De tekstverwerker: wat doe je ermee, wat kan je ermee?

pyrrha singerling krista van slageren compute r en de tekstverwerker wat doe je ermee onderwijs wat kan je ermee in de serie computers en moedertaalonderwijs dit keer een artikel over de ba sisschool over een paar jaar zal ook daar de computer gemeengoed zijn daar om onderzochten pyrrha singerling en krista van slageren in het kader van hun doctoraalscriptie onderwijskunde op welke manier de tekstverwerker in het taalonderwijs op de basisschool gebruikt kan worden zij ontwikkelden een aantal stelopdrachten die gedurende een aantal maanden door leerlingen van de midden en bovenbouw werden uitgevoerd hier beschrijven zij hun erva ringen 1 het is mogelijk om teksten te maken en te inleid ing bewerken invoegen verplaatsen van regels of in dit artikel worden eerst de motieven ge alinea s etc op een w ijze die ver uitst ijgt bo noemd die aangeven waarom de tekstverwer ven d i e van zelfs elektronische typemach i ker bij het stelonderwijs gebruikt kan worden nes 2 het tekstverwerkingsprogramma moti vervolgens komen enkele factoren aan de orde vee rt leerlingen tot schrijven en reviseren van die het gebruik gunstig kunnen beinvloeden teksten veel leerl i ngen d i e niet van stellen voordat de stelopdrachten worden beschre houden vinden schrijven op de computer wel ven gaan we nader in op een aantal kenmer leuk overschri jven hoeft niet meer en verbe ken van het freinet onder w ijs die invloed had teren gaat erg eenvoudig een ander motive den op ons onderzoek aan het eind van het rend element dat versterkt wo r dt door de artikel volgen dan nog enkele aandachtspunten aanwezigheid van het beeldscherm is de voor leerkrachten die de tekst ver w erker in hun moge l ijkheid om samen aan een tekst te schrij stelonderwijs willen gebruiken zodanig dat hij ven 3 basisschoolleerl i ngen kunnen kenn i s iets aan hun onderwijs toevoegt maken met de computer als een van de aspec ten van de burgerinformatica een tekstver m otivati e werkersprogramma heeft op andere program ma s voor dat de l eerl i ngen er greep op heb er zijn zeker vier redenen te noemen die het ben het programma doet wat zij willen veel gebruik van een tekstverwerker in het onder van de op scholen gebruikte soft ware bestaat wijs zouden kunnen rechtvaardigen uit d r il and practice programma s leerlinge n 198 moer 1989 1 5 p 198 207 die hiermee werk en hebben g een invloed o p d e leerlin ge n schrijven f unctionele te k st e n de inhoud je zou kunnen z eg g en dat het p ro omdat de tekst een doel heeft zullen de gramma bepaalde oefeningen leerstof met hen meeste leerlingen er voor ijveren er iets doet 4 een doelstelling van burgerinformati goeds van te maken ca is de angst en of het ontzag voor com p u ters te doen verdwijnen wat zou beter tot de teksten en besprekingen bij freinet onderwijs demystificatie van de com puter bijd ra g en dan hem te gebruiken als een stuk g ereedschap ons onderzoek heeft plaatsgevonden op een freinetbasisschool de opdrachten voor de tekstverwerker zijn dan ook ontleend aan het taalonderwijs zoals dat op deze freinetschool wat is het verschil tussen gewoon typen en typen vorm wordt gegeven enige uitgangspunten op de computer van dit normaal functionele onderwijs zijn r de computer i s een soo rt e l ektroni sche typmach i ne maar dan fi etsjes a nders je z i et het op het de leerlingen schrijven over zaken die hen sche rm bezighouden g je ziet het op het scherm en dat i s leuk je kan het schrijfonderwijs is nauw verbonden d i ngen weer wegw iss e n je lee rt a ll emaa l n i euwe met andere leerstofgebieden truckj es op de computer het is gewoon ande rs dan teksten van leerlingen zijn uitgangspunt gewoon typen voor onder meer taaloefeningen a als je een fout maakt op de computer dan kun je in allerlei taalgebruikssituaties die de leer hem zo wee r wegha l en dan kr ij g je geen vlekken krachten scheppen wordt aandacht dan wo r dt het keuri g besteed aan zowel de communicatieve de expressieve als de ordenende functie van taal het voordeel van de tekstverwerker boven ty deze uitgangspunten krijgen vorm in het pemachine en pen is het ma k kelij k k unnen schrijven van een vrije of gebonden tekst en schrijven en bewerken van te kst h et ligt dan het bespreken gebruiken en verspreiden van ook voor de hand om de tekstver w erker daar een tekst de vrije tekst de tekstbespreking voor te