De slachtoffers konden het niet zeggen. Zou dat ook iets met taalonderwijs te maken hebben?

o 421 g e s c h u d de slachtoffers konden het niet zeggen zou dat ook iets met taalonderwijs te maken hebben ides callebaut iedereen is kwaad op degenen die kinderen misbruikt hebben vanuit een machtspositie maar we horen niet veel klagen over de beschamende situatie dat de slachtoffers over het misbruik niet konden en niet durfden protesteren noch tegenover de daders noch tegenover hun ouders noch tegenover volwassenen die hen hadden kunnen helpen hebben we misschien last van een vervelend schuldgevoel hebben we niet geaccepteerd dat kinderen en ook volwassenen hun eigen gevoelens hun gedachten en hun pijnlijke ervaringen niet onder woorden konden brengen kon het feit dat de slachtoffers het niet konden zeggen onder andere ook iets met ons taalonderwijs te maken hebben juli 2010 nummer 5 40e jaargang 422 nu riskeren arabieren hun leven voor het recht om vrij hun mening te uiten wij zijn daar heel gelukkig mee tot voor kort was het nochtans bon ton de arabieren te minachten voor hun onderdanigheid tegenover dictators voor hun onmacht om hun lamen tabele situatie zelf aan te pakken en voor hun geloof in een religie die we achterlijk vonden maar ook zij konden aan niemand zeggen hoe slecht ze behandeld werden hun machtheb bers lieten hen niet spreken en wij wilden niet luisteren nu bewonderen we ze wanneer ze op gevaar van hun leven onder andere vrijheid van meningsuiting eisen we noemen dat een arabische lente eindelijk zullen ook de arabieren kunnen doen wat wij nu kunnen hopen we maar uiten wij onze mening nu vrij ik heb de indruk dat we zelden onze eigen mening uiten omdat we er ook zelden een heb ben zelfs mondige mensen als onderwijzers ik heb heel veel nascholing over taalonderwijs aan onderwijzers gegeven telkens vroeg ik op het einde wat hebt u eraan gehad ik bedoel daarmee niet wat heb ik verteld ik wil ook niet evalueren of u goed geluisterd hebt ik zou alleen graag weten wat u eraan gehad hebt ik gaf dan altijd een beetje tijd want op zo n vraag kun je moeilijk onmiddellijk antwoorden als de groep niet te groot was liet ik iedereen aan het woord ik gaf geen commentaar om toch niemand bang te maken voor een negatieve reactie het resultaat was bijna altijd hetzelfde een vriendelijke beleefde leer kracht antwoordde maar zei wat zij dacht dat ik graag wilde horen de volgende zei dat ze hetzelfde dacht de volgende ook de persoon erna durfde niet meer hetzelfde zeggen en gaf een variatie op hetzelfde antwoord de volgende zei weer dat hij hetzelfde dacht enz er was ook nu en dan wel eens iemand die net het tegenovergestelde zei van wat ik met han den en voeten had proberen uit te leggen bijna niemand verwoordde wat zij of hij eraan gehad had ik maakte dat mee van in west vlaanderen over antwerpen tot in limburg ik weet niet zeker waarom de leerkrachten niet vertelden wat ze eraan hadden gehad maar een van de redenen is waarschijnlijk dat zo n vraag voor onderwijzers vreemd is zij stellen die vraag nooit en hun leerlingen hoeven er dus ook nooit op te antwoorden geen wonder dat de meeste volwassenen zelfs leerkrachten die toch vaak aan het woord zijn zo moeilijk een eigen mening uiten ze hebben dat nergens voor nodig en ze hebben dat ook nooit geleerd de arabieren die er nu zo naar verlangen een samenleving te creeren zoals de onze hebben dus waarschijnlijk een illusie als ze denken dat zij in zo n samenleving vrij hun mening zullen uiten 40e jaargang nummer 5 juli 2011 423 leven wij dan in een samenleving waarin je je mening niet vrij mag