De taalmengtafel: een model voor taalbeschouwing

43 de taalmengtafel een model voor taalbeschouwing johan de schryver in hun essay taal onderwijs en de samenleving waarschuwen de sociolinguis ten blommaert en van avermaet 2008 niet ten overvloede voor een uniforme rend taalzorgonderwijs dat leidt tot meer ongelijkheid meer uitsluiting meer discriminatie en niet enkel voor allochtonen p 59 overal waar men een verhoogde nadruk ziet op een enkele normatieve standaard merkt men dat taal steeds meer discriminerend werkt het is een eigenschap van vele systemen die op idealen van gelijkheid zijn gebaseerd dat ze neigen naar uniformiteit en dat er daardoor steeds meer gevallen van afwijking van die uniformiteit worden gevonden p 59 60 het complexe taalgebruik e benadrukken daarom zoals velen voor hen dat het essen taalgebruik en dus ook taalvariatie is een tieel is om het taalzorgonderwijs zeer complex verschijnsel en doelmatig taal in te bedden in een taal beschouwingsonderwijs hierover is dan ook beschouwelijk kader een heikele zaak althans in het secundair of leerlingen moeten hoger onderwijs voor niet taalkundigen de socio linguis tische generatieve gevaren zijn talloos een te wetenschappe com petenties verwerven en dat betekent lijke ingesteldheid leidt al de competentie om variatie in taal te herken vlug tot te abstract onder nen en erkennen de waarde ervan inschat wijs terwijl het om ge hoe breng je ten en de functie ervan te begrijpen p keerde vrijblijvende opper een variatie 113 onderwijs in de standaardtaal wordt op vlakkigheid kan opleveren vriendelijke die manier zeker niet veroordeeld als ze het onderwijs kan ook te houding bij maar onderwezen wordt als variant van de verbrokkeld zijn met nu zonder daarom taal p 113 eens een les over geogra tot taalanarchie fische variatie enkele aan te zetten de vraag is nu hoe dat allemaal moet maanden later een leuke zeker in vlaanderen waar de oude mono sessie over jongerentaal meer bepaald hollando centrische stan en nieuwe trends binnen de sms taal en nog daardtaalcultuur begint af te brokkelen wat later een les over tussentaal en het met veel onduidelijkheid tot gevolg hoe grootste gevaar is dat de inzichten van het breng je een variatievriendelijke houding bij taalbeschouwingsonderwijs niet of onvol zonder daarom tot taalanarchie aan te zet doende worden overgedragen naar het vaar ten digheidsonderwijs naar het vreemdetalen april 2009 nummer 4 38e jaargang 44 op een monde onderwijs en naar het talig de in vlaanderen beruchtste verwachtingen ling examen functioneren in het alge hebben te maken met de geografische sprei nederlands zullen meen dus ook buiten de ding van bepaalde woorden of constructies leerlingen zich school geografische normen sommige zijn zeer gemakkelijker lokaal dialect sommige algemeen nog conformeren aan wat het onderwijs moet andere verwachtingen zijn beperkt tot de strikte normen nastreven is een blijvend bepaalde niet geografisch gebonden groe van de leraar dan inzicht in de sociale sys pen vaktaal groepstaal in een gesprek tematiek van taalgebruik met dezelfde en uiteraard de attitu heel belangrijk is het inzicht dat niet enkel leraar op straat des de sociolinguistische de mate waarin we willen voldoen aan deze com petenties die daaruit normen relatief is maar dat ook de normen resulteren en tot een ver zelf dat zijn grammatica s en woordenboe antwoord talig functione ken gebruiken wel labels als informeel en ren moeten leiden zonder daarom crea formeel maar in feite gaat het om een uit tiviteit en persoonlijke keuzes uit te sluiten gebreide schaal van karakteristieken als vul leerlingen moeten daarom onder andere gair en plat aan het ene uiterste tot ar leren dat elke taal productie het resultaat is chaisch en verouderd aan het andere het van een reeks bewuste of onbewuste sociale gaat dus niet om dichotome tegenstellin beslissingen taal gebruikers willen bijvoor gen maar om een continuum hetzelfde beeld vaak maar soms net niet tegemoet geldt voor