auf den text ich bemerke etwas unausgeglichenes in der satzlange die kurze satze mit hohem informationsgehalt gefallen mir am besten zb er war ein schlechter schuier was usw die beiden absatze enden mit einer verhaltnismassig langen konstruktion vor allem den letzten satz 61 worte fordert wegen seiner lange die lesbarkeit nicht hermann erschien mir beim zuhoren viel langer ich bin jetzt iiber die kurze des textes erstaunt 1 es war anerkennend gemeint aber nicht weil das literarische colloquium oder hollerer mir die grosse autoritat in diesen dingen ist sondern weil ich glaubte mit dem hinweis auf dopplers erzahlung davon am vorabend besser illustrieren zu konnen was ich meinte 2 ich mochte meine feststellung dass du dich selbst aus deiner geschichte herausgehalten hast als beobachtung nicht als beanstandung verstanden wissen wenn sie in unserem gesprach bedauernd klang so weil ich jetzt fast noch mehr da sogar der begriff trauerarbeit gefallen ist schlicht neugierig bin mehr uber hermanns und deine geschichte zu erfahren tot zover het eerste voorbeeld op het briefje dat ik in de groep liet rondgaan had ik drie jaartallen geschreven 1944 1954 1964 in dat laatste jaar werd mijn dochter geboren in 1954 ging ik naar de kweekschool in 1944 was ik een kind in de oorlog en ik verwachtte al wel een voorkeur voor dat jaartal toen 1944 inderdaad werd aangewezen was ik aanvankelijk van plan een duitse versie te maken van de oorlogsherinnering die ik al eerder in het nederlands schreef een vliegtuig dat ik zag vallen terwijl ik met mijn vader op het aardappelveld was terwijl ik me daarop wilde concentreren drong 15 zich echter een andere herinnering aan me op een ontmoeting met een duitse officier toen ik zes jaar oud was deze herinnering op te schrijven en voor te lezen in een kring van duitse collega s kreeg voor mij een bijzondere dimensie ik realiseerde me ook het emotionele risico maar merkwaardig genoeg had ik op voorhand voldoende vertrouwen in de groep om daar niet voor terug te dein zen dat werd dus tekt i en over het vallende vliegtuig schreef ik tekst ii bad segeberg 25 2 84 1944 zwei erinnerungen i unser haus im dorf wir sind im zimmer meine mutter mein vater mein onkel sie trinken kaffee meine schwester und ich wir spielen dann vor dem penster ein mann im uniform schweigen und angst im zimmer er kommt herein ein grosser mann stiefel und pistole sagt nicht entschuldige die sterung oder guten tag er ist der herscher sagt nur ausweis ich spiire angst und weiss jetzt wird mein vater mitgenommen mein onkel er zieht etwas hervor ein papier der mann im uniform liest ich weiss so ein papier hat mein vater nicht aber dan wird er fur mich ein held sagt augenblick bitte verlasst das zimmer 16 verlasst das haus und verschwindet hinter scheunen und baiimen fertig mit dem ausweis meines onkels fragt der offizier der andere auch ja sagt mein onkel der andere auch er geht weg meine mutter weint ii sechs jahre alt mein vater und ich wir arbeiten auf dem kartoffelfeld er grabt kartoffeln aus ich suche sie beisammen meine kniee im schwarzen sand der himmel ist blau alles ist still mein vater schweigt wie immer ich rieche ihn seine kleider ich rieche die trockene erde ich rieche und sehe wie das kartoffellaub in haufen verbrannt wird wie opfer denke ich die des abends rauchen und dann auf einmal ist da ein flugzeug das still aus der luft nach unten fallt kein feuer kein rauch kein larm jetzt mal keine angst uber motoren in der luft oder eine patronenhulsenrassel auf unserem dach nur eine machine die sich flugel uber fliigel ruhig nach unten bewegt und dann verschwindet hinter den baiimen des friedhofs komm mit pappa sag ich das ist ja ganz in der nahe nein sagt er das ist noch ganz weit weg er buckt sich und grabt und wieder rumpeln kartoffeln vor mir in dem sand over de feed back die na het voorlezen in de groep kreeg maakte ik achteraf de volgende notities p zei dat tekst i hem beter bijgebleven was dan de tweede hij stelde voor op die tekst vooral in te gaan bij de bespreking g heeft waardering voor de situatiebeschrijving in beide