uiten in de meeste arabische staten riskeer je veel ellende als je iets zegt wat de machthebbers niet aanstaat bij ons heb je dat niet meer bij ons wordt vrije mening niet verboden maar je mening wordt wel bijzonder sluw gemanipuleerd de meeste mensen dragen dan ook dezelfde kleren met dezelfde kleuren luisteren naar dezelfde muziek zijn massaal fans van dezelfde club van dezelfde popsterren ze kopen dezelfde boeken en die gaan dan nog vaak over hetzelfde ook verschillende partijen zeggen over de grote politieke problemen ongeveer hetzelfde en zwijgen over de grote maatschappelijke problemen hun kiezers doen hetzelfde de ontzaglijke vrijheid van keuze is voor de meeste mensen eerder een illusie voor velen zelfs een last wat moet ik nu kiezen de dag nadat ik dit geschreven heb hoor ik op de radio dat de kamer van volksvertegen woordigers bijna unaniem het boerkaverbod heeft goedgekeurd twee vrouwen hebben zich onthouden slechts een parlementslid heeft neen gestemd eva brems zij is hoogleraar aan de rechtsfaculteit van de universiteit gent en doceert daar mensenrechten recht en gender en islam en recht waarschijnlijk is zij de enige expert van het parlement en kon zij onder andere daardoor onmogelijk die wet goedkeuren in een opinieartikel in mijn krant van vanmorgen legde ze haarfijn uit waarom de argumenten voor het boerkaverbod geen steek hielden een wet die voor minder dan 200 gevallen geldt is natuurlijk zo al absurd toch hebben bijna alle parlementsleden van al die verschillende partijen die wet goedge keurd ik kan me niet voorstellen dat alle parlementsleden gestemd hebben op basis van hun eigen mening ik kan me ook niet voorstellen dat ze allemaal niet in staat waren om de argu menten van eva brems te begrijpen argumenten die trouwens ook gebruikt worden door organisaties die zich voor de mensenrechten inzetten zoals amnesty international human rights watch de liga voor de mensenrechten een vrije gefundeerde mening voor som migen misschien wel voor anderen plat populisme uit angst voor hun kiezers moeten we weer de schuld in de schoenen van het onderwijs schuiven natuurlijk is het niet de schuld van het onderwijs het zit in onze cultuur en als ook het onderwijs tekortschiet is het omdat we het onderwijs hebben dat we in onze cultuur verdie nen maar toch is het goed ook eens naar ons taalonderwijs te kijken want het is dat deel van onze cultuur waaraan taalleerkrachten iets kunnen doen ik ben leerling student leraar docent in de lerarenopleiding en pedagogisch begeleider geweest als men mij zou vragen of vlamingen op school hun eigen mening leren uiten zou mijn antwoord neen zijn als vlaamse leerlingen kansen krijgen om hun eigen gedachten gevoelens en ervaringen te uiten dan is dat nog het meest in het kleuteronderwijs verder werken leerkrachten daar niet meer systematisch aan die indruk heb ik toch juli 2011 nummer 5 40e jaargang 424 eigenlijk is dat absurd waarvoor hebben we immers taal natuurlijk ook om te communice ren maar eerst moeten we onder woorden kunnen brengen wat we denken voelen en ervaren hebben en niet alleen om te kunnen communiceren ook om onze persoonlijkheid te kunnen ontwikkelen mensen die niet kunnen verwoorden wat ze denken wat ze willen wat ze hopen waarvoor ze bang zijn zijn zwakker makkelijker te manipuleren vaak ook ongelukkiger moet dat leren verwoorden van wat je zelf denkt voelt en meemaakt dan ook niet een van de hoofddoelen van taalonderwijs zijn dat is het bij ons duidelijk niet het is ook geen hoofddoel van ons opvoedingsmodel zou het ook daardoor komen dat het percentage zelfmoorden in vlaanderen zo