De VON en het eindexamen Nederlands

de von en het eindexamen nederland s helge bonset inl e idi ng in dit artikel wil ik enkele gebeurtenissen rondom het eindexamen nederlands mavo havo vwo van het afgelopen jaar op een rijtje zetten verder wil ik de von aanspo ren tot waakzaamheid op een aantal punten m b t dat examen het zijn zoals meestal uitlatingen en plannen van departementszijde veerman en vanuit toetsenland cito ritp die mij tot dit artikel hebben aangezet twee dingen vooraf ten eerste dit is een overwegend praktisch bedoeld stuk ik pleit steeds voor handhaving van het eindexamen nederlands zoals het nu is en tegen bepaalde veranderingsvoorstellen dat doe ik niet omdat ik het huidige examen zo goed maar omdat ik de veranderingsvoorstellen zo slecht vind ten tweede in dit stuk ga ik ervan uit dat u weet wat objektieve toetsen voor taalvaardigheid zijn en dat u enigszins op de hoogte bent van de diskussie over hun on deugdelijkheid voor luistertoetsen zie bonset griffioen 1973 prick wesdorp 1973 van gils 1973 bonset 1973 voor schrijfvaardigheidstoetsen zie bonset 1974 wesdorp 19742 voor tekstbegriptoetsen zie de bijlage bij dit artikel notities van mij voor een vergadering van levende talen over o a dit onder werp voor algemeen zie de speciale von informatie voor de von ledenvergadering van 23 maartj l v a n n o v e mb e r 1 973 tot m e i 19 7 4 het verloop van de eerste toet s e nsla g om te begrijpen waar staatssekretaris veermans beruchte circulaire avo 73 73 van november 1973 vandaan kwam moeten we even nog verder terug in de historie vele jaren geleden bestond het eindexamen nederlands uit een centraal schriftelijk examen c s e opstel tekstverklaring of samenvatting gevolgd door een mondeling examen voorleesvaardigheid kennis van literatuur op beide examengedeelten hielden gekom mitteerden van buiten het voortgezet onderwijs b v universitaire docenten of gepen sioneerden toezicht via vele tussenfases was de situatie tot aan dit jaar als volgt geworden bij het c s e traden leraren van andere scholen op als gekommitteerden d w z ze keken als tweede het opstel en de tekstverklaring of samenvatting na h et mondeling examen heette nu schoolonderzoek s o ging vooraf aan het schriftelijk werd zonder gekommitteerden gehouden en omvatte nu veelal naast voor l ezen en literatuur ook spreken luisteren zowel vroeger als nu werden worden de cijfers be haald op de beide examengedeelten gemiddeld voor het eindcijfer tegen de gang van zaken bij het c s e kwam protest vooral de sektie nederlands van l evende talen heeft zich beijverd aan te tonen dat deze tweede korrektie de leraar neder l ands definitief zou overbelasten de oproep van levende talen aan zijn leden en andere moedertaalleraren om zich niet beschikbaar te stellen de tweede korrektie wa s 299 nl vrijwillig en tegen betaling had sukses in 1973 bleven vele opstellen liggen zonder tweede korrektie dan is het november 1973 en stuurt veerman avo 73 73 met de volgende inhoud de tweede korrektie van het opstel wordt afgeschaft de leraar examinator kan dit voortaan in zijn eentje nakijken hem wordt echter dringend aangeraden de zgn mee rv oudig globale beoordeling toe te passen drie a vier leraren kijken het opstel in tien minuten globaal na geven een cijfer en middelen dat tot het eindcijfer de ontwikkeling van objektieve toetsen voor schrijfvaardigheid en of luiste rv aardig heid dit en of is nimmer opgehelderd wordt met spoed begonnen die van tekst begriptoetsen geintensiveerd het is duidelijk uit de circulaire dat voor veerman dit laatste de definitieve oplossing op de lange termijn is dan ben je nl het hele tweede korrektieprobleem kwijt zodat je jezelf een hoop geld en zorgen bespaart en bovendien krijg je ook nog betrouwbaar dere selektiemiddelen wat wil je nog meer snel na avo 73 73 komen de leden van de verenigingen voor moedertaal in aktie het bestuur van de sektie nederlands van levende talen door enkele leden verdacht