gebruiken een leerkracht die er over en de studies hebben als uitgangspunt gediend denkt om de tekstverwerker in zijn haar onder voor het ontwikkelen van een aantal stelop wijs een plaats te geven zal zich moeten af drachten en worden hieronder beschreven vragen wat kan nu niet en met de tekstver werker wel of w at kan eventueel verbeterd de vrije tekst de kinderen bepalen zelf onder worden door gebruik te maken van de tekst werp en vorm het gaat er om dat kinderen verwerker hun eigen ideeen ervaringen gevoe l ens en fantasieen door middel van schriftelijk taalge bevorderende factoren bruik kunnen uiten en met anderen kunnen de l en een van de belangrijkste doelen van het stel onderwijs op de basisschool is het ontwikke de tekstbespreking deze wordt zowel indivi len van een blijvende motivatie tot schrijven dueel in groepjes als in klasseverband ge bij de leerlingen we denken dat op onze on daan een bespreking heeft tot doel een tekst derzoeksschool een gunstig klimaat heerst beter te maken het is een gezamen lijke acti voor stelonderwijs met een tekstverwerker v iteit waarin kinderen leren hoe een tekst kan want worden bekeken en mogelijk verbeterd de au leerlingen krijgen de ruimte te schrijven teur houdt wel altijd zeggenschap over over eigen belevingen en zijn zodoende ge zi j n haar produkt veranderingen worden al l een motiveerd om zich zo precies mogelijk uit met toestemming van de auteur aangebracht te drukken er is ruime aandacht voor tekstbespreking de studie w ij zijn er van uitgegaan dat de door het bespreken van teksten weten de tekstverwerker bij meer d an alleen het moe leerlingen dat voor het verkrijgen van een dertaalonderw ijs gebruikt kan worden bij we goede tekst vaak veel veranderingen en reldorientatie schrijven leerlingen ook bijvoor verbeteringen nodig zijn beeld versla gjes en samenvatting en op d ez e 199 school worden dergelijke activiteiten studies genoemd de s limme compute r er was eens een computer een hele slimme compu stelopdrachten ter hij was zo slim niemand hoefde zijn toetsen in te drukken en toch kwamen er woorden op het met de tekstverwerker scherm hij stond in het museum en maakte menu kaartjes voor het restaurant de vissegraat maar hij na de beschrijving van de teksten en bespre vond zichzelf veel te slim om menukaartjes te ma kingen bij het freinet onderwijs gaan we ver ken dus verliet hij het museum en trok de wijde der met de daarvan afgeleide stelopdrachten 2 wereld inl als eerste kwam hij een computergek te eerst worden de stelopdrachten behorende bij gen die zei kom mee een wandelende computer zal ook wel heel slim zijnlllll en hij nam de compu de vrije tekst weergegeven opdracht 1 en 2 ter onder zijn arm en ging naar zijn laboratorium de daarna volgen de ervaringen hiermee onder man zette de computer op tafel en zei als jij slim het kopje tekstbespreken komen opdracht 3 bent moet je kunnen praten zonder dat iemand je en 4 aan de orde ook hier wordt vermeld hoe toetsen aanraaktl oh oh dacht de computer maar de uitvoering in de praktijk verliep hij zei niets na een uur en drie kwartier had de computer nog niets gezegdll de man gaf het op en de vrij e teks t smeet hem op straat oef dat hebben we ook weer gehad dacht de computer en hij liep verder opdracht 1 was het schrijven van een vrije door renee en nora tekst op de tekstverwerker als de tekst af is bespreekt de leerkracht deze met de leer ling de leerling reviseert vervolgens de tekst alle tweetallen die samen een vrije tekst op de tekstverwerker indien nodig volgt daar schreven overlegden veel en bepaalden samen na nog een tweede bespreking de inhoud van de tekst zo werd een stukje opdracht 2 was het samen schrijven van een taalbeschouwing in de werkwijze geintegreerd tekst de voorwaarde voor deze opdracht is dat leerlingen iets gezamenlijks hebben om over te schrijven dit kan een ervaring zijn maar samen een verhaal bedenken is ook een een passage uit het gesprek van renee en nora no r a jamme r dat we geen z ij hebben gezet mogelijkheid als de tekst klaar is wordt deze renee waa rom besproken en gereviseerd nor a dan was de c o mputer een zi j gewee s t renee mmm praktijkervari nge n nor a ja dat v ind j ij n iet erg het volgende is het begin van een tekst ge schreven door twee leerlingen uit de boven de leerlingen vonden het in het begin wel wat bouw 10 en 11 jaar er is bijna drie uur aan vreemd om een vrije tekst