opmerkelijk hoog is en dat we ook zo geweldig veel antidepressiva consumeren als ik me niet moet dat leren vergis meer dan bijvoorbeeld de nederlanders die wel op school leren ver verwoorden van woorden wat ze denken dat behoort immers tot hun cultuur wat je zelf denkt voelt en meemaakt er zijn wel taaldidactici die ijveren voor een normaalfunctioneel en dus niet een van de communicatief taalonderwijs maar de meeste leerkrachten maken zich hoofddoelen van meer zorgen over de beheersing van de standaardtaal over de vele dt taalonderwijs zijn fouten en over de gebrekkige grammaticale kennis 1 weinigen vinden het erg dat kinderen op school hun eigen gedachten gevoelens en ervaringen niet leren verwoorden ik herinner me niet dat daar ooit een studiedag voor taalleerkrachten over gehouden werd ik ontken niet dat leerlingen nu en dan eens hun mening mogen zeggen want leerkrachten willen geen dictators zijn in hun klas maar het is geen onderdeel van de klasorganisatie en ook niet van de didactiek dat leerlingen hun eigen gedachten gevoelens en ervaringen ver woorden niet in de taallessen en ook niet in andere vakken denk ik ik vrees dat er zelfs meer leerkrachten zijn die zich zorgen maken over de te grote mondigheid van jonge men sen dan over hun tekort aan mondigheid wat zou men er in het taal onderwijs aan kunnen doen men zou bijvoorbeeld vaker inductief kunnen werken ik bedoel daarmee dat de leerlingen dan naar de realiteit zouden mogen kijken materiaal zouden mogen verzamelen ordenen en daaruit zelf besluiten zouden leren trekken leerlingen zouden dan veel meer inspraak hebben letterlijk en figuurlijk maar leerkrachten hebben daar meestal een hekel aan of ze zijn er vooral bang voor in een taalmethode waarvoor ik didactisch verantwoordelijk was heb ik geprobeerd inductief werken te introduceren maar de uitstekende leerkrachten die dat in concrete lessen moesten uitwerken waren dat niet gewoon konden het meestal niet konden niet terugvallen op hun eigen praktijk en deden dat niet graag inductief werken was immers vreemd aan hun onderwijscultuur de lesgang moet van tevoren vast liggen net als de uitkomsten ervan de antwoorden op de vragen die men stelt zijn al van tevoren bepaald echt open vragen zijn helaas zeldzaam vandaar dat oudere leerlingen en studenten weinig zin meer hebben om hun eigen antwoord te zoeken 40e jaargang nummer 5 juli 2011 425 men zou leerlingen toch ook gewoon kunnen vragen te zeggen wat ze zelf over iets denken wat ze erbij voelen wat ze al ervaren hebben welke vragen ze bij het lesonderwerp hebben dat is inderdaad niet moeilijk bij alle interessante onderwerpen kan de leerkracht dat vra gen bij wiskunde vraagt men leerlingen al hoe zij een vraagstuk zouden oplossen hoe zij aan een uitkomst kwamen maar dat is niet met de bedoeling dat ze op die manier hun eigen persoonlijkheid ontwikkelen het is gewoon om efficienter wiskunde te geven in geschiedenis zou je de leerlingen kunnen vragen wat zij zouden doen als ze opeens de hun nen al plunderend op hun vlugge paarden zouden zien afkomen of als ze zouden horen dat men s anderendaags op de grote markt een heks levend zou verbranden in biologie zou je leerlingen kunnen vragen wat zij ervan vinden als men zegt dat zij familie zijn van de mensapen in taallessen zou je ook van de vragen van de leer in geschiedenis zou lingen kunnen uitgaan 2 op die manier zouden de leerlingen de leerstof je de leerlingen met hun eigen leven verbinden zouden ze meer geinteresseerd zijn en kunnen vragen wat zouden ze de les zelfs beter kunnen begrijpen maar ze zouden ook beter zij zouden doen