teksten het zou mij gelukt zijn met weinig woorden duidelijke beelden te geven 17 k wees op de parallel met de ikaros mythe in de tweede tekst w vroeg zich af waarom de moeder weint laatste zin van tekst i is dat wel logisch en in overeenstemming met de gelukkige afloop van de angstige situatie b sprak over het perspectief van het kind van daaruit zijn bei de teksten geschreven de duitse soldaat is voor het kind een grote man van wie slechts de laarzen en het pistool gezien worden het was v opgevallen dat ik de eerste tekst een gedicht noemde hij vroeg of het woord gedicht ook op tekst ii van toepassing was nog andere punten uit de discussie het begrip held hoe kan de vader een held zijn voor het kind als hij weg loopt een mogelijk antwoord is dat hij door zijn beheerst en lakoniek handelen het gevaar wist af te wenden het gedrag van de duitse officier zijn vraag der andere auch werd verklaard als een poging zich uit de situatie te redden de feed back gaf mij een tevreden gevoel ik realiseerde me dat er goed geluisterd was en de gestelde vragen boden mij de moge lijkheid nadere toelichting te geven voor mij was het in ieder geval zo dat ik de opeenvolging van tekstproduktie eigen re flectie presentatie feed back en discussie als een harmonisch geheel kon ervaren op zich een waardevol resultaat van dit expe riment een eigen positieve ervaring die steun zal kunnen geven in het didactisch handelen in de briefwisseling werd door een deelneemster nog nader op mijn teksten ingegaan in johans gedichten fallt mir beim wiederlesen vor allem eine zeile im 2 text auf die klammer wie opfer denke ich die des abends rauchen hier durchbricht johan die sonst streng bewahrte perspektive des kindes ein sechsjariges kind weiss doch noch nichts von rauch und brandopfern 4 dem entspricht die wendung denke ich das einzige verb das nicht den sinnen zugeordnet ist wie riechen sehen graben suchen fiihlen sagen rumpeln welche funktion had diese zeile und das mit ihr aus der rolle fallen es bringt den erwachsenen autor ins spiel und damit die distanz die annaherung der erinnerung und die reflexion uber das erinnerte das wort opfer wirft ein besonderes licht auf das ganze gedicht strahlt darauf aus verstarkt wird dies licht noch durch die feierliche wendung des abends ein opfer wird gefeiert angemessen dem untergang und der zerstorung die lautlos nur dem auge sichtbar wie ein stummfilm vor dem betrachter ablauft auch ein rauchopfer am ende des krieges mahnung und gedachtnis der toten und zugleich friedenszeichen versohnungsfeier zu dieser lektiire des textes passt gut karlheinz erinnerung an ikarus 18 winzige sprachliche anmerkungen zu text ii in zeile 4 musste es wohl zusammen heissen statt beisammen in zeile 17 angst vor motoren in der luft in der letzten zeile rumpeln ist mit einem polternden gerausch verbunden aber die faszination dieses gedichts liegt fur mich in der lautlosigkeit des evozierten und kartoffeln rumpeln auch im sand nicht wie auf holzdielen ich wiirde das wort ersetzen durch so schlichte lautlose aber leider auch farblose wie fallen oder besser noch rollen positieve en negatieve feed back de in de vorige paragraaf beschreven activiteiten waren in zo verre experimenteel dat gaandeweg door eigen ervaring vooral zou moeten blijken welke didactische problematiek vraagt om nadere bezinning eigenlijk is een belangrijk probleemcomplex in dit opzicht pas in de correspondentiefase duidelijk geworden ik doel hier op de betekenis van feed back in de groep twee vra gen lieten zich daarbij stellen a wat zijn de effecten van de feed back b hoe groot is de betrouwbaarheid ervan betrouwbaarheid is een eis die in het algemeen gesteld kan worden aan allerlei vormen van beoordeling van schrijfprodukten het oordeel moet consistent zijn en zeker bij een op selectie ge richte beoordeling moet men streven naar intersubjectieve over eenstemming bij directe onderlinge feed back in de groep vormt de consisten tie van het oordeel het grootste probleem de situationele en relationele factoren kunnen zo van invloed zijn op het commentaar op eikaars teksten dat