van kollaboratie met veermans plannen dat kon het von bestuur niet gebeuren want veerman had de von nooit iets g evraagd wordt ter verantwoording geroepen op een buitengewoon ledenvergadering 2 2 februari 1974 moties van de volgende strek king worden aangenomen voor dit jaar gaat de vergadering akkoord met de mee rv oudig globale beoordeling in 1975 moet de tweede korrektie van het opstel worden hersteld he t bestuur mag ni e t meewerken aan experimenten met objektieve schrijfvaardig heidstoetsen op het eindexamen en a l evenmin aan de opname van luiste rv aardig heidstoetsen in het c s e met name over tekstbegrip moet een nieuwe vergadering komen in het algemeen mag het bestuur niet meewerken aan experimenten met objektieve toetsen voor taalvaardigheid op het eindexamen zonder voorafgaand mandaat van de leden deze laatste moties worden vrijwel unaniem door de 180 aanwezigen aangenomen op 24 april is de tweede buitengewone ledenvergadering die vrijwel geheel over tekst begriptoetsen gaat er zijn weinig mensen 80 de meerderheid is tegen tekstbegrip toetsen met alteen meerkeuzevragen meer mensen voelen voor een kombinatie van meerkeuze en open vragen de vergadering neemt zelf geen besluit maar zal alle leden van de se ktie v a o v e r dez e kwe s tie e naueteren dat i s intus sen ed e r esulta t en van de enquete zijn nog niet bekend de von he e ft intussen op 23 maart een ledenvergadering gehouden waarvan he t thematisch gedeelte gewijd is aan toetsen en examens de weinige aanwezigen spre ken het volgende uit als richtlijn voor het bestuur de von probeert te bereiken dat objektief skoorbare toetsen voor taalvaardigheid niet in schooltoetsen of examens wor den gebruikt experimenten zouden gericht moeten worden op andere betere vormen voor het examen taalvaardigheid al met al ziet eind april 1974 het toet s enslagveld er als volgt uit 300 de luistertoetsen zijn eigenlijk nauwelijks aan de orde geweest niemand was op da t moment ook serieus van plan ze het c s e binnen te loodsen toch blijft het oppas sen geblazen een aantal cito ritp medewerkers stroomberg e a 1974 vin den de tijd rijp om luistertoetsen voor de eindfase vwo havo mavo te gaa n maken en deze vrijblijvend aan te bieden aan het onderwijs voor gebruik binnen he t s o men houde hierbij in het hoofd wat veerman in avo 73 73 als algemen e invoeringsstrategie voor toetsen schetst opstellen van toetsen ze aanbieden voo r gebruik in het s o scholen vrijwil li g laten deelnemen aan een c s e met de bewuste toetsen erin ze definitief invoeren in het c s e de schrijfvaardigheidstoetsen lijken voorlopig echt wel van de baan maar wat zal e r na dit jaar van meervoudig globale beoordeling met het opstel gaan gebeuren d e tweede korrektie terug zoals levende talen wil waarschijnlijk wil het departe ment daar niet meer aan doorgaan met de mee rv oudig globale beoordeling daar valt nog niet veel over te zeggen op dit moment een verbeterde meervoudig globale beoordeling zoals de cito ritp medewerkers voorstellen van elke leerling wor den twee opstellen door twee a drie beoordelaars bekeken uit hun stuk blijk t duidelijk dat dit plan financieel alteen haalbaar is als we het moeten bekopen me t een meerkeuze tekstbegriptoets die nl f 638 000 bespaart aan honorering van tweede korrektoren of wordt het opstel h gedeelte van het examen zoals bonse t en wes d orp in broederlijke eendracht hebben gesuggereerd bonset 1974 wesdorp 1974 wesdorp 1974 h e t gr o te gev a a r hi erv an b eschrij f ik in de volgende paragraaf de tekstbegriptoetsen het is duidelijk dat deze het meest overeind zijn gebleven getuige bv de weifelende houding van de leden op de tweede levende talen verga dering getuige ook het cito ritp stuk stroomberg e a 1974 dat een terug trekkende beweging lijkt te maken m b t luister en vooral schrijfvaardigheidstoet sen om des te sterker te staan m b t tekstbegriptoetsen een en ander is wel ver klaarbaar deze toetsen maken op