als leren nadenken over zichzelf ze opeens de hunnen al leerlingen moeten vaak opstellen schrijven een ideale kans om onder plunderend op andere hun eigen gedachten gevoelens en ervaringen te leren verwoor hun vlugge den er zijn onderwerpen genoeg die daarvoor aanleiding kunnen geven paarden zouden zowel uit de actualiteit als uit de teksten die leerlingen in de klas lezen zien afkomen wat zou jij in de plaats van dat personage doen wat herken je in dat personage bedenk zelf eens hoe het zou kunnen aflopen zou jij graag in die tijd en op die plaats geleefd hebben en waarom niet soms hebben leerlingen ook geen zin om daarover te schrijven omdat ze nog liever over iets anders zouden schrijven waarom dat dan ook niet toelaten zo heb ik het met mijn leerlingen en later met mijn stu denten gedaan het resultaat was dat zij heel vaak verbazend mooie interessante teksten maakten ook al gaf ik daar geen cijfer voor tot hun verbazing ontdekten ze hoe zalig het is om jezelf eens te kunnen opschrijven en daarna te kunnen lezen 3 wat gebeurt er in de praktijk ik hoef het niet te vertellen u hebt het zelf meegemaakt u kunt het misschien nog bij uw kinderen zien of misschien doet u het zelf nog leerlingen moeten nog altijd massaal schrijven over zaken waarover ze niets te vertellen hebben verve lend voor de leerlingen en ontzettend vervelend voor de leraren die moeten dan natuurlijk oninteressante stelwerken verbeteren met de leerkrachten heb ik geen medelijden ze had den die vervelende nutteloze opdrachten maar niet moeten geven maar voor de leerlingen is het erg dat ze in die twaalf jaar of meer niet hebben kunnen ervaren hoe heerlijk het is na te denken over je eigen gedachten gevoelens en ervaringen en die te kunnen verwoorden ik heb bijna veertig jaar les gegeven aan hogeschoolstudenten ik heb dus kunnen vaststellen waartoe het schrijfonderwijs bij hen geleid heeft ik vond het dan ook een van mijn taken jonge mensen dat plezier van schrijven voor jezelf opnieuw te leren ontdekken anders kon den ze dat aan hun toekomstige leerlingen niet doorgeven juli 2011 nummer 5 40e jaargang 426 een van de laatste keren dat ik in een klas binnenkwam was als opa ik moest vertellen hoe het was toen ik in het tweede leerjaar zat ik had nog mijn nieuwjaarsbrief van toen bij me ik vertelde dat we allemaal netjes hetzelfde moesten overschrijven ik zei dat dat nu waarschijn lijk wel niet meer zo gebeurt dat zij nu toch wel mogen schrijven wat zij zelf aan hun ouders peter of meter willen wensen de juf zei dat dat nog niet de gewoonte was dat blijkt inderdaad in heel veel vlaamse scholen nog niet de gewoonte de klassieke nieuwjaars brieven schijnen een typisch vlaamse traditie te zijn voor mij horen dergelijke nieuwjaars brieven in bokrijk thuis niet in klassen van het jaar 2011 bieden nieuwjaarsbrieven immers geen fantastische kans om leerlingen eens te laten nadenken over hun ouders hun familie en wat ze hen zouden kunnen wensen zouden leerlingen het niet leuk vinden om hun eigen wensen te kunnen opschrijven zouden ze zich niet proberen voor te stellen hoe hun ouders grootouders meters of peters zouden reageren zouden hun lezers er ook niet veel meer plezier aan hebben en ook de juffen en de meesters die die nieuwjaarsbrieven zouden lezen al is dat laatste nu niet echt de bedoeling ik ben er altijd verbaasd over geweest dat leerkrachten zo vaak kiezen voor wat minder leuk minder verrassend en minder zinvol is alsof alleen maar goed kan zijn wat saai is wat zweet en tranen kost in het kader van nascholing over opstelverbetering heb ik vaak aan collega s opstellen voor