andere normen bijvoorbeeld de komen aan de verwachtingen van hun geografische ook de schaal dialect alge gesprekspartners de mate waarin ze willen meen is continu sommige taalelementen voldoen aan die normen of zich ervan wil zijn beperkt tot een dorp of stad andere tot len distantieren is relatief op een monde een beperkt gebied errond nog andere tot ling examen nederlands zullen leerlingen een groter gebied errond enz zo zijn er zich gemakkelijker conformeren aan de woorden en constructies die beperkt zijn strikte normen van de leraar dan in een tot west vlaanderen of tot de regio bra gesprek met dezelfde leraar op straat bant antwerpen en een stukje van oost gemakkelijker met een vlaanderen er zijn woorden die vrijwel in oudere leraar dan met heel vlaanderen gebruikt worden en er zijn een piepjonge gemakke woorden die in heel nederland en vlaande taalvariatie is lijker met de leraar neder ren gebruikt worden des mensen en lands dan met de leraar alleen daarom al biologie doordat taalgebruikers rekening houden is respect ervoor met verschillende verwachtingen zelf ver op zijn plaats de normen zijn ook divers schillende verwachtingen hebben en ervan er zijn verwachtingen met uitgaan dat anderen daar ook rekening mee betrekking tot de tekst houden krijg je een grote variatie in taal soort van geschreven taal het gaat evenwel om een sociaal georgani verwachten veel mensen iets anders dan van seerde variatie dat is iets anders dan chaos gesproken taal dat kunnen we dan stilisti of anarchie waar sommigen de term varia sche normen noemen in dit verband maken tie mee associeren taalvariatie is dus des we een onderscheid tussen formele infor mensen en alleen daarom al is respect ervoor mele en stilistisch neutrale taalelementen op zijn plaats 38e jaargang nummer 4 april 2009 45 de taalmengtafel een voorgesteld om hiervoor de metafoor van de concreet en dynamisch model mengtafel te gebruiken de schryver 2008 de reacties hierop van het onderwijsveld het is geen eenvoudige zaak om zelfs deze waren dermate positief dat ik het nuttig simplistische voorstelling van het taalgebruik vind het voorstel in dit artikel1 iets uitge didactisch efficient te vertalen efficient bete breider te presenteren kent niet enkel dat de inzichten gerealiseerd worden maar ook dat de leerlingen ze kun het schema in figuur 1 probeert recht te nen transfereren naar hun taalwerkelijkheid doen aan een deel van de interne variatie binnen en buiten de school er is analyse van het nederlands en het doet dat op een nodig maar ook synthese en liefst een syn objectieve manier in die zin dat er geen oor these die we kunnen weergeven in een een deel wordt uitgesproken over de varianten voudig schema dat ook gebruikt kan wor formeel wordt niet als beter voorgesteld den buiten de taalbeschouwingslessen als dan informeel het algemene belgisch referentiemodel op de tweeentwintigste nederlands wordt op voet van gelijkheid conferentie het schoolvak nederlands behandeld met het algemene nederlandse brussel 14 en 15 november 2008 heb ik nederlands figuur 1 een statisch model algemeen nederlands belgisch nederlands nederlands nederlands informeel algemeen formeel formeel algemeen informeel dialecten dialecten het probleem van het schema is onder teiten en als we ze waarheidsgetrouw wil len andere dat het statisch is en suggereert dat beschrijven hebben we dynamische model de varianten in de cellen monolithisch en len nodig het model dat ik verdedig is duidelijk begrensd zijn dat is in werkelijk gebaseerd op de metafoor van de meng tafel heid niet zo en een dergelijk schema werkt voor geluid en beeld met zijn vele schuif dan ook ongewenste misvattingen over taal knoppen figuur 2 biedt een rudimentaire in de hand talen zijn ingewikkelde ver aanzet voor zo n model zamelingen van in elkaar verglijdende varie april 2009 nummer 4 38e jaargang 46 figuur 2 de taalmengtafel 1 0 belgisch nederlands informeel formeel dialect groepstaal nederlands nederlands we kunnen ons voorstellen