achteraf zowel bij de gevers als de ont vangers van de feed back twijfels rijzen aan de waarde ervan bij meer distantie en niet beinvloed door de aanwezigheid van de andere groepsleden geeft men soms een oordeel dat meestal negatiever of ook wel positiever uitvalt in die gevallen noem ik de eerste feed back in de groep weinig betrouwbaar aanvankelijk leek het erop dat de acht deelnemers tevreden waren over het open discussieklimaat en dat de gemaakte opmerkingen in het algemeen goed terecht kwamen in de briefwisseling werd echter duidelijk dat a sommigen wel degelijk emotionele moeite hadden met opmerkingen die als negatief kritisch werden ervaren b sommigen hun twijfels hadden bij de positieve waardering voor de produkten om a te illustreren geef ik enkele fragmenten weer uit de brief wisseling ich habe in der besprechung nicht nur das bemiihen um rekonstruktion des inhalts spielregel auf deren einhaltung besonders paul gerhard bestanden hatte sondern auch aggressivitat sowie hilflosigkeit wahrgenommen 19 am schluss dieses tages abends im foyer musste ich einen moment lang gegen die gefahr von entmutigung minderwertigkeitsgefiihlen und ruckzugstendenzen ankampfen danach konnte ich gut bleiben gesprache wiederzugeben noch dazu wenn sie vom eigenen text also doch zumindest im eigenen verstandnis von der eigenen person handeln erscheint mir sehr schwierig empfindlichkeit das gefuhl verletzt zu werden mogen dabei haufiger missverstandnisse und verschiebungen des gehorten bewirken als umgekehrt selbstsicherkeit oder eitelkeit vor allem sind sie viel schwerwiegender sowohl fur den betroffenen als fiir die gruppe wenn wir den eindruck vermittelt haben vom standpunkt des produkts an der schreibaufgabe gescheitert zu sein muss ich denken wir als gruppe hatten versagt es ging doch bei unserer arbeit gar nicht um den perfekten text der der konkurrenz anderer trotzen kann wenn schreibspiele so aufzufassen waren wurde ich kein einziges mehr mit einer gruppe spielen mogen dass trotzdem jedes lob erfrischend und kritik sogar niederschmetternd wirken kann ist klar und ich habe die arbeit in unserer gruppe als experiment selbstversuch verstanden wie mit dieser empfindlichkeit umzugehen ist toen deze problematiek boven tafel kwam vatte een der deelnemers op de volgende manier nog eens samen hoe wij in ons experiment met positieve en negatieve kritiek waren omgegaan zijn opmer kingen blijken ook te getuigen van twijfel aan de betrouwbaarheid van de feed back das gesprach uber einen text begann jeweils mit einer knappen rekonstruktion des textsinnes verbunden mit fragen an den autor mit fragen und einwanden zur form letzteres erfolgte sehr sparlich und in einer atmosphare des wohlwollens dennoch hat die kritik die kritisierten verunsichert zumal sie vor dem hintergrund einhelligen lobes anderer texte erfolgte und bei den betroffenen offensichtlich unterschiedlich stark das sattsam bekannte versager syndrom mobilisierte der konflikt in der gruppe wurde da deutlich der zeitliche rahmen jedoch reichte nicht aus um ihn angemessen zu bearbeiten bei unserem gesprach uber die texte sind fur mich im nachhinein zwei kollektive handlungsmuster unterscheidbar bei den positiv eingeschatzten texten wurde das lob entweder addiert oder ausdifferenziert oder auch eskaliert kritik kam da durchweg nicht mehr zum zuge bei kritisierten texten folgte jedem kritischen einwand ziemlich regelmassig eine abschwachung der kritik oder gar deren umwandlung in lob durch ein anderes gruppenmitglied was ich aus eigener erfahrung und befindlichkeit so deute zum 20 schutz des betroffenen autors und oder zum schutz von kritik des eigenen textes und oder aus dankbarkeit fur selbst erfahrenes lob mich interessiert ob eine gruppe die mit konflikten der oben angedeuteten art fertig wird das verhaltnis lob zu kritik zugunsten der kritik verschieben kann und zwar auch gegeniiber den nach dem ersten zuhoren einhellig gelobten texten etwa dadurch dass die texte fur einen zweiten eher redaktionellen durchgang jedem vorliegen und in ruhe durchgearbeitet werden konnen die probe auf