gelegd waarin kinderen wel degelijk verwoord hadden wat ze dachten voelden en ervaren hadden altijd corrigeerden de collega s onmiddellijk taal en spelfouten als die er bijna niet waren corrigeerden ze zelfs wat eigenlijk correct en zelfs heel goed was zelden reageerden ze als een normaal mens of als een leerkracht die de bedoeling heeft zijn leerlingen te stimu leren om voor zichzelf zijn gedachten gevoelens en ervaringen te verwoorden zonder angst voor een kommaneuker met een rode stift ik ben er zeker van dat het meestal aardige men sen waren en dat ze van kinderen hielden toch gaven ze geen meele vende empathische reactie op wat leerlingen werkelijk wilden zeggen het past wel goed nochtans bezorgden de opstelletjes die ik aanbood me altijd weer kip in onze onderwijs penvel wanneer ik ze opnieuw las soms zelfs reageerden leerkrachten zo cultuur de leer botweg negatief dat de jonge schrijver het voor de rest van zijn leven wel lingen afleren iets verleerd kon hebben om zijn eigen gedachten te verwoorden 4 te zeggen of te schrijven wat je kunt dat vreselijk vinden maar het past wel goed in onze onderwijs onverwacht is wat cultuur de leerlingen afleren iets te zeggen of te schrijven wat onver buiten de lijnen wacht is wat buiten de lijnen kleurt misschien denkt u dat ons onderwijs kleurt dient om de persoonlijkheid van de kinderen te ontwikkelen dat is vooral een illusie ons onderwijs dient veel meer om kinderen en jonge mensen in de pas te leren lopen socialiseren noemt men dat de japanners zijn daar ook heel goed in ze hebben daar een spreekwoord voor een nagel die uitsteekt moet er weer in geklopt worden niet te verwonderen dat ze zo braaf gedogen wat in hun land misgaat 40e jaargang nummer 5 juli 2011 427 is het dan zo moeilijk om jonge mensen te helpen hun eigen persoonlijkheid te ontwikkelen door ze de kans te geven hun eigen gevoelens gedachten en erva ringen te verwoorden ja en neen ja het is erg moeilijk omdat het zo vreemd is aan onze onderwijscultuur ligt de schuld daarvoor bij de overheid wil die overheid leerkrachten leerlingen en studenten zo braaf mogelijk houden ik heb alleszins niet die ervaring ik heb nooit last gehad van een directeur of een inspecteur ook al was die wel eens verbaasd of ongerust over wat ik zei of deed ik kon immers altijd verantwoorden waarom ik iets deed of dacht in plaats van last heb ik er integendeel interessante opdrachten door gekregen en verantwoordelijkheden waaraan ik nooit gedacht had het is zelfs de overheid zelf die nu van bachelors het niveau eist dat ze tegenover anderen moeten kunnen verantwoorden wat ze doen en waarom met andere woorden dat ze vrij hun eigen mening kunnen uiten toch wat hun beroep betreft het argument dat de gezaghebbers in het onderwijs leerkrachten niet toelaten hun mening vrij te uiten ook als die enigszins van de gangbare praktijk afwijkt lijkt mij niet erg geloofwaardig het zijn leerkrachten zelf opstellen goed die te weinig moeite doen om hun leerlingen te helpen mondige volwas verbeteren vergt senen te worden een pedagogische en didactische neen het is op zich niet zo moeilijk jonge mensen de kansen te geven competentie en om hun eigen gevoelens gedachten en ervaringen te leren verwoorden de wil om bij te en hen zo te helpen hun eigen persoonlijkheid te ontwikkelen toch niet dragen tot als je ervan overtuigd bent dat dat een van je belangrijkste taken is je een humane hoeft slechts de vele kansen daarvoor te gebruiken moeilijker is dat je democratische daarbij ook goed moet reageren wanneer je leerlingen of studenten hun samenleving eigen mening uiten opstellen