‘De Tweeling’ van Tessa de Loo in klas of leeskring

warn de moor de tweeling va n tessa d e loo in kla s o f leeskring men kan dit najaar geen krant openslaan of er staat een stuk in over de bevnj ding van een dorp of stad in het zuiden des lands die nu vijftig jaar geleden plaats had deze reeks herdenkingen cumuleert in mei 199 5 met de nationale herdenking van de bevnjding met een hoofdletter want zoals van voor of na de oorlog uitsluitend betrekking heeft op wo ii is de bevnjding het ogen blik waarop de nazi s uit stad streek en land werden verjaagd al da t herdenken heeft de vraag opgeroepen of w e nog langer door kunnen gaan met de eenzijdige kijk op dit verleden aan de absurditeit en geweten loosheid waarmee hitler zijn derde rijk wilde vestigen twijfelt geen welden kend mens maar in hun gevechtsmethoden waren de geallieerden ook gee n lieverdjes terwijl het merendeel van de nederlanders dadenloos toeza g hoe vele joodse landgenoten voor de vernietiging werden weggevoerd die consta tering doet niets af aan de gewetenloosheid van de nazi s maar helpt ons mis schien om over de barriere tussen ons en de nazaten van de voormalige vijand been te stappen de politiek stel t zich intussen voorzichtig d e vraag of he t tijd is geworde n om in de herdenkingen van de 4e 5e of 8e mei 199 5 op een of andere wijze de nazaten van de vroegere vijand te betrekken de eerste twee data kunnen duidelijk niet en de europese wapenstilstand van 8 mei is zo heeft kok te horen gekregen va n het voormalig verzet al evenmin ee n mogelijkheid jammer de clingendaelenquete ui t 199 2 gaf geen vrolijk beeld van de me ning die jongeren hebben over duitsers en publikaties die laten zien hoe ou dere kunstenaars en poliuci over de inwoners van de bondsrepubliek denken vertonen een zeker wantrouwen zelfs te n opzichte van de huidige generatie politici in de bondsrepubliek in de interviewbundel duitsers 1990 ziet ex communistisch schrijve r theun de vries het duitsland in vereniging al s de representant van de kapitalistische verwording spreekt acteur ton lutz van een hoogmoedig volk waar hij een weerzin tegen heeft vertegenwoordig t kinderboekenauteur mies bouhuys de angst van velen omtrent de duitse her eniging en toont politicus piet steenkamp zich bedreigd door de macht van een intelligent volk hun meningen lijken representatief voo r die van de ge middelde nederlander 1 literaire analyse 1 1 deontvangst in deze samenhang is de roman de tweeling van tessa de loo een werk ge bleken dat ruimte schept dat het boek gepubliceer d in oktobe r 1993 een jaar later de publieksprijs va n de cpnb verwierf maar zelfs ontbrak op de shortlist met meer dan twintig titels voor de libris literatuurprijs i s teke nend voor de ontvangst n de aard van het werk het boek helpt ons een in houdelijke discussi e t e voere n over onz e betrekkingen to t d e oosterburen 16 de moor de tweeting van tessa de loo in idas of leeskring maar het is geen werk dat in literair opzicht opvalt door een geraffineerde stij l of een continu samengaan zoals bij van der heijden van werkelijkheid en verbedding de kritiek van literaire zijde was dan ook niet mals arjan peters de volks krant schreef bijvoorbeeld wie alle onzin en overbodigs schrapt ziet tessa de loo allengs in majoor bosschardt veranderen en de tweeling in een aan geklede strijdkreet geschreven onder motto s als bevordert verdraagzaamheid door malkander het oor te lenen lenigt malkanders nood in principe is de wereld mooi en groot und alle menschen werden geschwester jeroen vul lings vrij nederland merkte op haar personages dobberen stuurloos op een vloed omstandig verhaalde altijd wel min of meer vertrouwde geschiedfeiten razzia s onderduiken hongerwinter aanslag op hitler bevrijding 1 va n de vijf feiten die vullings noemt horen er vier in nederland thuis en die zijn inderdaad eerder uitvoeriger en prangender in het werk van anne frank mu lisch minco reiss en anderen beschreven het valt gemakkelijk aan te tonen dat in de loo s boek nu juistniet