dieses exempel war in bad segeberg aus zeitlichen griinden nicht moglich wurde aber in der gruppe als sinnvoll notwendig angesehen und sollte bei ahnlichen tagungen eingeplant werden es fur unsere texte nachtraglich und schriftlich zu versuchen erscheint mir in reichlichem abstand zu unserer tagung nicht mehr sinnvoll als reactie op deze overwegingen stelde een andere deelnemer voor bij de bespreking van teksten te werk te gaan volgens de prin cipes van de thematische interactie hij verwijst daarvoor naar cohn 1975 5 en ontleent daaraan de volgende aanwijzingen voor het groepsklimaat waarin effectieve feed back mogelijk zou zijn ich behaupte eine gruppe die mit dieser interaktionsmethode vertraut ist wird kritik als zuwendung verstehen weil das klima der kommunikation von je selbstverantworteter ehrlichkeit bestimmt wird um meine behauptung zu verdeutlichen mechte ich einige tzi regeln auf unsere situation hin konkretisieren sei dein eigener chairman dieser erste und wichtigste imperativ besagt dass jeder in der gruppe fur sich selbst tendenziell die verantwortung ubernimmt ich verantworte das was ich sage ich verantworte mein schweigen ich bestimme selbst wieviel ehrlichkeit ich mir innerhalb dieser gruppe zumuten will und den anderen aber auch fur die themenzentrierte arbeit der gruppe ubernimmt jeder die mitverantwortung d h zum beispiel jeder beteiligt sich an den regulativa um die gruppe alsbald arbeitsfahig zu machen nichts wirkt sich destruktiver auf die gruppenatmosphare aus als ein lediglich vorgetauschter konsens benutze das personalpronomen der 1 person singularis wenn du anmutungen und gefuhle ausserst ich hore dir nicht gern so lange zu dieser satz ist als ausserung eines sprechers verantwortbar du redest viel zu lange du langweilst alle leute dieser satz ist es nicht das gruppengesprach wird reich und differenziert durch 21 individuelle ausserungen aus dem bereich der subjektiven einschatzung wenn man die unbestimmten pronomina man einige es vermeidet und den ubergriff auf das wir unterlasst diirfen subjektive ausserungen als solche in das gesprach eingebracht werden ihre verbannung als wertung ist aufgehoben achte auf signale aus der korperlichen sphare hier geht es um die wahrnemung des eigenen befindens und die sensibilitat fiir die befindlichkeit der anderen gruppenmitglieder eine gruppe in der texte produziert und vorgestellt werden ist hochgradig affiziert von personlichen angsten empfindlichkeiten narzisstischer selbstliebe und selbstverleugnung da aber alle gruppenmitglieder sich in derselben situation emotionaler beteiligung und anspannung befinden kann die gegenseitige einfuhlung zur gemeinsamen bewaltigung der situation helfen seitengesprache sind zu vermeiden diese spielregel konzentriert das gesprach auf ein einziges kontinuum falls zwei oder mehrere gruppenmitglieder sich etwas unaufschiebbar wichtiges mitzuteilen haben geht es meistens auch die gruppe an und sollte iiber die anmeldung einer storung in den kommunikationsprozess eingebracht werden storungen haben vorrang diese regel scheint mir die ungewehnlichste zu sein der kontinuierliche gesprachsverlauf wird unterbrochen wenn ein bediirfnis dafiir vorliegt z b wenn ein gesprachsteilnehmer nicht mehr folgen kann auf diese weise wird sichergestellt dass das gesprach ein gruppengesprach bleibt in welchem sich jeder teilnehmer reprasentieren kann die behebung einer storung in gemeinsamer kreativitat mag zeit kosten zahlt sich aber aus als gewinn an wahrhaftigkeit ich mochte nicht alle imperative aufzahlen die nach ruth cohn eine neue art der sachbezogenen interaktion konstituieren vielleicht noch der hinweis auf eine empfehlung zur stellung von fragen wenn fragen an einen teilnehmer gerichtet werden sollte das personliche interesse kurz angegeben werden das den fragesteller motiviert auf diese weise werden inquisitorische fragen vermieden fragen also die aus der richterposition nicht aus der partnerschaftlichen anteilnahme herausgestellt werden nachzulesen ist dieses konzept in ruth cohns buch von der psychoanalyse zur themenzentrierten