samen te schrij gewerkt binnen deze tijd is de tekst ook ven omdat ze zoiets nooit eerder hadden ge besproken met de leerkracht deze leerlingen daan ze begonnen dus wat onwennig aan de zijn lang bezig geweest met typen namelijk opdracht dat ging echter gauw over over twee uur en een kwartier dit heeft enerzijds het algemeen hadden ze er veel plezier i n te maken met het langzame typen van de vaak werden er uit eigen beweging afspraken leerlingen en anderzijds met de intensiteit van gemaakt over het typen meesta l werd geko de samenwerking deze leerlingen praatten zen voor het om beu rten typen van een zin over de zinnen die ze om en om intypten tij dit g i ng vaak goed maar niet altijd af en toe dens het typen werd daarom ook al veel gere lagen leerlingen met elkaar in de clinch over viseerd dat bleek inhoudelijk het belangrijkste wie er mocht typen soms begonnen leerlin winstpunt van deze werkwijze gen elkaar tegen t e werken de een speelde bijvoorbeeld met de muis4 zodat de ander niet meer kon doo rt ypen ook kwam het voor dat de ene leerling de ander overheerste dit ge beurde als een leerling sne l ler kon typen of meer wist van het programma maar ook al s 200 hij zij beter w as in spellen en o f het f ormule ken je je tekst al al dat geschrijf bovendien ren krij g je er zo n moeie arm van enkele leerlin h et schrijven van individuele teksten nam min gen vonden het samen schrijven vermoeiend der tijd in beslag gemiddeld een uur veelal je moet veel praten en soms ben je het ook bleken deze verhalen ook ongeveer de helft n i et met elkaar eens korter te zijn dan een verhaal geschreven door een tweetal de tekstbesprekin g hieronder staan de eerste en tweede versie van een vrije te k st geschreven door een leer opdracht 3 was het om beurten schrijven aan linge uit groep 4 in dit voorbeeld is duidelijk een verhaal te zien hoe de eerste en tweede versie van el in deze opdracht begint een leerling een kaar kunnen afwijken d e veranderingen in de fantasie verhaal het hangt van het niveau van ze tekst zijn uitgevoerd na een een b espreking de leerling af hoe lang de tekst wordt elke met een leerkracht gericht op de formele en leerling kijkt het zelf geschreven gedeelte eerst inhoudelijke aspecten ervan na en brengt indien nodig veranderingen aan voordat de volgende leerling met de tekst ver der gaat als het verhaal klaar is wordt het met het hele groepje meestal drie leerlingen op de klasseavond besproken en veranderd er wordt dan vooral we hadden een kla sse avond aandacht besteed aan de verhaallijn en de ik deed drie d in gen het all eree r ste deed i k een schrijfstijl van de leerlingen verhaal en dat verhaa l heette de dood in opdracht 4 reviseren leerlingen elkaars werk als tweede deeden w e een liedje en d ie h eets ze ziet me niet om te oefenen in het leren geven van schrif en a l s derde een ton eel stu k telijke opbouwende kritiek op het werk van en het g ing over een meisje di e wakker we rd een medeleerling daarnaast is ook het leren la ve rsie dorien groep 4 7 jaar gebruiken van die kritiek om de eigen tekst te verbeteren een doel de leerling die begint op d e klasseavond schrijft een tekst over een gezamenlijk onder werp dus geen vrije tekst op de tekstverwer we hadden een k l as s eavond er waren al lemaal ker daarna kopieert de leerling deze tekst optred en s tweemaal op de tekstverwerker zodat er drie i k deed met dr i e d i ngen mee s i mone v d burg las identieke teksten na elkaar op de schijf staan een verhaa l voor en dat verhaal heette de dood twee andere leerlingen lezen ieder een van die non ja e n i k d e d e n er e en toneel s tu kje b ij teksten en reviseren die tekst de eerste leer ling bekijkt dan de twee voorstellen tot veran als tw e ede zongen no nja en ik een liedje en dat dering en de oorspronkelijke versie en besluit heette op grond daarvan welke veranderingen in de ze z i et me n iet eigen tekst wenselijk zijn vervolgens voert hij zij deze uit daarna kan een groepsbespre als derde deden we een toneelstuk dat ging over king volgen maar dat is niet noodzakelijk een meis j e dat wakker werd 2e versie dorien g roep 4 7 jaar in de praktijk voldoen de eerste drie opdrach ten goed leerlingen waren zeer te spreken over het h et vervolgverhaal is geschikt om op de tekst schrijven van een vrije tekst op de tekstver verw erker te doen de opdracht verliep prima werker zow el individueel als