het accent ligt op de in nederland verlopen bezetting maa r op de ontwikkelingen i n het land van de vijand zelf een kwestie van zorgvuldige analyse overigens maakten deze kritieken zoveel indruk dat tessa de loo niet werd uitgenodigd voor een symposium dat begin september 1994 in het goethe in stitut werd belegd met als titel de rol van de literatuur bij het verbeteren van de betrekkingen tussen duitsland en nederland een merkwaardige gang van zaken op dat ogenblik was al duidelijk dat de roman meer dan welke ook een bijdrage betekent tot het denken over verzoening tegenover deze kritische noten staan de recentere reacties waarvoo r die in nrc handelsblad va n 16 september representatief zijn reinjan mulder op perde wat je ook van de tweeling kunt zeggen het heeft als weinig andere boeken op een zeer toegankelijke manier de bestaande cliches over duitsland op losse schroeven gezet dirk schiimer criticus van de frankfurter allge meine uitte grote waardering voor de roman bij die eindeloos vele neder landse boeken over de oorlog heeft de tweeling mij als duitse lezer toch ver rast dat komt door de ongebruikelijke verschuiving van het morele perspec tief anna het duitse tweelingzusje heeft geleef d onder het nazisme heeft geen actief verzet gepleegd en ze was zelfs getrouwd met een officier va n de waffen ss e n toch wekt ze geen afschuw op integendeel ze krijgt onze op rechte sympaune schiimer prijst de wijze waarop de loo zich heeft gedo cumenteerd en daarin wijkt zijn opvatting zeer af van die van voornoemd e critici die niets nieuws in de roman ontdekten hij kent de streek waar een der twee hoofdfiguren de duitse anna haar jeugd doorbrengt dat is in het dorp horste bij lippstadt in westfalen d e loo s beschrijvinge n va n de machtige katholieke kerk en haar aarzelende verzet tegen de concurrerende we reldbeschouwing van het nationaal socialisme komen verbazend genoeg pre cies overeen met de verhalen van mijn grootouders en met bewaard gebleven documenten uit die tijd het is geen kwestie van bijziendheid of chauvinisme wannee r schiimer het perspectief va n juist anna uitvergroot waar vullings en peters mene n dat 17 de moor de tweeling van tessa de loo in klas of leeskring de cliches van de vervolging in de oorlog het individuele leed van de beide hoofdflguren overspoelen heeft hi j juist oog voor de kleine misdaden die anna s familie aa n haar begaat als anna zich na de oorlog i n een haagse tram moet laten uitschelden omdat ze dankeschon zegt beschrijft de loo zo meent hij precies de gemoedsgesteldheid van de naoorlogse duitse genera tie zij voeld e voor het eerst wat het voortaan zou betekenen een duitse te zijn schuldig bevonden worden door mensen die niets van je wisten niet als individu te worden gezien maar als specimen van een soort waar vullings de schrijfster een compleet andere compositie aanbeveelt dan de inderdaad wat monotone reeks ontmoetingen in en rond het badhuis in spa meent schiimer dat juist op het formele vertelniveau de loo s grootste troef ligt z i worde n de twee vrouwe n aanvankelijk zodani g beschreven dat zij passen in een vertrouwde morele indeling de wereld van de nederlandse louise is in orde die van de duitse anna deugt niet raken zij in het ver volg daarmee behoorlijk in de knoop dat schiimer in de tweeling vooral een boek zie t met een drang tot rechtvaardigheid stelt hij vast in zijn conclusie de tweeling i s i n elk geva l t e gecompliceerd e n te vol me t feiten o m t e kunnen zeggen dat de misdaden van de nazi s erin gebagatdliseerd worden het is met geen woord revisionistisch als het boek iets rechtzet is het niet het verschrikkelijke verleden maar de valse zekerheden van het heden over dat verleden zo kleurt de tweeling een historisch panorama in dat de nederlan ders maar ook veel duitsers tot dus dusverre gewend waren slechts in zwart wit te zien 1 2 de personages de gevoelens die veel nederlanders koesteren ten opzichte van duitsers wor den gedeeld door de afwachtende helft van de tweeling die