worden dan ook meestal niet goed verbe terd dat beseffen leerkrachten vaak ook wel opstellen goed verbeteren vergt immers niet alleen en niet op de eerste plaats deskundigheid qua taal en spelling maar een veel ruimer pedagogische en didactische competentie en de wil om bij te dragen tot een humane demo cratische samenleving veel arabieren van tunesie egypte jemen syrie algerije dromen van zoiets en riskeren er zelfs hun leven voor wij laten onze kansen liggen ook al riskeren we er niks voor integendeel dat doet me nog aan iets denken mogen arabieren denken dat ze bij ons zullen ervaren hoe zalig het is je mening vrij te kunnen uiten ik denk het niet in mijn omgeving ken ik geen arabieren maar ik heb aandachtig een voor beeld gevolgd van een mondige arabier die ons recht op vrije meningsuiting serieus had genomen dyab abou jahjah ik was getroffen door de kalme intelligente manier waarop hij de scherpe soms botte en vijandige vragen van journalisten beantwoordde hij gebruikte altijd de argumenten die voor ons westers denken belangrijk zijn hij had immers politieke wetenschappen gestudeerd aan de k u leuven u herinnert zich misschien nog hoe de vla mingen hem aangepakt hebben juli 2011 nummer 5 40e jaargang 428 de eerste minister van ons land guy verhofstadt een vooraanstaand vlaams intellectueel en toppunt van ironie normaal als liberaal een extra verdediger van de meningsvrijheid en nu zelfs een hartstochtelijk supporter van de arabische lente riep in het parlement veront waardigd dat dyab abou jahjah gearresteerd moest worden daarbij schond die premier ons grondwettelijk principe van de scheiding der machten wat eigenlijk strafbaar is verhofstadt is er nooit voor vervolgd hij vond hem daarenboven schuldig vooraleer hij veroordeeld was wat hij net als zijn kiezers vooral wilde was dyab abou jahjah het zwijgen opleggen de media deden meestal mee met de premier want hun lezers hielden niet van zo n kritische belgische arabier die ons op grond van onze eigen wetten en principes op onze fouten wees na zes jaar rechtsgang is dyab abou jahjah vrijgesproken van elke beschuldiging het straf dossier telde nochtans 4000 bladzijden ze bevatten geen enkel strafbaar feit zoiets zou je toch in libie of syrie verwachten maar niet in belgie weinig vlamingen hebben zich daar aan geergerd en hebben dyab abou jahjah verdedigd ze waren blij dat hij ondertussen weggepest was een vrije kritische mening was toen blijkbaar nog een voorrecht voor autochtone vlamingen nochtans sprak dyab abou jahjah vloeiend nederlands had hij de belgische nationaliteit en kende hij onze cultuur beter dan de meeste autochtonen maar die zeggen meestal geen lastige dingen zelfs niet als ze door gezaghebbende mensen misbruikt worden zelfs niet als het om hun kinderen of hun leerlingen gaat ze maken er flauwe mop jes over maar tegen gezagsdragers protesteren ze niet wel als iedereen er al verbolgen over is en als degenen die vroeger machtig waren al van hun voetstuk gevallen zijn het verhaal van dyab abou jahjah doet me denken aan dat van ayaan hirsi ali in nederland er is nog veel werk aan de winkel in het vrije democratische west europa we zijn nog niet het paradijs van vrije meningsuiting waar de arabieren van dromen maar leerkrachten die dat willen kunnen daar wel iets aan doen onder andere in taallessen misschien kan zelfs een leerkracht die daar een jaar aan werkt voldoende zijn om een leerling te helpen een mondige sterke weerbare volwassene te worden ik vond het zalig met zulke vrij denkende studenten en collega s te werken ik heb echter vaak als de vonk in het gezien dat