samen b ij het leerlingen hadden alleen wat meer ondersteu schrijven van een vrije tekst op papier moeten ning nodig dan bijvoorbeeld bij het schrijven er een tekst klad en een tekst net geschreven van een eigen vrije tekst z e hadden behoef worden op de tekstverwerker hoeft maar een te aan praktische aanwijzingen over hoe aan k eer een tekst te worden ingetypt d eze tekst een bestaande tekst verder kon w orden ge k an op het scherm net zo lang b e w erkt w or schreven w ant het b lijft nat uurlij k m oeilij k om den tot het gewenste resultaat is bereikt d e op een tekst van een ander verder te bordu k inderen vonden dit een voordeel h et is niet ren het is daarom belangrijk d at de eerste leuk om je eigen tekst over te schrijven d an tekst d uidelijk is b ij een g roepje leerlin g en 201 was dit niet het geval de tekst van de eerste het zal duidelijk zijn dat het aanpassen van d e leerling was enigszins onsamenhangend de ze tekst niet eenvoudig en weinig zinvol is leerlingen die er verder mee moesten werken leerlingen die voor deze taak gesteld werden wisten daarom niet zo goed wat ze er mee hadden dan ook de neiging de g ehele tekst te aan moesten w issen en opnieuw te beginnen een tweede wat betreft de groepsbespreking is gebleken probleem diende zich aan bij de individuele dat deze beter niet achter de computer kan en of groepsbespreking h et praten over drie plaatsvinden het is handiger dat leerlingen de of vier verschillende versies verg d e een te tekst op papier lezen en deze vervolgens met hoog abstractieniveau van de leerlingen d it de leerkracht op een aantal punten bespreken wil zeggen dat de kritiek die in de verschillen het toetsenbord en de muis leiden de leerlin de versies op verschillende wijze was ve r gen dan niet af zodat iedereen betrokken blijft woord door de leerlingen moest worden sa bij het gesprek door leerlingen in de gelegen mengevat en naar eigen inzicht worden ge heid te stellen elkaar vragen te stellen worden bruikt een tekstbespreking als deze stelt hoge ze gestimuleerd tot het verhelderen van de in eisen aan de leerlingen en de leerkracht h oe houd om zodoende te komen tot een inhoude breng je als leerkracht de kritiek o p een leuke lijk betere tekst duidelijke en zinvolle wijze over op de als de veranderingen globaal zijn vastgesteld leerling en en op de printeruitdraai zijn geschreven kan d eze opdracht was dus te hoog gegrepen het reviseren achter de computer beginnen daarnaast zeiden leerlingen dat ze het een rare dit groepsproces is ook belangrijk tijdens het op d racht vonden j e gaat toch niet z omaar reviseren komen de leerlingen namelijk op iets in de tekst van een ander veranderen de nieuwe veranderingen wel is het noodzakelijk motivatie van d e leerlingen was dan ook min om tijdens dit reviseren een taakverdeling te der dan bij de overige opdrachten laten maken dus wie geeft de aanwijzingen wie bedient het toetsenbord en de muis en tot nu toe zijn alleen de opdrachten d ie geba wanneer moet er eventueel worden gewisseld seerd zijn op de vrije tekst en d e tekstbes p re king aan de orde gekomen een aantal andere opdracht 4 is niet succesvol gebleken het stelopdrachten had betrekking op gebonden aanbrengen van veranderingen in het verslag teksten in het kader van studies na de be van iemand anders is geen eenvoudige op schrijving van deze taal activiteit volgen de dracht er moet rekening gehouden worden stelopdrachten 5 6 en 7 en de ervaringen met de structuur inhoud en stijl van de eerste tekst leerlingen vonden dit een enorme klus de studie s hieronder staat een fragment uit zo n eerste tekst de auteur een leerling uit groep 6 had alle onderwerpen die de belangstelling van de als opdracht een verslag te schrijven over een leerling hebben komen in aanmerking voor schoolkamp in het onderstaande fragment een studie de eerste stap is het verzamelen wordt een bosspel uitgelegd van de al aanwezige kennis over het onder werp met brainstorm en associatie oefenin gen de produkten die hieruit ontstaan heten woordveld en wat ik al weet hierna wordt 1 1 het onderwerp afgebakend door middel van zo ging het spel rubriceren de vragen die de leerling heeft of bedenkt over het onderwerp worden opge er was ren 3 groote mens en verstopt en 2 ergen s b ij schreven bij het vinden van de antwoorden een boom worden verschillende bronnen gebruikt de ge aan d ie boom h i ng een pap i er d i e werd