dat we in elke zoals in figuur 2 dan is de kans groter dat taalgebruikssituatie voor onze interne men het om een bewuste keuze gaat bijvoor tale taalmengtafel staan en bepaalde keuzes beeld omdat de ontvanger een streekgenoot moeten maken we moeten bepalen in is in de taalgebruikssituatie van figuur 2 is welke mate we zullen tegemoetkomen aan de ontvanger ook een groepsgenoot aange de stilistische verwachtingen met de schuif zien er zo veel groepstaal wordt toegelaten knoppen van de taalmengtafel kunnen we mogelijk jongerentaal de combinatie van de relatieve keuzes maken door ze naar belie twee laatste knoppen kan ook wijzen op een ven te positioneren tussen de twee extremen streekgebonden groepstaal zoals antwerpse van bepaalde verwachtingen of normen straattaal of limburgs fruittelersjargon de taalgebruiker die de taalmengtafel van figuur 2 bedient bijvoorbeeld is mogelijk voordelen van de een jonge vlaming die aan het spreken of het chatten is met een soortgenoot hij of zij taalmengtafel kiest ervoor om veel informele taalelemen ten toe te laten en formele te vermijden het 1 hoge gehalte belgisch nederlands kan erop het model geeft een eenvoudige visuele wijzen dat de ontvanger ook een vlaming is voorstelling van de essentie van een com of dat de zender zich niet wenst aan te pas plex gebeuren en beklijft daarom beter sen aan de noden van een nederlandse ont vanger of het waarschijnlijkst dat de 2 bewuste schuifknop halverwege of hoger het is in overeenstemming met de dynami geblokkeerd is doordat de zender zich niet sche taalwerkelijkheid het biedt een kader bewust is van het vlaamse karakter van vele waarin niet hokjesgewijs meer gedacht taalelementen wordt over taal of taalvarieteit taalproductie is altijd het resultaat van het samenspel van van striktere geografische beperkingen zijn relatieve maatschappelijke keuzes en per we ons beter bewust als we dialect toelaten soonlijke overtuigingen hierover die keuzes 38e jaargang nummer 4 april 2009 47 kunnen ook tijdens een gesprek aangepast oneindige verzameling taalmengtafelcon worden denk aan een gesprek dat aftastend stellaties waarin de knoppen belgisch begint in een formele stijl u en gaandeweg nederlands en meestal ook informeel niet verglijdt naar een informelere stijl jij gij op nul staan er bestaat immers niet de min wat telt zijn die keuzes en die overtuigin ste overeenstemming over wat nu wel en gen en niet allerlei labels voor in se fictieve wat niet tot die tussentaal zou behoren en zeker niet af te grenzen entiteiten zoals tussentaal een term die door taalkundigen de vraag is ook in hoeverre we de term stan al vaker op de korrel is genomen volgens de daardtaal nog nodig hebben misschien kan caluwe 2006 verwijst deze veroordelende hij nog het best dienst bewijzen als een neu negatieve term naar de natuurlijke omgangs trale technische term die verwijst naar de taal in vlaanderen volgens mij naar een constellatie in figuur 3 figuur 3 de standaardtaalconstellatie op de taalmengtafel 1 0 belgisch nederlands informeel formeel dialect groepstaal nederlands nederlands het voordeel van deze opvatting is dat de zin met mocht mocht ik ziek zijn dan term dan geobjectiveerd wordt hij sugge standaardtaal zijn in die zin gebruikte de reert niet langer dat standaardtaal beter zou algemene nederlandse spraakkunst van zijn dan andere constellaties het is niet lan 1984 de term ger een ideale constellatie maar veeleer een ideele er zullen weinig teksten te vinden zijn 3 zonder enig spoor van formeel informeel de taalmengtafel is een objectief en emanci belgisch nederlands of nederlands neder patorisch model in die zin dat dit model de lands taalgebruik standaardtaal betekent verantwoordelijkheid bij de taalgebruiker op die manier immers neutraal taalgebruik legt en op zich geen enkele keuze veroor en de werkelijkheid is nooit zo neutraal de deelt het oordeel over een keuze hangt af term kan wel dienst doen om specifieke taal van de persoonlijke overtuigingen van de