in dit bijzondere boek het perspectief va n de lezer bepaalt zij is het meisje lotte dat na de dood van haar ouders vanwege haar tuberculose in een nederlands socialistisch gekleurd gezin terecht komt terwijl haar zusje anna tegelijk met haar gebo ren in keulen opgroeit in het keiharde boerse katholieke milieu van haar grootouders aan de rand van het teutoburgerwald geboren in 1916 hebben zij elkaar sinds hun zesde jaar slechts twee keer kort en oppervlakkig gezien wanneer ze bij toeval vanwege een gemeenschappelijke kwaal elkaar ont moeten in een badhuis in spa daar leggen zij aan elkaar uit hoe hun levens draad zich sedert dat zesde jaar heeft ontsponnen daarbij is anna degene die een mateloze behoefte aan de dag legt om haar le ven in nazi duitsland te rechtvaardigen terwijl lotte als het ware de argwaan en de angstgevoelens va n de hiervoor genoemden vertegenwoordigt tot het laatste moment blijft zi j zich nogal krampachtig te weer stellen tege n de neiging om zich over te geven aan haar zuster de lezer heeft dat dan al lang gedaan geen van beiden hebben ze het gemakkelijk gehad met de opvoeders om hen heen een grootmoeder ee n tante een oom e n de verschrikkelijke marth a hohnekop degradeerden de intelligente anna bamberg tot een lastdier maar ze braken haar karakter niet haar stille eigenzinnigheid maakt het haar mogelijk 18 de moor de tweeting va n tessa de loo in klas of leeskring de kwellingen va n een leven als dienstbode bij de familie stolz door te ko men zij vindt steun bij de dorpspastoor aloys jacobsmeyer een man di e haar dwars tegen de regels van het gezag in de juiste advieze n geeft o m t e overleven wannee r ze later huisbewaarder word t voo r ee n van d e weini g sympathieke personage s i n haar leven charlotte vo n garlitz leidt z e ee n zelfstandig leven overigens in langzaam gegroeide aanvaarding van het na zisme maar ze blijft langs diepe afgronden gaan en als ze in de nadagen van de oorlog wanneer ze als verpleegster werkt tussen de venninkte soldaten de ineenstorting van haar wereld vreest ontkomt zij maar net aan de zelfmoord haar zusje lotte groeit op in een gezin met een warm levende moeder en aar dige stiefzusjes die haar liefderijk opnemen maar er is een grote spelbreker in de familie dat is de stiefvader een egocentrische man die als de nood het hoogst is het rantsoen voor zijn zieke vrouw achterhoudt voor zichzelf of schoon hij altijd bezig is met het draaien van grammofoonplaten heef t hi j geen oor voor het zangtalent van zijn stiefdochter voo r de wraakgevoelens die hij bij lotte wekt wordt ze wreed gestraft zij n ernstige ongeluk zie p 115 122 wek t bi j haar een gevoe l va n schuld dat later diep invreet to t driemaal toe schiet zij dan tekort in het beschermen van joodse medeburgers eerst is het haar joodse vriendje dat naar buchenwald wordt getransporteerd p 209 213 dan wordt haar schuldgevoel versterk t wanneer ze de smeekbede van een onderduikster om alvast haar kind mee te nemen naar een veilige r plaats heeft genegeerd ten einde een beter onderdak te kunnen organiseren en het kind wordt weggevoerd p 237 245 en ten derde male ziet ze een slacht offer van haar gebrek aan inzicht ditmaal een oude man p 277 281 lotte lijkt verteerd door dit schuldgevoel ze trouwt wel ze krijgt een gezin met vele kinderen en kleinkinderen maar het blijft een barst in de spiegel van haar leven het maakt haar temghoudend en argwanend en daarmee is de hardnek kigheid van haar houding tegenover anna mogelijk verklaard 1 3 het perspectief begin en slot van een verhaal zij n altijd ee n vergelijking waard tekenend voor het verschil in karakterisering van beide zusters is dat zowel in de eerste als in d e laatst e scen e het perspectief lig t bi j d e minst vertellend e zuster lotte het is lotte die in het rusthuis te spa een wildvreemde vrouw op zich af ziet komen de ronde gestalte die naakt als zijzelf onder een badjas van onschuldig lichtblauw de deur luidruchtig achte r zich sloot p 11 en zich afvraagt wa t een duitse