interaktion stuttgart 1975 das spezifisch neue dieser methode liegt m e darin dass die drei faktoren das subjekt die gruppe und die sachemiteinander 22 vermittelt werden alle konstativa sind jeweils von einer person in den verstehensprozess der gruppe eingebracht worden es gibt keine abgehobenen behauptungen fur die niemand einstehen will met enkele andere groepsleden ben ik van mening dat dergelijke regels wel enige steun kunnen geven maar dat ze zeker niet afdoende zullen zijn de gevoeligheid voor kommentaar die bij velen zo n wezenlijk persoonlijkheidskenmerk vormt laat zich door regels of afspraken niet zo gemakkelijk negeren het blijkt telkens weer een groot probleem te zijn in een groep niet de er kenning te vinden die men nodig heeft om zich goed te voelen met alle gesprekstechnieken kunnen we er niet aan ontkomen dat er in iedere groep teksten zullen zijn die velen beter bevallen dan andere net zo goed als er tenslotte animositeiten antipathieen zijn die we niet kunnen vermijden al bedoelen we het nog zo goed het staat vast dat bij een voortzetting van het experiment in een volgende bijeenkomst van de segeberger kreis deze proble matiek van de feed back terdege aandacht zal krijgen 4 schrijfgroepen in de lerarenopleiding mijn belangstelling voor de segeberger kreis heeft direct te maken met eigen ervaringen met schrijfgroepen in de leraren opleiding in het kader van een algemene didactische orientatie confronteer ik nlo studenten sinds een aantal jaren nadrukkelijk met de peda gogische ideeen van celestin freinet hoewel de zogenaamde freinet technieken vooral thuishoren binnen de werksfeer van het basisonderwijs ben ik ervan overtuigd dat de principes in hoge mate inspirerend kunnen zijn voor het voortgezet moedertaal onderwijs de vrije tekst de drukpers de klassekrant de schoolcorrespondentie bieden ook voor het onderwijs aan oudere leerlingen interessante mogelijkheden voor schrijfactiviteiten in een functionele context niet het schoolse schrijven om het schrijven staat centraal of het schrijven voor een cijfer maar de functie van de eigen ex pressie en de onderlinge communicatie in de freinet klas worden leerlingen voortdurend gestimuleerd tot het tekenen vertellen en opschrijven van eigen belevenissen de ervaringen die vorm gekregen hebben in taal vormen het vertrek punt voor verdere verkenning van de werkelijkheid in de oorspronkelijke bedoeling van freinet heeft feed back op geschreven eigen teksten altijd twee dimensies a gericht op de verwoording in taal en daardoor van betekenis voor de ontwikkeling van taalvaardigheden b gericht op de vertaalde werkelijkheid en daardoor bijdragend 23 aan het leren beheersen van de eigen en gemeenschappelijke 1evenswerke1ijkheid in de actuele toepassing van freinet technieken in het moeder taalonderwijs krijgt overigens die eerste dimensie taalvaardig heidsontwikkeling nogal eens de eerste aandacht niet zelden ten koste van de tweede zie bijvoorbeeld straver 1981 deze confrontatie met de ideeen van freinet en de gedachten vorming over de mogelijke toepasbaarheid in het voortgezet onder wijs riep bij studenten de vraag op naar het opdoen van eigen ervaringen met het schrijven van vrije teksten als reactie op die vraag organiseerde ik in het keuzeprogramma nederlands enkele keren een cursus vrije tekst volgens de ideeen van freinet iedere deelnemer werd uitgenodigd voor elke bijeenkomst een tekst mee te brengen geschreven naar aanleiding van een eigen als belangrijk ervaren belevenis als doelstellingen formuleerde ik te ervaren dat schrijven een functie kan hebben bij het ver werken en verdiepen van levenservaringen de eigen levenservaring van deelnemers door schrijven lezen en bespreken in de groep tot gemeenschappelijke leerervaringen te maken de praktijk is dat ieder ook de docent voor elke bijeenkomst inderdaad een thuis geschreven tekst meebrengt deze teksten wor den voorgelezen of gekopieerd en gelezen en daarna in de groep besproken in die bespreking gaat het in eerste instantie dik wijls om vormaspecten zoals tekstsoort syntaxis woordgebruik spelling maar meestal vraagt