het eerste gezicht ook de minst slechte indru k van de toetsenfamilie ze lijken meer op lezen dan de schrijfvaardigheidstoets o p schrijven of de luistertoets op luisteren in gesprekssituaties de bijlage bij dit stuk is een begin om aan te tonen dat er ook met deze toetsen iets fundamenteel mis is hier ligt m i een eerste punt van akute waakzaamheid voor de von en zijn leden ik kom er op het eind van het artikel op terug n a de eer st e to et s e n s la g nog gee n tijd voor ontwap en i n g het bovenstaande maakt op zich waarschijnlijk al duidelijk dat de toetsenstrijd niet met deze ene veldslag gewonnen is maar er is nog meer aan de hand dat te maken heeft met de plaats en funktie van het s o de plaats van het vak nederlands in het eindexamen vooral het c s e de plaats van het opstel in het eindexamen waarover ik het in de vorige paragraaf al had hiervoor moeten we weer even terug naar de jaren zestig in deze jaren ontwikkelt a d de groot zijn examenfilosofie die o a tot uiting komt in zijn artikel studietoetsen en examens de groot 1968 kortweg komt deze 301 hierop neer het eindexamen heeft twee funkties selektiedrempel en afsluiting van een opleidingsperiode op een examen kunnen zaken gevraagd worden die je wel en zaken die je niet per objektieve toets kan meten selekteren mag je alleen op het eerste soort zaken wat je wel objektief kan toetsen stop je in het schriftelijk dat als selektie drempel fungeert en p gedeelte heet minimumeisen naar prestatienivo wat je niet objektief kan toetsen specificeer je in termen van vereiste handelingen of produkten daarvan bv een praktikum van drie weken doorlopen hebben een skriptie gemaakt hebben je laat deze zaken op het mondeling examen aan de orde komen door skripties testimonia e d op tafel te leggen om de gekommitteerden 1968 te late n zien hoe de opleiding de realisering van haar doelstellingen afsluit dit heet het h ge deelte van het examen minimumeisen naar handelingen de grote verdienste van de groots examenfilosofie is voor mij nog altijd dat hij er op heeft gewezen dat er alternatieve niet prestatiegenormeerde vormen van toetsing kun nen bestaan en duidelijk heeft gemaakt hoe die er uit zouden kunnen zien maar verde r kleven er hoofdzakelijk grote gevaren aan waarop ten brinke e a ten brinke e a 1 969 al in 1 969 he bb e n ge weze n ten eerste het selekterende p gedeelte wordt een to etsing van irrelev ante vaak triviale zaken alle hogere doelstellingen en vaardigheden op h e t gebied van taalvaar digheid in de moedertaal en ongetwijfeld ook op dat van vele andere vakken zijn niet objektief toetsbaar p toetst dan alleen deeldoelstellingen en vaardighede n en vaak zelfs dat niet eens zie voor nadere argumentatie bonset griffioen 1973 bons et 1973 bonset 1974 ten tweede het h gedeelte wordt zeer kwetsbaar dat komt door de gelijkstelling h gedeelte schoolonderzoek de groot sprak over een mondeling m e t gekommitteer den maar dat is er nu niet meer en door de gelijkstelling h gedeelte niet selekte rend anno 1974 dragen met name departement en cito ritp ertoe bij de gevaren van de groots examenfilosofie bewaarheid te doen worden staatssekretaris veerman is blij kens de volkskrant van 5 10 en 10 10 1974 van plan het s o geheel los te koppelen van het c s e het s o moet afgenomen gaan worden voor het c s e en alleen nog maar als afsluiting van de opleiding fungeren evt ook als toelatingszeef tot het c s e de cijfers die je e rv oor haalt tellen niet mee voor de eindlijst het c s e levert dan als enig examengedeelte de eindlijst op waarop de kandidaat zakt o f slaagt prick cito medewerker stelt resonans n in ee n stukje voor de von verggadering van 23 maart prick 1974 prick 19742 voor om het vak nederlands in zijn geheel van het c s e naar het s o te verhuizen redenen het is ongeschikt voor selektiedoeleinden omdat in de praktijk blijkt dat er toch veel te weinig onvoldoendes voor gegeven worden het vak zou zich veel beter kunnen ontwikkelen