heeft te zoeken in spa terwijl het in duitsland zel f sterft van de kuuroorden het is lotte die op de laatste bladzij van de roman 424 bladzijden verder als anna s hart het heeft begeven erkent wat ze al die tijd ervoor heeft geloochend z e is mijn zuster dat is meteen de laatste zin van het boek 1 4 de compositie compositorisch heeft tessa de loo het werk door de loop van de geschiedenis laten bepalen de persoonlijke levensgeschiedenis van de twee vrouwen loopt parallel aan en wordt bepaald door de his tori sche werkelijkheid in de twee lan 19 de moor de tweeling van tessa de loo in klas of leeskring den waarin zij na hun geboorte in 1916 te keulen gescheiden opgroeiden het omvangrijke eerste deel tnterbellum p 9 165 roept hun jeugdjaren in de periode tussen de beide wereldoorlogen op het nog grotere deel 2 oorlog p 167 363 d e oorlogsjaren voor anna vanaf septembe r 1939 voo r lott e vanaf 1 0 mei 194 0 en het korte deel 3 vrede p 365 435 dejaren na mei 1945 de gewaarwording dat anna de hoofdpersoon is in deze roman en lotte niet meer dan een antagonist is te verklaren uit de volgende analyse ten eerste neemt anna in de 48 doorgaans korte passages samen 132 wadzij den die de herinneringen van beiden verbinden en in het tieden te spa spelen voortdurend het initiatief terwijl lotte zich terughoudend opstelt watmoet zij met deze vreemde drukke vrouw die zo n typisch duitse tiichtigkeit aan dedaglegt ten tweede ligt het perspectief in bijna de helft va n de tekst bij anna wier verleden in 29 grote passages van in totaal zo n 219 bladzijden wordt opge roepen terwijl lotte s ervaringen in 18 passages die tezamen ruim 100 blad zijden tellen verwoord worden wat anna als boerenmeid dienstmeisje huis houdster en rodekruiszuster meemaakt is mede door het betrekkelijke onbe kende dat in haar herinneringen zit opgesloten ook voor de lezer veel indruk wekkender en aangrijpender dan de oorlogsherinneringen van een nederlands meisje voo r wie de oorlogsuteratuur kent zijn de spanningen die gepaard gaan met het verbergen van onderduikers joden vooral sperajd en andere op zich treffende elemente n het is treurig dit te moeten schrijven nauwelijk s meer opmerkelijk ten derde neemt het aandeel van anna in de loop van het verhaal niet alleen kwalitatief maa r ook kwantitatief no g to e van ruim 40 va n de teks t i n deel 1 naar 50 in 2 en 52 in 3 terwijl dat van lotte juist afneemt van 27 in deel 1 naar 23 in deel 2 en 11 in deel 3 meer en meer wordt zo ook kwantitatief de indruk bevestigd dat de tweeling in feite het relaas is van een mens die zich in haar jeugd staande heeft weten te houden in een liefdeloz e omgeving van afschuwelijke pruisische mensen zich later heeft overgegeven aan het duitsland van hitler maar daarin geen gevaar schuwde en bepaald menslievend heeft gehandeld het is dat verhaal dat om begrip vraagt voor de gewone burger levend in het derde rijk tenslotte is het welhaast zeker dat de auteur bovenbeschreven gewaarwording van ons lezers dat anna de protagonist en lotte de antagonist is heeft ge wild het is anna die aan het slot van de eindeloze dialoog in verhalen plot seling sterft het is lotte die dan eindelijk toegeeft ja ze is mijn zuster die erkenning heeft lotte een ongelooflijke innerlijke strijd gekost waarom was ze al die tijd blijven steken in de houding van verzet die ze al in het be gin had aangenomen dat is de vraag die lotte zich stelt wanneer ze haar zuster levenloos aantreft in het veenturfbad waarin wij lezers biar zagen aan het begin van het verhaal overigens hoe veelbetekenend wordt nu de eerste zin van de roman uitgesproken door dezelfde anna die nu in de veenturf i s geeindigd meine giite wat is dit bier een sterfhuis p 11 terwijl het perspectief in de flashbacksbij een van de twee zusters ligt wor den zij van buitenaf bezien in de verbindende dialogen die nemen in de drie 20 de moor de tweeling van tessa de loo in klas of leeskring delen achtereenvolgens 33 27 en 37 van de tekst in beslag de percentages zijn een indicatie