het inhoudelijke meer aandacht en komen we tot een veralgemenisering en verdieping van persoonlijke thema s het is mijn ervaring dat spoedig een vertrouwelijke sfeer kan ontstaan waarin sprake kan zijn van een respectvolle en zinnige reflectie op levenservaringen nu ik in drie opeenvolgende cursusjaren deze min of meer experi mentele keuzeactiviteiten heb georganiseerd en begeleid kom ik op basis van evaluatiegegevens en eigen inschattingen tot de vol gende voorzichtige conclusies a uitwisseling van het geschrevene blijkt bevorderlijk te zijn voor de sfeer in de groep belangrijke kenmerken zijn inte resse en respect voor eikaars bijdragen tegelijk blijkt de sfeer een belangrijke stimulans te vormen voor het produceren van teksten van belang is hierbij dat de docent begeleider door ook teksten te schrijven deze aan te bieden en feed back te ontvangen zich in dit opzicht even kwetsbaar opstelt als de deelnemers b een niet gering aantal deelnemers blijkt de aanvankelijk wel aanwezige schrijfangst te overwinnen en deze te zien ver keren in schrijfpret zie voor deze termen andeweg de vries 1981 waar een overzicht gegeven wordt van onderzoek naar de negatieve c g positieve schrijfattitudes 24 c bij de deelnemers valt een toenemende aandacht en zorg voor het taalgebruik in de teksten te constateren het is opval lend dat men al spoedig gaat experimenteren met vormen daar toe dikwijls geinspireerd door eikaars voorbeelden d vrijwel alle deelnemers getuigen ervan na de cursus meer te zijn gaan schrijven bijvoorbeeld in dagboeken brieven en gedichten ervarend dat het schrijven de eigen beleving van de werkelijkheid meer toegankelijk maakt zowel voor de schrijver zelf als voor wie van de teksten kennis neemt het zal duidelijk zijn dat deze conclusies in eikaars verlengde liggen als acceptatie en respect in de feed back en groepsdis cussie voorop staan bevordert dat de positieve attitude ten aan zien van het schrijven terwijl die positieve instelling weer de belangrijkste voorwaarde vormt voor creatieve experimenten met taalvormen tenslotte leiden deze experimenten weer tot telkens nieuwe ontdekkingen met betrekking tot de mogelijkheden van het schrijven voor de eigen beleving en zingeving van de werkelijk heid de ervaringen die ik zelf als deelnemer opdoe binnen de activi teiten van de segeberger kreis bevestigen deze conclusies een bevestiging daarvan vond ik ook tijdens mijn deelname aan de 7 ferienschreibwerkstatt fiir berliner lehrer und schuier tijdens de laatste week van de zomervakantie in 1984 vier dagen lang teksten schrijven uitwisselen en bespreken met vijftien berlijnse leraren en bijna veertig scholieren de ervaringen die men sinds 1977 heeft met deze jaarlijks geor ganiseerde nascholingsvorm zijn bijzonder positief de docenten maken samen met leerlingen kennis met een ruim scala van schrijf activiteiten als het binnen een dergelijke setting mogelijk blijkt af te rekenen met de schoolse vanzelfsprekendheden die de positieve schrijfattitude eerder frustreren dan bevorderen dan moeten daar ook voor de schoolpraktijk conclusies uit te trekken zijn 6 mijns inziens verdient deze vorm van docentennascholing navolging in ons taalgebied 5 besluit bij de afsluiting van de conferentie in februari 1984 besloot de segeberger kreis voor de beschrijvingen van experimenten en de daarmee samenhangende publikaties een eigen tijdschrift te begin nen in eerste instantie bedoeld voor de deelnemers en andere geinteresseerden de eerste aflevering segeberger briefe no 31 bevat alle teksten van de conferentie in 1984 een weergave van de besprekingen en de achteraf gevoerde correspondentie 7 de volgende bijeenkomst van de segeberger kreis is van 28 februari tot 3 maart 1985 het voornemen is dat een subgroep tijdens die bijeenkomst een op de didactiek van het schrijven op school gerichte publikatie gaat voorbereiden werktitel 25 schreibaufgaben verder zal zeker het zelf schrijven volgehouden worden waarbij getracht wordt de status van experiment nog duidelijker te laten uitkomen opnieuw zal men bepaalde vormen van tekstproduktie en het omgaan