om de 5 vonden informatie wordt samengevat en op m i n ve r wi zelt en op dat papier was een puzel en daar kwam geschreven of op een andere manier vastge sleets en l ett er uit legd bijvoorbeeld tekening film foto s ver en dat woo rd wa s blauwbaard haal het laatste onderdeel is het laten zien 1 1 van vertellen over de studie aan de rest van de groep de studie heeft als doel leerlingen te leren in 202 formatie te verwerven te verwerken en te ken verdelen van woorden vragen of antwoor presenteren den dat is eenvoudiger en gaat veel vlugger het schrijven van een brief opdracht 7 bleek opdracht 5 is dat leerlingen een gedeelte van een prima activiteit de leerlingen maakten ge hun studie op de tekstverwerker maken dit bruik van de revisie en opmaakmogelijkheden kan zowel individueel als met een groepje b ij van het programma door de lay out mogelijk deze opdracht horen het direct samen achter heden konden de leerlingen een brief ook tij de computer maken van een verslagje samen dens en na het schrijven volgens de regels vatting en fantasieverhaal over het studie opstellen ter illustratie is hieronder een brief onderwerp de vragen en de gevonden ant opgenomen die geschreven is door een leerling woorden kunnen ook worden ingetypt nadat uit groep 6 10 jaar een tekst klaar is wordt deze besproken met de leerkracht en gereviseerd door de leerlin gen utrecht 30 5 198 8 in opdracht 6 maakt de leerling een beschrij beste hm s trainer leraar o md a t ik heb gehoord da t ving van het onderwerp van de studie zonder u v eel v an honkba l afweef dat onderwerp te noemen aan de hand van sc h ri jf i k deze br i ef de printeruitdraai proberen andere leerlingen op school doe i k ee n s tud i e ove r h onkbal dit te raden de leerling moet net zolang aan maa r nou heb ik op t wee vragen geen antwoord de tekst sleutelen tot hij voor alle leerlingen dat zi j n de vragen duidelijk genoeg is om organisatorische redenen was het helaas hoe is honkbal ontstaan en niet mogelijk deze opdracht uit te voeren wie heeft honkbal u i tgevonden h et schrijven van een brief in het kader van wi l t u op deze vrage n an twoor d g even door m ij ee n br ie f teru g te sc hrij v e n een studie was opdracht 7 in deze brief vraagt de leerling informatie om zodoende de groetjes en alvast bedankt vragen over het studie onderwerp te kunnen beantwoorden de brief wordt besproken en bas de waag gereviseerd de printeruitdraai wordt ver volgt adres sc hoo l stuurd praktijke rv aringe n de ervaringen die tot nu toe zijn besproken opdracht 5 beviel de leerlingen goed leerlin richten zich op de diverse stelopdrachten af gen begonnen er enthousiast aan en dat en zonderlijk meer algemene opmerkingen ten thousiasme bleef als leerlingen samen aan aanzien van het werken op de tekstverwerker een opdracht werkten werd er vaak druk ge komen nu aan de orde discussieerd over de inhoud en de formulering van woorden en zinnen het kwam echter ook algemene ervaringe n voor dat leerlingen nauwelijks overleg pleeg den over hetgeen ze intypten dit was bijvoor wanneer uiteindelijk de laatste letters van een beeld het geval bij twee meisjes uit de mid tekst waren ingetypt wilden de leerlingen denbouw die een verslag schreven over een meestal meteen gaan printen op een enkeling bezoek aan een museum de beide dames na die de tekst nog even naliep op spelfou vonden het een vervelend uitstapje en hadden ten op ons verzoek werd de tekst nog eens daarom geen zin om er over te schrijven on nagelezen en indien nodig verbeterd leerlin afhankelijk van elkaar typten ze om de beurt gen moesten wennen aan het idee een tekst een zin in door gebrek aan interactie werd de op de computer te veranderen vooral als dit uiteindelijke tekst onsamenhangend veranderingen van inhoud en betekenis betrof een aantal onderdelen van opdracht 5 kan be ze waren wel verbaasd over het feit dat revi ter op papier plaatsvinden zoals bijvoorbeeld sies zo eenvoudig uit te voeren waren naar het maken van een woordveld of het in rubrie mate ze langer met de tekstverwerker werk 203 ten ontdekten ze steeds meer het g ema k tekst nog eens te laten nalezen in een volgen ervan de sessie kan de tekst mits hij af is worden alle leerlingen vonden het leuk om op de besproken en gereviseerd een voordeel hierbij tekstverwerker te werken het is leu ker dan is dat leerlingen weer fris naar hun tekst kun schrijven schrijven is zo gewoon