dat in het middendeel het verleden sterk overheerst met een vergeleken bij dat van lotte dubbel aandeel van anna terwijl naar het einde toe de dialoog tussen de twee zich verdiept nu zijn die dialogen bepaald niet het meest fascinerende dee l va n de roman ze worden gevoerd in cafes het badhuis en tijdens wandelingetjes en bieden weinig variatie maar ze zijn toch van belang als men lotte en anna wil zien als d e representanten van de ne derlandse en de duitse beleving van de tweede wereldoorlog de schrijfster neemt op twee plaatsen in de roman afstand van beide figuren eerst aan het begin wanneer zij op p 15 2 8 hun gemeenschappelijke keulse kinderjaren schildert herinnerd in tien plaatjes van een toverlantaam later zie p 172 184 wanneer lotte in de schemerfase tussen september 193 9 en mei 1940 in voor de oudjaarsavond bij anna op bezoek gaat die op dat ogenblik de huishouding doet van een gravin ze kunnen elkaar niet bereiken daarvoor is het verschil in cultuur en omgeving te groot 1 5 de titel in dit verband het volgende titels betekenen voor de loo niet veel blijk baar haar debuutbundel ha d weliswaar ee n titel di e je bi j blijft maa r de meisjes van de suikerwerkfabriek 1983 voegt op zichzelf niet s toe aan de verhalenbundel al s zodanig zo n titel beperkt zich in uitstraling to t dat ene verhaal het rookoffer de titel van het boekenweekgeschenk 1987 is intrige rend inzoverre dat het niet meteen te zien is waarom de auteur haar verhaal van een verloren liefde tussen een lerares en een leerling zo genoemd heeft maar wat gezegd van titels als meander 1986 en isabelle 1989 de eerste moet het verhaal afronden van een zweverige leef gemeenschap kort na de jaren zestig va n mensen weggevluch t ui t d e turbulenti e va n d e grot e stad d e tweede is het etiket op een wonderlijke vrouwengeschiedenis waarin de kun stenares jeanne een aartslelijke gefrustreerde vrouw haar haat tegen het le ven uideeft op de zo geslaagde mooie isabelle de kan me daar wel een boei ender titel bij voorstellen de tweeling is als titel enigzins misleidend anna en lotte zijn geen eeneiige tweelingen maar twee eiige verschillen uiterlijk in hoge mate en zijn zeer verschillend van karakter extravert en introvert beter is het de titel t e zien als de aanduiding van twee mensen die met een zelfde wieg als begin van hun leven een zo volkomen verschillende weg zijn gegaan 1 6 vrouwen en mannen met bijvoorbeeld de titel de twee zusters zou de loo tegelijkertijd verwezen hebben naar een van de kenmerkende trekken van haar werk haar tekening van vrouwen van bovenaf gezien lijken alle vrouwen op elkaar staat op p 15 maar de moeder van de meisjes springt emit ze verdient ziek als ze is en intelligent ijverig en betrouwbaar de kost er worden hier nogal wa t vrou wentypen neergezet de zorgzame tante kathe het warme middelpunt van het pleeggezin in de persoon van lottes stiefmoeder de onverdraaglijke kenau die tante martha is de vrolijke tante vicky de sympathieke gravin die relaties 21 de moor de tweeling van tessa de loo in klas of leeskring onderhoudt met de officieren die op 20 juli 194 4 de aanslag op hitler plegen de verbitterd e moeder va n martin of ann a zelf o p leeftij d ee n bejaarde walkiire die niet wijken zou p 13 maar als kind blond en kordaat het boek is een tweevoudige bildungsroman het laat zien hoe twee meisjes in verschillende culturen hun verbouding tot de werkelijkheid bepalen lott e lijdt onder de wreedheid van haar stiefvader anna moet haar hele leven voor mannen en vrouwen zwoegen als z e eindelijk ee n man heeft gevonde n o p wie ze bijzonder gesteld is krijgt ze de levensles te horen van bet feminisme trouw niet zie af va n het huwelijk n u het nog kan het huwelijk i s ee n uitvinding van mannen alleen zij hebben er baat bij door die ene transactie bezitten ze belemaal voor zich alleen een moeder een hoer een kokkin een werkster alles ineen gratis p 218 de vrouw die dit zegt verliest aan ge loofwaardigheid als blijkt dat zij de man om wie anna