met teksten uitproberen hierbij zal dit keer bijzondere aandacht gericht zijn op de betrouwbaarheid van feed back in de groep en de effecten daarvan daarnaast zal een aparte sectie de theorie discussie intensi veren met als bedoeling tot een zinvolle uitwisseling te komen tussen ervaringen in het experiment en theoretische gedachten vorming nijmegen december 1984 noten 1 mattenklott 1983 getuigt van toenemende belangstelling voor het niet professionele literaire schrijven ze brengt mijns inziens terecht schrijfactiviteiten met groepen buiten het onderwijs in verband met emancipatietendenzen ze noemt in dit verband onder andere de betekenis van schrijfgroepen in de vrouwenbeweging van hest 1983 geeft in de idv brochure opnieuw kijken een overtuigend verslag van zijn schrijfactiviteiten met een groep oudere volwassenen binnen een amsterdams project er zullen ook in ons taalgebied ongetwijfeld meer voorbeelden van dit soort schrijfgroepen zijn 2 de deelnemers van deze groep waren karlheinz daniels johan eimers magdalena heuser paul gerhard kalberlah barbara kluge wolfhard kluge gundel mattenklott valentin merkelbach voor het schrijven van deze paragraaf maakte ik dankbaar gebruik van bijdragen van de anderen 3 dat ik als tweede voorbeeld mijn eigen teksten neem is niet omdat ik hoe dan ook eigen creatief werk in de spiegel gepu bliceerd wil zien maar omdat ik op die manier deelnemers ervaringen zo verantwoord mogelijk kan weergeven 4 hier klopt het commentaar niet geheel met mijn eigen recon structie van de jeugdervaring in mijn nederlandse tekst stond hier eveneens tussen haken als offers die des avonds bran den het is een regel uit de berijming van psalm 141 als zesjarige in een orthodox protestants milieu moet ik al wel vertrouwd geweest zijn met dit soort beelden dat ik ze pro jecteerde op de dagelijkse levenservaringen en ze dus tot mijn 26 levenswerkelijkheid behoorden staat buiten kijf de brand offers rookten op ons aardappelveld 5 van deze publikatie verzorgde riet hamman poldermans een nederlandse vertaling cohn 1979 6 een bundeling van teksten geproduceerd tijdens de perienschreibwerkstatt 1984 werd uitgegeven door het padagogisches zentrum te berlijn blumensath mattenklott 1984 7 tegen kostprijs zijn exemplaren van de segeberger briefe no 31 te bestellen bij prof dr joachim fritzsche schillerstr 37 2120 liineburg bibliografie andeweg b en j de vries een blik op empirisch onderzoek voor het schrijfonderwijs in leidse werkgroep moedertaal didactiek 1982 blumensath h en g mattenklott lehrer schreiben theoretische grundlagen anregungen und ergebnisse fiir lehrerbildung und schule berlin padagogisches zentrum 1983 blumensath h en g mattenklott hrsg autorenlesung des siebten workshop schreiben 1983 berliner schuier der sekundarstufen i und ii stellen eigene texte vor berlin padagogisches zentrum 1984 boehncke h en j humburg schreiben kann jeder handbuch zur schreibpraxis fiir vorschule schule universitat beruf und freizeit reinbek rowohlt 1980 cohn r c thematische interaktie een methode voor hulpverlening vorming en onderwijs bloemendaal nelissen 1979 cohn r c von der psychoanalyse zur themenzentrierten interaktion stuttgart ernst klett 1976 fritzsche j hrsg kreatives schreiben in schule universitat volkshochschule und in anderen gruppen anregungen und materialien fiir den deutschunterricht berlin padagogisches zentrum 1983 hest j van opnieuw kijken creatief taalgebruik met oudere volwassenen idv wer schrift 22 amsterdam 1983 27 kamer a red moedertaaldidactiek in duitsland 2 enschede slo 1983 leidse werkgroep moedertaaldidactiek moedertaalonderwijs in ontwikkeling een overzicht van onderzoek tot 1981 muiderberg dick coutinho 1982 mattenklott g freies schreiben mit hinweisen zur deutsch didaktik der letzten jahre in blumensath mattenklott 1983 p 7 13 straver h het was een warme zomernacht toen ik wou gaan fietsen vrije teksten van molukse havo leerlingen moer 1981 2 p 10 21 wollschlager g kreativitat und gesellschaft neue padagogische methoden am beispiel der jugendkunstschule wuppertal frankfurt fischer verlag 1972 28