als het van de examendruk af was want nu juist de onderdelen die de moedertaalleraren het belang rijkst vinden bv spreken luisteren zijn niet behoorlijk te toetsen op een selekterend examen wesdorp en bonset wesdorp 1974 wesdorp 19742 bonset 1974 stellen beide als ideaal om het opstel in een h gedeelte van het eindexamen onder te brengen 302 omdat je dan van de hele beoorde li ngsproblematiek af bent en bv het b 2 opstel een optimale kans geeft beiden suggereren ze wel dat het opstel als h gedeelte niet per se in het s o zou hoeven maar beiden zijn ze er toch te vaag over in de hier opgesomde ideeen en zeker in hun kombinatie zit de volgende uiterst gevaarlijke trend als je delen van het vak nederlands of zelfs het hele vak niet objektief kan of wil toetsen ten behoeve van selektiedoeleinden stop ze dan maar als h gedeelte in het s o dat intussen van overheidswege tot speeltuin wordt gereduceerd uit deze trend volgen ook een aantal konkrete punten van waakzaamheid voor de von en zijn leden die ik opsom in de laatste paragraaf urgente punten van waakzaamheid voor de vo n 1 de von moet trachten de tekstbegriptoets in het c s e tegen te houden de tekst verklaring of samenvatting met tweede korrektie moet blijven 2 de von moet tegenhouden dat het opstel naar het s o verdwijnt alternatieven doorgaan met de mee rv oudig globale beoorde li ng de tweede korrektie van het opstel terug het opstel als h gedeelte in het c s e is op korte termijn een onhaal bare kaart 3 de von moet tegenhouden dat het hele vak nederlands of onderdelen daarvan die nu nog in het c s e zitten naar het s o verdwijnen al loopt dit misschien toch niet zo n vaart 4 zeer belangrijk de von moet de exakte plannen van veerman m b t het s o opsporen tijdig ter kennis van de leden brengen kritisch bespreken en zodoende ertoe bijdragen dat het s o niet tot een speeltuin devalueert in konkreto het s o moet afgenomen blijven na het c s e het eindcijfer moet bepaald blijven door c s e en s o cijfers te middelen nog twee opmerkingen in het kader van een aktieprogramma m i moet het von bestuur e rv oor zorgen dat het zo spoedig mogelijk wel betrok ken wordt bij besprekingen op depa rt ementaal nivo over het eindexamen neder lands individuele von leden die ook lid zijn van de sektie nederlands van levende talen maak ik wellicht ten overvloede attent op de mogelijkheid ook van deze vereni ging het beleid te beinvloeden b v via moties op ledenvergaderingen 303 literatuur bonset h cito materiaal opnieuw kritisch getoetst in moer 1973 4 pg 1 42 146 bonset 1973 bonset h objektieve schrijfvaardigheidstoe tsen voor basis en voortgezet onderwijs in levende talen 1974 pg 204 218 bonset 1974 bonset h en j griffioen cito materiaal voor de 5e klas kritisch getoetst in moer 1973 1 pg 2 11 b onset gr iff ioen 1973 b r i n k e j s ten e a grote schoo lmaak groningen 1 969 ten bri n ke e a 1969 g ils m van luistertoetsen in de onderwijspraktijk in moe r 1973 4 pg 137 1 4 1 v an g i ls 1973 groot a d de studietoetsen en examens in levende tal en 1968 pg 198 203 de gr oot 1968 prick l examenprobleem is meer een keuzep robleem dan een meerkeuzeprobleem stencil voor von ledenvergadering van 23 maart 1974 pr ick 1 97 4 1 prick l het centraal schriftelijk examen nede rlands in r esonans 197 4 pg 20 21 pric k 19742 pr ick l en h wesdorp bruikbaarheid van objektieve studietoetsen in het onderwijs in moe r 1973 1 pg 1 1 18 p rick wesdo rp 1973 speciale von informatie voor de ledenvergadering van 23 maart 197 4 stroombe rg h e a eindexamens nederlands bij vwo ha vo ma vo in levende talen 1974 pg 1 98 204 stroom berg e a 1974 vo lkskrant d d 5 10 pg 3 en 10 10 1974 pg 13 wesdorp h voorstellen voor een ander eindexamen opstelbeoo rdeling in levende talen 1974 pg 188 198 wesdorp 1 9741 wesdorp h objektieve schrijfvaardigheidstoetsen voo r basis en voo rtgezet onderwijs in l even de talen 1974 pg 420 427 wesdo rp 19742 304 bijlag e notities t a v me