geeft haar zoon voor zichzelf wi l houden die relativering van de waarheid vind ik nu juist wel spannend hier lopen als zo dikwijls de levenslijnen van de zusters parallel kort tevoren hebben we gelezen hoe lotte haar geliefde een joodse jongen heeft verloren tot de constanten in de loo s werk behoren haar drang tot het vertellen van gebeurtenissen haar psychologisch inzicht en haar observatie van mensen vooral jonge mensen en vrouwen zowel lotte als anna maken dingen mee die zoals ze verteld worden op zichzelf al de tweeling tot het interessantste boek van deze schrijfster maken en al zijn er zeker wat cliches weg te lepe len uit dit boek om de duiding van de gebeurtenissen en de wijze waarop de grote oorlog is verweve n met de kleine gevechten van alle dag is tessa de loo een literair auteur van betekenis die in leeskring en klas aandacht ver dient 1 7 een parallelle documentatie tijdens het lezen van de loo s roman dringt zich de vergelijking op met het eerste nederlandse boek waarin de geschiedenis van het derde rijk door ge wone mensen van binnen uit werd beschreven de briefwisseling die de bisto rica hedda kalshoven brester in 1991 onder de titel ik denk zoveel aanjullie publiceerde is een uiterst belangrijke en boeiende documentatie de moeder van hedda kalshoven wa s dertien jaar toen zi j in 192 0 met een transport duitse oorlogskinderen naar nederland kwam en bij een pleeggezin in utrecht werd geplaatst negen jaar later trouwde ze met een van de zoons brester en werd ze doktersvrouw in nederland jarenlang correspondeerde zij met haar familie in braunschweig er kwamen ook vele brieven terug die hele corres pondentie bleek zich nadat dochter hedda zich in 1982 als historica was gaan interesseren voor dat verleden van haar moeder in een grote kist op zolder te bevinden uit de meer dan tweeduizend brieven reconstrueerde en combineerde de dochter de geschiedenis van haar moeders familie in zeven hoofdstukken chronologisch geordend vanaf 189 7 tot 1949 tezamen met afgedrukte docu menten bieden zij een uiterst fascinerend beeld van de manier waarop de ge middelde duitser nazigezind werd in zijn contrast tussen de ervaringen van de families in duitsland en neder 22 de moor de tweeting van tessa de loo in idas of leeskring land is ik denk zoveel aan jullie d e parallel va n tessa d e loo s fictionel e werk aa n d e authenticitei t va n de documenten o p basi s waarva n hedd a kalshoven brester het verhaal van haar familie vertelt kan tessa de loo in haar roman niet raken maar als fictionele variant van de historische werke lijkheid heeft zij in de tweeling een belangrijk pakkend en vaak aangrijpend werk geleverd waar kalshoven brester de documenten laat spreken schept de literaire auteur een tweevoudige werkelijkheid die een innerlijke causalitei t bezit vooral in de hoofdstukken 5 tot 8 van deel 2 doet de wijze waarop de plattelandsbevolking mentaa l word t bewerkt om hitlers ideaal t e omhelzen heel sterk denken aan de omslag zoals de documenten van kalshoven brester die oproepen i n beide boeken vorm t die omslag he t hart van het verhaal daar juist ligt de sleutel tot begrip de loo s roman dwingt de lezer langs de weg van het inzicht tot een stand punt volwassen lezers blijken het boek te ervaren als zeer bevrijdend of een lezende schooljeugd dat ook doet hangt af van de wijze van presenteren denk ik 2 didactische analyse de omvang van de roman vergt een gedeeltelijk studieuze gedeeltelijk frag mentarische benadering in leeskringen zal men op een andere wijze greep krijgen op de tekst dan in de klas laat ik eerst iets suggereren voor een aan pak in de leeskring tijdens twee avonden over de roman vroeg ik aan bij elkaar tweehonderd vol wassenen om na te gaan wat hen in de roman boeide en vervolgens inhoeverre datgene wat hen boeide te maken had met de inhoud of met de vorm het werd volstrekt duidelijk dat de loo s boek het moet hebben van de inhoud slechts vier lezers hadden de vorm in gedachten alle anderen hidden zich bezig met de vragen