d aarnaast nen kijken werd het makkelijk kunnen verbeteren van foutjes in de tekst als handig ervaren d e kin let op een goede taakverdeling en een ade deren waren met name te spreken over het quate groepssamenstelling uiteindelijke resultaat de uitgeprinte tekst a ls leerlingen samenwerken op de teks tver het is netter als je schrijft wordt het nooit w erker let er dan op wel ke leerlin g en je bij el zo netjes kaar zet kunnen ze even snel ty p en h oe groot is het verschil in niveau spelling inter punctie z ijn het kinderen van w ie je ver wacht dat ze goed k unnen samenwerken een brie f naa r een vriend of vriendin zou je die li e ve r s ch rij ven of typen bespreek de computertekst bij voorkeur niet h i k denk dat i k hem l iever ze lf zou sch rijven want achter de computer dat v i nd i k gezel l ige r t is n i et zo koud n i et zo saai door de bespreking elders te laten plaatsvin ee n br ief naar de m i n i ster zou ik wel wi llen typen een b ri ef naar een v ri end i n zou i k li ever sc hr ijven d en zullen leerlingen niet afgeleid worden want al s i k er dan st i kk e itje s bi j pl ak past het er be door de apparatuur bovendien is het veel ter bij prettiger een tekst op pa p ier in plaats van op wat denk je dat men sen lie ver lezen e en ge s chre het scherm te lezen in verband met het ven of een getypte tekst overzicht s ik den k ee n gesc h rev en tekst o mdat a ls je typt je n ie t mee r ka n zien van wi e de tek st nou w a s ieder laat leerlingen voor het werken op de compu een kan zijn naam er wel onder zetten ter kennis maken met het toetsenbord r ik wil ee n getypte t ekst om d at die het du i de lijks te door een oude typemachine in de klas te i s denk i k plaatsen kunnen kinderen ervaring opdoen h ja wa n t s omm i ge ha nd s ch ri ften kun j e n i et goed lezen met typen in groep 3 en 4 kunnen leerlingen beginnen met het intypen van kleine tekstjes de instructie voor het leren omgaan met de tekstverwerker zal dan minder tijd kosten aandachtspunte n leerlingen die al over enige typevaardigheid beschikten pikten onze mondelinge instructie aan de hand van onze erva ringen met ki nde eerder op we denken dat vertrouwdheid met ren die gewerkt hebben met de tekstverwer het toetsenbord de aandacht van de leerlingen ker hebben we een aantal aandachtspunten minder op het typen en meer op het bewerken voor het gebruik van de tekstverwerker in het van de tekst zal richten basisonderwijs opgesteld zorg voor kindvriendelijke apparatuur praktische en techni sche punte n d e monitor het toetsenbord de computer en de computertafel moeten tegen een stootje plaats de computer onder direct bereik van de kunnen geen stekkers d ie makkelijk losschie leerkracht ten niet te veel loshangende draden met an door de computer in de klas of in een ruimte dere woorden een gemakkelijk te verplaatsen daar vlakbij te plaatsen heeft de leerkracht compact geheel overzicht en kan hij zij inspringen wanneer dat b ij programma s die met een muis wor den nodig is bestuurd staat op het scherm een uit vakjes opgebouwde menubalk d oor met de muis een laat leerlingen niet langer dan 30 minuten vakje aan te wijzen kan men een soort lade achter de computer werken kast uitrollen dit wordt w el uitrolmenu ge h iervan kan worden afgeweken bij leerlingen noemd dit soort programma s is door hun vi die zich erg goed kunnen concentreren voor suele overzichtelijkheid heel aantrekkelijk oo k dat leerlingen stoppen is het belangrijk ze de voor jonge kinderen overigens zullen all e 204 basisscholen in het kader van het pr i n t een i nstructie over de bas i smogel ijkheden project in 1992 worden voorzien van een der daa rtoe rekenen wij de volgende toetsen gelijke configuratie d at wil zeggen in ieder backspace delete return shift en spatiebalk geval een computer per 60 leerlingen en de vo l gende mogelijkheden invoegen van tekst scrollen het opschuiven van tekst op zorg voor kindvriendelijke programmatuur het scherm en eventuee l het werken met t ekstver wer kersp rogrammatuur is er in alle blokken het is aan te raden de leerlingen vrij soorten en maten voor kin d eren is het vooral vlug te leren hoe ze de apparatuur zelfstand i g belangrijk dat de han delingen eenvoudig en kunnen bed i enen dit houdt in computer aan eenduidig uit te voeren zijn d e mogelijkheden en u i tzetten programma sta rt en en stoppen in het programma moeten een doeltreffende