elementen te karakteriseren dan zeggen we taalgebruiker wie niet houdt van belgisch dat het woord stoel of de hypothetische bij nederlands zal zich storen aan een construc april 2009 nummer 4 38e jaargang 48 tie als moest ik ziek zijn dan blijf ik thuis op hun sociale impact leerlingen moeten wie niet houdt van formeel taalgebruik zal bijvoorbeeld leren dat bepaalde woorden een woord als indien in gesproken taal mis informeel zijn en daarom volgens veel andere schien vreemd of zelfs ongepast vinden taalgebruikers niet op hun plaats in pakweg maar de taalmengtafel zelf zegt daar niets een zakelijke brief pas als je de verwachtin over een taalgebruiker gen kent kun je bewuste verantwoorde kan net zo goed beslissen keuzes maken de taalmengtafel om het woord indien toch gebruiker moet te gebruiken in gesproken incalculeren dat taal omdat hij dat nu lees de handleiding de ontvanger niet eenmaal prettig vindt en altijd dezelfde ver omdat hij aanneemt dat wachtingen heeft de hoorder daar geen pro elke gebruiker moet de handleiding goed als de zender bleem mee heeft of bestuderen ook de leraar die het model wil omdat hij vindt dat de gebruiken in taalbeschouwingslessen in die hoorder zich daar niet handleiding staat namelijk dat de taalmeng mee te moeien heeft het model laat op die tafel een flexibel model is dat ook flexibel manier ruimte om creatief om te gaan met gebruikt moet worden het kan evengoed taal misbruikt worden om een nog gedeeltelijk statische opvatting voor te stellen de twee 4 volgende opmerkingen verdienen dan ook de taalmengtafel biedt een overkoepelend de grootste aandacht referentiekader voor taalbeschouwing taal vaardigheid en taaltraining leerlingen moe 1 ten in de taalbeschouwingslessen vertrouwd de taalmengtafelgebruiker moet incalcule gemaakt worden met de handleiding van de ren dat de ontvanger niet altijd dezelfde ver taalmengtafel ze moeten leren nadenken wachtingen heeft als de zender taalgebruiker over wat de implicaties zijn van de verschil a kan het best leuk vinden om een woord lende keuzes welke maatschappelijke ver dat als formeel gecodeerd staat in zijn data wachtingen er bestaan wat hun eigen over bank te gebruiken bij het spreken b kan dat tuigingen zijn enz in de taalvaardigheids apprecieren maar evengoed kan hij zich lessen ook van de vreemde talen passen ze eraan storen met andere woorden de ver die inzichten toe maar er is ook taaltraining wachtingen van de ontvanger liggen niet zo nodig als de databank waarop de taalmeng vast als soms wordt voorgesteld tafel opereert leeg is is er geen output als de databank inadequaat is is ook de output 2 inadequaat de databank van de leerlingen elke taalgebruiker heeft een andere taal of noem het de geheugenchip van hun mengtafel dat geldt zeker voor de software interne taalmengtafel moet daarom syste de databank die verschilt van persoon tot matisch geupdatet worden de inhoud moet persoon altijd in omvang en inhoud de ele enerzijds uitgebreid worden met nieuwe menten zelf en de codering ervan kunnen woorden maar in het geval van leerlingen verschillen wat voor de een formeel is is dat vooral met meer woorden de inhoud moet niet voor de ander anderzijds kunnen er ook gedifferentieerd worden de woorden ook verschillen in de hardware zijn de ene en constructies moeten juist gecodeerd zijn taalgebruiker heeft knoppen die de andere 38e jaargang nummer 4 april 2009 49 niet heeft de taalmengtafel van veel een computer die automatisch de gepaste nederlanders zal geen keuzeknop belgisch output genereert het is aan de taalmengta nederlands hebben en bij veel volwassen felgebruiker om de situatie en dus ook de taalgebruikers zal de straattaalknop ontbre verwachtingen van de zender zo goed en zo ken de taalmengtafels van een vijftigjarige kwaad mogelijk in te schatten en er op grond turkse immigrant in utrecht een west van de eigen overtuigingen op te reageren vlaamse bso leerling en een leuvense leraar door de posities van de verschillende schuif nederlands