die het werk inhoudelijk oproept mij dunkt dat het goed is die vragen uit te werken wanneer alle lezers een motief of thema inbrengen is er stof genoeg voor een uitvoerige discussie de tweeling leent zich ook goed voor de vraag naar het hoofdstuk dat de lezer het meeste heeft beziggehouden of dat ztj hij zich na sluiten van het werk het beste herinnert gaat men studieus te werk dan zou men bijvoorbeeld alle tussengedeelten spelend in spa eens achter elkaar kunnen skimmen met weglating van de te rugblikken zodat de dialooglijn zich duidelijker aftekent omgekeerd maakt men schema s va n de gedeelten waarin enerzijds het leven van lotte wordt verteld anderzijds dat van anna en op grond daarvan zijn die twee levens in samenvatting te vergelijken voor close reading leent zich bijvoorbeeld uitstekend dat mooi geschreven ge deelte waarin de verteller de toverlantaarn als instrument hanteert p 15 28 het is het gedeelte waarin de meisjes nog nauwelijks tot bewustzijn zijn ge komen en hun eigenheid ontdekken een ander aspect dat aandacht verdient is de relatie tussen historische werke lijkheid en fictionele verbeelding bier de samenhang tussen de welbekende feiten van de oorlog en de persoonlijke ervaringen van de meisjes als voor 23 de moor de tweeting van tessa de loo in klas of leeskring beeld noem ik het gedeelte vanaf p 93 dat anna omstreeks 193 3 in bij zus ters i n ee n intemaa t word t geplaatst terwij l buite n he t klooste r hitle r d e macht grijpt of wa t later van 130 138 waarin we lezen hoe anna de sloof wordt van de famine stolzen geconfronteerd word t met de naweeen van haar gedwongen verblij f o p de boerderij twe e handlangers va n de nazi s kome n haar vertellen dat ze gesteriliseerd moet worden want ze zou krankzinnig zijn aldus de verklaring van haar oom heinrich die haar op deze wijze bij zich op de boerderij had weten te houden intussen is wel duidelijk dat met deze soort invitaties tot nadere bestuderin g van de tekst ook de leerlingen in de klassen 4 en hoger zijn gebaat men zou hen eers t een s naa r het zgn voorwerk kunne n late n kijken d e schnjfste r droeg het werk op aan twe e vrouwen voo r mijn moeder en maria hesse vraag wat zou deze dubbele opdracht betekenen maria hesse is de vrouw die in 198 6 tessa de loo haar levensverhaal vertelde dat van anna en een omslag teweegbrach t i n haa r denke n ove r d e duitsers d e moeder va n d e schnjfster behoor t tot de generatie die de oorlog aan den lijve heeft ervaren en dan is er het motto ee n fragment ui t een bekend wandelliedje di e welt is weit die welt ist schon wer weiss ob wir uns wiedersehen probeer daar van de tegelijk ernstig e en ironische werking t e duiden a vooraf wa t ver wacht je nu en b achteraf wat zal de schnjfster bedoeld hebben daarna volgen d e eerder beschreven suggestie s voo r de leeskring wel k ge deelte boeit je het meeste en waarom en volg lotte en of anna in hun ont wikkeling los van elkaar of in de wijze waarop ze in de dialogen hun stand punten uiteenzetten en toenadering ervaren onderzoek de historische werke lijkheid achte r dit gedeelte van de roman bv sterilisatiekwestie en voora l ook hoe oordeel je over de duitsers in het algemeen wanneer je deze roman hebt gelezen is dat oordeel veranderd nu je het boek hebt gelezen of niet bibliografle henri beunders he t gelukkigst e volk te r wereld in de gids duitsland jrg 165 nr 9 september 757 767 zie ook de gids 10 oktober 1993 tessa de loo de tweeting d e arbeiderspers amsterdam 1993 43 5 pp tessa de loo de meisjes van de suikerwerkfabriek amsterdam 1983 194 pp tessa de loo meander amsterdam 1986 277 pp tessa de loo het rookoffer amsterdam 1987 92 pp tessa de loo habelle amsterdam 1989 127 pp hedda kalshoven brester ik denk zoveel aanjultie ee n briefwisseling tusse n ne derland e n duitsland 1920 1949 hedda kalshoven brester he t zwijge n verbroken in biografie bulletin 3 2 1993 113 121 warn de moor red duitsers ervaringen en verwachtingen van mies bouhuys willem brakman e a den haag 1990 24