e rk e uz e t e kstb eg riptoet s en op he t e ind e xam e n vooraf wegens de korte voorbereidingstijd voor deze vergadering die ik had en de korte tijd die u heeft om dit stukje te nog te lezen zijn dit slechts notities op de plenaire vergadering licht ik ze graag toe wat zijn de problemen rond ons huidige tekstonderwijs 1 de leerling kiest zijn tekst niet zelf zijn leesdoel niet zelf en stelt ook niet zichzelf de vragen over de tekst in een natuurlijke leessituatie gebeurt dat allemaal wel 2 de vragen bij teksten in schoolboeken en op examens doen vrijwel alleen een beroep op kennis wat zijn de hoofdpersonen in dit verhaal begrip wat is de belangrijkste gebeurtenis in dit verhaal en soms analyse hoe komt het dat jan in dit verhaal zelden op toepassing ken je in je omgeving ook zulke gevallen als synthese wat zou er gebeuren volgens jou als jan in dit verhaal nu eens en evaluatie wat vind je van dit verhaal wat denk je dat de schrijver er mee wil 1 toch korresponderen die laatste zaken met belangrijke leesvaardigheden nl drop 5 6 en 7 het kunnen konkretiseren van wat je gelezen hebt naar je eigen omgeving toe het herkennen van bedoeli ng en opzet van een schrijver 2 3 de kennis begrips analyse vragen gaan stilzwijgend uit van de eenduidigheid van teksten dit is de hoofdpersoon en niemand anders dit is de belangrijkste gebeur tenis en geen andere zo komt het dat jan en niet anders in werkelijkheid zijn teksten vaak helemaal niet zo eenduidig te interpreteren bij literaire teksten is dit evident maar ook bij informatieve teksten geldt het hoe zit het met de meerkeuze tekstbegriptoets deze vertoont exakt dezelfde nadelen 1 de leerling heeft om tekst noch vragen gevraagd en heeft dus ook geen leesdoel eerlijkheidshalve deze problematiek is binnen het vrij technisch kader waarin wij nu over taal en toetsen praten niet op te lossen 2 ook hier spelen bijna alle vragen zich af op het kennis begrips en analysenivo telt u zelf maar na in de cito toetsen tekstbegrip en schrijfvaardigheid voor de boven bouw van havo en atheneum arnhem 1973 belangrijk binnen de meerkeuzetechniek kan dat ook niet anders want daar mag maar een antwoord ofwel alternatief per item goed zijn daarmee vallen toepassing synthese en evaluatie af omdat je altijd meerdere zinnige toepassingen kan bedenken meerdere zinnige voorspellingen doen of ideeen hebben en meerdere zinnige meningen hebben bij een tekst met gewone vragen zou je al gebeurt het tot op heden niet dit soor t 305 vragen wel kunnen stellen je zou de antwoorden dan in ieder geval kunnen beoor delen op interne logika en de mate waarin ze al of niet in tegenspraak zijn met de tek st dit zou nog nader moeten worden onderzocht ook hier gaan de kennis begrips analysevragen uit van eenduidigheid van de tekst een antwoord is altijd maar goed belangrijk we hebben al gezien dat dat bij meerkeuzetoetsen ook niet anders kdn bij een tekst met gewone vragen zou je een korrektiesleutel kunnen maken die meerdere alternatieven toelaat zo leer je leerlingen dat je een tekst vaak op meer manieren kan uitleggen een konklusie en tevens stemadvies aan u op korte termijn verslechtert de meerkeuze tekstbegriptoets het tekstonderwijs niet noemenswaard maar het verbetert het ook geenszins op lange termijn echter des te meer door de beperkingen van zijn vorm houdt hij strikt noodzakelijke verbeteringen van ons tekstonderwijs tegen nl het stellen van vragen die een beroep doen op hogere leesvaardigheden het bijbrengen van het besef aan leerlingen dat teksten vaak op meer manieren uit te leggen zijn de tekst met gewone vragen houdt niet per definitie deze verbeteringen tegen reden genoeg om nee te zeggen tegen de meerkeuze tekstbegriptoets dacht ik zo noten 1 deze indeling korrespondeert met de doelstellingenhierarchie van b s bloom e a taxanomy of educational objectives new york 1956 2 zie w drop over de effectiviteit van informatieve teksten nieuwe taalgids 1971 64 pg 287 310 306