werkbestand opzoeken bewaren en printen bewerking van de tekst mogelijk maken bij d i t zal ertoe bijdragen dat leerlingen het ge sommige k inderp rogramma s is d it niet het voel kri jgen greep te hebben op de computer geval a ndere technische punten waarop gelet kan didacti s che punte n worden bij het uitkiezen van een programma voor kinderen zijn bijvoorbeeld bespreek teksten een goede beveiliging zodat teksten niet bij het bespreken van teksten is het allereerst door een onverhoedse handeling kunnen belangrijk aan d acht te schenken aan hetgeen worden ge w ist het kind met in de tekst wil zeggen er zullen aanduidingen van functies en mogelijkhe leerlingen en leerkrachten zijn d ie er niet aan den in het n ederlands gewend zijn om een tek st op een dergelijke menu gestuurd zodat er geen commando s manier te bespreken uit het hoofd hoeven te worden geleerd bovendien zullen leerlingen in het begin van het gebruik van de tekstverw er k er nog niet optimaal vertrou w d zijn met d e mogelij k heden van het programma om deze redenen is het wat wil je lie ve r heel goed leren schrijven of heel misschien aan te bevelen leerlin g en eerst klei goed leren typen ne veranderingen te laten aanbrengen in het g het l i gt er aan wat voor typmach i ne al s het g esprek komt d e inhou d dan wel aan de orde een elektrische typmachine is dan zi t er typp ex in zoals het toevoegen van w oorden en het ver maar als typp ex er n iet in z it dan moet je het e r steed s tussen doen ja dan sc h rij f i k nog l iever beteren van spelling en inter p unctiefouten s ik w il liever leren s chrij ven want dat heb je mee r later wanneer leerlingen ge w end zijn aan de nod ig want n i et i edereen heeft ehh a ls je b ijvoo r ze manier van werken kan het accent meer bee l d aan het werk bent en j e hebt al l een een pot op de inhoud komen te li ggen d it wil overi l ood en geen compute r dan kun je all een maar gens niet zeggen dat er dan g een aandacht s chrijven schr ijven l ij kt m ij belang rijker meer besteed wordt aan de t aalregels pun m ja i k w il o ok lieve r leren sch r ij ven zonder ty p ten die je in een bespreking aan de orde kunt ma ch i ne gaat het vee l vlugger en ha nd iger stellen zijn te vinden in het schoolwerkplan g m issch ien is d e toekomst ook w el anders d an van de n ieuwe r egentessesc h ool lopen mense n met zo n k l e i n typmachinetje op zak i n p l aats van met potl ood en pap i er geef een functie aan teksten d e uit g eprinte tekst is netjes en leent zich er dus voor om door anderen te worden gelezen besteed voldoende aandacht aan de instructie bovendien heb je geen last van onleesbare in de eerste plaats zal men aan d acht moeten handschriften je kunt teksten bijvoorbeeld besteden aan de instructie het inschakelen aan de muur in de gang han g en voor wach van ouders is een mogelijkheid die het overwe tende ouders te ksten kunnen aan mede gen waard is maar leerlingen kunnen elkaar leerlingen worden voorgelezen ook in een an ook goed weg w ijs maken op de computer d e dere klas een tekst kan in de schoolkrant leerlingen uit ons onder z oe k hebben slechts maar ook in een p laatselijk b lad wor d en g e een korte mondelinge instructie g ekregen p laatst brieven stuur je natuurlij k op aan d e a ls leerlingen voor het eerst gaan werken met geadresseerde en teksten g e b undeld t ot boek de tekstverwerker kan worden volstaan met jes kunnen in de schoolbi b liothee k gebrui k t 205 worde n is het leu ker om alleen o f m e t z n tw eeen op d e gebruik de tekstverwerker om direct teksten comp uter te werken op te laten schrijven m eve n l euk a lleen ku n je je bete r con c ent r eren bij het overtypen van een eigen tekst wordt met z n tweeen kun j e ha rtst i kke l o l trappen h eerst d acht i k liever alleen m aar soms had i k er geen gebruik gemaakt van de specifieke geen zi n en dan da c ht ik ge lukk ig doe i k t n i et a l mogelijkheden van het programma overtypen leen dan kan z ij tenm i nst e ook wat doen heeft slechts zin als de tekst in een zodanig n li ever a ll een want da n heb je meer te doen en let stadium verkeert dat verdere bewerkingen nog je ook mee r op ande rs moet j e steeds wac hten als nodig zijn het direct laten schrijven van een d ie a nde r een z i n doet en da n doe jij ee n z i n en d an tekst op de tekstverwerker heeft als voordeel hij weer dat leerlingen al in de beginfase van het