studenten en collega s hun recht op vrije mening al lang opge onderwijs gedoofd geven hadden intriest vond ik dat is schieten er elders wel vonken wanhopig hoeven we echter niet te zijn als het onderwijs tekortschiet uit dan zijn er nog facebook twitter en andere media waarin jonge mensen hun gedachten gevoelens en ervaringen voluit kunnen uiten zonder dat iemand er met een rode stift op reageert als de vonk in het onderwijs gedoofd is schieten er elders wel vonken uit jonge vlamingen en jonge arabieren hebben misschien geen goede taalleerkrachten meer nodig om mondig te leren zijn maar taalleerkrachten kunnen hen nog altijd helpen om hun mening op een intelli gente hoffelijke wijze te uiten en om ook complexere competenties te verwerven als onder handelen je in mensen met een andere cultuur of andere meningen inleven hoffelijk zijn 40e jaargang nummer 5 juli 2011 429 is dit nu een artikel over ons taalonderwijs of over onze samenleving wanneer we ons taalonderwijs los zien van onze samenleving dan lopen we gegarandeerd achter op die samenleving sowieso kan het onderwijs al niet voorop lopen maar bieden we onderwijs niet aan om jonge mensen voor te bereiden op de samenleving van nu en morgen niet op die van gisteren gisteren toen jonge mensen hun mening niet mochten uiten toen ze het niet onder woorden konden brengen wanneer ze misbruikt werden toen er ook te weinig leerkrachten trainers of priesters waren aan wie ze hun leed konden vertellen toen dt fouten grammatica een zuivere taal en het verschil tussen een hyperbool en een eufe misme tot de essentie van taalonderwijs behoorden en er dus weinig tijd was voor echt belangrijke dingen toen ik creatieve leerkrachten zag die voor hun leerlingen van het buiten gewoon lager onderwijs prachtige kleurrijke blokkendozen ontwierpen om nederlandse schoolspraakkunst begrijpelijker en tastbaarder te maken terwijl dat eigenlijk compleet zin loos was maar ja de schoolspraakkunst behoorde tot de cultuur van het taalonderwijs mijn generatie is er niet helemaal in geslaagd die cultuur te vervangen ik geloof dat de vol gende generatie dat wel zal kunnen misschien zal ze daar zelfs niet zo veel moeite voor hoeven te doen ondertussen zijn er immers al andere springlevende verrassende boeiende cultuurvonken ontstaan die zullen vermolmde monumenten wel aankunnen wat vroeger ook al mooi wonderlijk knap en dierbaar was zal dan weer fris uit de as kunnen verrijzen bijvoorbeeld al die mensen die vroeger op een bewonderenswaardige wijze hun eigen gedachten gevoelens en ervaringen hebben geuit vaak verrassend tegen de stroom in ik denk bijvoorbeeld aan de figuur van antigone aan erasmus charles darwin george steiner georges brassens noam chomsky mohamed ali u denkt ongetwijfeld aan nog andere fantastische mensen die als voorbeelden kunnen dienen voor jonge mensen van nu ides callebaut ides callebaut pandora be juli 2011 nummer 5 40e jaargang 430 noten 1 toevallig of niet de laatste bijeenkomst van het netwerk taalspecialisten op 14 april 2011 ging over spelling de laatste aanpassing van de eindtermen en de leerplannen taal ging over taalbeschouwing de aandacht ging daarbij vooral naar de uniformiteit van grammaticale termen 2 al lang geleden gaf vonk de kans om dergelijke vernieuwende ideeen te ver spreiden ook aan mij zie bv callebaut i 1987 de lekkere smaak van een normaal functionele les voortge zet lezen vonk 17 5 p 344 348 3 ook in de vorige eeuw schreef ik daarover uitvoeriger over callebaut i 1988 kinderen schrijven een handboek voor begeleiders leuven amersfoort acco 4 idem 40e jaargang nummer 5 juli 2011