zullen danig verschillen een taal knoppen te bepalen aangezien de verwach mengtafel kan wel groeien of uitgebreid tingen vaak niet absoluut worden een nederlander die verhuist naar zeker te voorspellen zijn de taalmeng vlaanderen en zich een beetje integreert zal is er meestal het risico dat tafels van een na enige tijd de knop belgisch nederlands de verwachtingen van de vijftigjarige toevoegen zender en de ontvanger turkse immigrant uiteenlopen je denkt dat in utrecht een je op een bepaald ogen west vlaamse bso blik de hoorder kunt leerling en een beperkingen tutoyeren maar dat kan leuvense leraar wel eens tegenvallen nederlands zullen uit de laatste paragraaf blijken al enkele lijdend aan een midlife danig verschillen beperkingen de taalmengtafel kan misbruikt crisis doe je je best om worden doordat niet alle essentiele kenmer sympathiek over te komen bij jongeren door ken van de sociolinguistische competentie wat jeugdig jargon te reproduceren en dan uit de metafoor volgen terwijl de schuif stel je vast dat dat niet geapprecieerd wordt knoppen wel garant staan voor een dynami het is allemaal des levens en dus is het goed sche interpretatie van de normen heeft het dat de taalmengtafel de illusie niet wekt dat model verder op zich nog een statisch karak dergelijke ellende vermeden kan worden ter een echte mengtafel groeit niet boven dien zegt het model zelf niets over de wisselende verwachtingen die er in de taal tot slot gemeenschap leven de eerste beperking kunnen we deels opvan hierboven is al gezegd dat deze voorstelling gen door een abonnementssysteem aan de van de taalmengtafel slechts een rudimen taalmengtafel te koppelen dat een periodiek taire aanzet is het model kan zeker nog op onderhoud van software en hardware garan vele manieren verfijnd worden niet alleen deert de geheugenchip wordt dan geregeld het aantal knoppen kan uitgebreid worden en geheel kosteloos vervangen en zo nodig er kun nen ook bedieningsfuncties toege ook het bedieningspaneel door een versie voegd worden te denken valt bijvoorbeeld met nieuwe knoppen bijvoorbeeld aan preselectie of instellingsknoppen die het bereik van bepaalde schuifknoppen voor de tweede beperking liggen de zaken automatisch beperken of bepaalde knoppen anders want de wisselende verwachtingen activeren als je instelt op spreken bijvoor kunnen niet zo maar ingebouwd worden beeld dan kun je apart de mate bepalen misschien is dat maar goed ook want de waarin je je regionale accent laat doorsche taalmengtafel mag niet verward worden met meren de schuifknop voor dat accent kan april 2009 nummer 4 38e jaargang 50 taalzorg betekent automatisch op nul gezet de talige realiteit ze niet ontkent of afwijst je taalkeuzes worden wanneer spreken maar productief begint te gebruiken p verzorgen en uitstaat 19 dat zijn geen taalleerkrachten die het dus bewust belang van taalzorg minimaliseren integen omgaan met de ik hoop dat deze rudimen deel want taalzorg betekent je taalkeuzes taalmengtafel taire aanzet toch een inspi verzorgen en dus bewust omgaan met de ratiebron mag zijn voor taalmengtafel taalleerkrachten die met blommaert en van avermaet 2008 een visie suggesties ter verbetering en verfijning zijn huldigen waarin taalonderwijs aansluit bij altijd zeer welkom johan de schryver hogeschool universiteit brussel johan deschryver hub be noten 1 met dank aan jose vandekerckhove karen de jonghe en an vlasselaers voor hun commentaar bij een vorige versie van deze tekst literatuur blommaert j van avermaet p 2008 taal onderwijs en de samenleving de kloof tussen beleid en realiteit berchem epo de caluwe j 2006 tussentaal als natuurlijke omgangstaal in vlaanderen in j de caluwe m devos red structuren in talige variatie in vlaanderen gent academia press p 19 34 de schryver j 2008 taalzorg in vlaanderen over chaos schijnemancipatie en de taalmengtafel in s vanhooren a mottart red tweeentwintigste conferentie het schoolvak nederlands gent academia press p 279 284 38e jaargang nummer 4 april 2009