schrij ven veranderingen kunnen aanbrengen zonder dat het een rommeltje wordt slot introductie vrije tekst wellicht is het een goed idee om de introduc de ervaringen met de geschreven stelopdrach tie van de tekstverwerker aan te grijpen om ten hebben ons een aantal antwoorden gege een begin te maken met het laten schrijven ven op vragen ten aanzien van het gebruik van van vrije teksten het is een heel proces om de tekstverwerker bij het stelonderwijs tij leerlingen dit te leren door leerlingen teksten dens het onderzoek zijn er echter nog veel te laten schrijven over dicht bij hen staande meer vragen gerezen die ons inziens om nader onderwerpen bijvoorbeeld gebeurtenissen op onderzoek vragen een daarvan is een kwalita school en ze te bewegen tot het weergeven tieve vergelijking tussen schrijven op de tekst van hun meningen c q gevoelens daarover verwerker en schrijven met pen en papier zijn kan hier een start mee worden gemaakt zie er verschillen en zo ja op welke punten voor suggesties dellensen lentz 1987 gaan leerlingen met een tekstverwerker gemo tiveerder schrijven en is dit van blijvende als leerlingen in tweetallen een tekst op de aard zijn er veranderingen in het schrijfpro tekstverwerker schrijven let dan op de ces als ze op de tekstverwerker schrijven interactie wordt er dan al tijdens het schrijven meer ver interactie over de tekst is nodig om tot een anderd wat voor soort veranderingen zijn eindprodukt te komen dat beide leerlingen naar dat zijn er veranderingen in het schrijfpro de zin is het is niet duidelijk of de hoeveel dukt worden de teksten anders van vorm heid interactie het aantal veranderingen posi bijvoorbeeld opbouw woordkeuze zinsstruc tief of negatief beinvloedt onderzoeken spre tuur lengte gaan kinderen meer reflecteren ken elkaar hierin tegen onze ervaring is dat op hetgeen ze schrijven als ze samenwerken leerlingen mondeling veel reviseren dat wil de motivatie van de leerlingen in ons onder zeggen dat ze alvorens ze een zin intypen zoek werd natuurlijk gedeeltelijk bepaald door deze eerst uitvoerig bespreken de uiteindelijk de nieuwigheid van de tekstverwerker op de ingetypte zip is dan meestal zo goed dat ver school dit soort motivatie lijkt ons niet de dere verbeteringen niet meer nodig zijn nog beste daar zij tijdelijk is door leerlingen op de een laatste opmerking het doel van het ge tekstverwerker functionele teksten te laten bruik van de tekstverwerker is het bewerken schrijven en deze ook te bespreken en te laten van teksten kunnen leerlingen niet samenwer veranderen kan een schrijfattitude bij leerlin ken dan kan dit doel niet bereikt worden de gen worden ontwikkeld die diepgaander is op tekstverwerker is er niet voor bedoeld om leer de school waar wij onderzoek deden wordt lingen te leren samenwerken op deze manier met teksten gewerkt nu een jaar later schrijven de leerlingen nog steeds met veel plezier en enthousiasme teksten op de computer door de tekstverwerker te gebruiken op de hiervoor beschreven wijze kan deze iets toe voegen aan het stelonderwijs namelijk dat 206 leerlingen beter leren schrijven dit effect is volgens ons ook te bereiken op andere scholen indien rekening wordt gehouden met de in dit artikel genoemde aandachtspunten hoe vonden jullie het nou om een tekst op de com puter te schrijven a ee rst dacht i k leuk een tekst op de computer later da c ht ik wat duu rt t toch lang had i k het maar gesch reven h h et we rd na een tij dje hee l normaa l g ja n e t a ls l ezen als je het net kan w il j e heel v eel boeken l ezen h toen vond i k het d us n ie t l euk meer ik denk dat je het moet afwiss e len om de maand bli jft het leuk r in t beg i n is het l euk na een t ijd j e wo rdt t net a ls een tek s t schr ij ven ee n beetje s aa i du s noten 1 e r is gewerkt op twee ata ri s met het program ma firs t wo r d pl us 2 zi e voo r doel ste lli ng e n verantwoording onze docto r aa lsc r i pti e s i ng e r l ing van s lage ren 1989 3 in dit a rtike l zij n de namen van leer li ngen gefingeerd 4 een mu i s i s een apa rt aan t e s luiten bedieni ng s e lem ent waarmee sn el een aant al comma n do s is te geven l i teratuu r be llensen p l lentz taaldrukken ver der dan zeggen en schrijven baarn bekad i dact 1987 s ingerli ng py r rha krista v an s l age r en stelle n met de tekstverwerker meer aandacht voor het schrijf proc es doctoraa l sc ri pti e amsterdam 1989 207