De vormgeving van emoties bij drama

jacques de vroome n drama de vormgevin g en emoties van emoties bij drama jacques de vroomen wetenschappelijk medewerker aan de universiteit van nijmegen schrijft over een belangrijk pedagogisch methodisch probleem met betrekking tot drama namelijk hoe je met emoties omgaat in de dramales geen expliciet moedertaal didactisch artikel maar veel leraren nederlands werken wel met drama en daarom is deze bijdrage zeker op zijn plaats in moer de auteur bezocht gavin bolton dramadocent aan de universiteit van durham enge land veel van boltoss visie over het hanteren van emoties bij drama is terug te vinden in het artikel inl ei d in g over stilering is uit eigen koker voordat ik het feitelijke onderwerp van dit artikel aan de orde in november vorig jaar heb ik een week doorge stel wil ik gavin bolton wat nader introduceren bracht aan de universiteit van durham in noord engeland het doel van deze studiereis was con bolton in de enge lse dra m a trad i ti e tacten leggen met en inspiratie opdoen bij een tweetal engelse dramadocenten die op het ter de opvatt ingen van bolton winnen aan relief als rein van wat de engelsen educat i onal drama ze nadrukkelijk geplaatst worden binnen de ge noemen gezaghebbende namen zijn het ging om schiedenis van de dramatische vorming in enge gavin bolton die in durham werkt en dorothy land na de tweede wereldoorlog bolton past in heathcote werkzaam aan de universiteit van de engelse drama traditie maar heeft ook nieuwe newcastle een plaats in de buu rt van durham accenten gelegd en zich gedistantieerd van gezag met gavin bolton had ik onder meer een lang ge hebbende voorgangers ik denk hier in het bijzon sprek over het aspect emotie bij drama een der aan peter slade child drama 1954 en brian aantal gedachten die dat gesprek opleverde werk way deve pment through drama 1967 ik uit in dit a rtikel ik erken dat gavin bolton de voor peter slade was dramatische vorming bij geestelijke vader is van veel wat ik hieronder uit kinderen kindertheater waarbij van een echte werk met name wat betreft de onderdelen indi speelruimte voor kinderen geen sprake was kin rect werken en geprojecteerd spel het stuk deren werden in dit theater in feite gedegradeer d 29 tot marionetten de regisseur trok aan de touw op hetzelfde moment drama zo betoogt bolton tjes termen als improvisatie creatief spel gaat ook altijd ergens over de door slade en way vrije expressie markeerden de nieuwe richting geformuleerde doelen concentratie vertrou het verzet tegen het onnatuurlijke kindertheater wen sensitiviteit groepsbewustzijn enzovoort bleek ook duidelijk in de opvatting dat een toe zijn in feite doelstellingen op redelijk lange ter kijkend publiek bij een spel van kinderen zeker mijn daar moet je met concrete oefeningen niet bij jonge kinderen een hele slechte zaak was rechtstreeks op af willen stevenen op korte ter maar slade brak niet volledig met het gedachte mijn moet er geleerd worden aan de hand van het goed achter het oude kindertheater estheticisme thema dat aan de orde is but the teacher s and en moralisme blijven grondlijnen in zijn geschrif students immediate concern must be with ten met wat verklederij wat muziek zult u als meaning 3 cursivering door bolton bij het ie u zelf zuiver bent gebleven en u kunt laten gaan ren door drama gaat het om beleving van en re een ernstige onschuld van gedrag en een grote flectie op menselijk gedrag dat gedrag komt in sierlijkheid van beweging gaan ontdekken en ook de ogen van bolton in een fantasiespel bijvoor consideratie voor anderen en gevoel voor con beeld een spel over zeerovers evenzeer aan de or structieve samenwerking het geheel kan een de als in een spel dat nauw aansluit bij de actuali feest van schoonheid zijn teit van de dag in deze zin is de onderwerpkeuze brian way zet in de jaren zestig de lijn van slade van de dramales voor bolton niet belangrijk door hij scherpt het onderscheid dramatische maar eenmaal een thema gekozen is meaning vorming en toneel nog verder aan in de dramales heel belangrijk bolton neemt dan ook afstand moeten alle leerlingen tegelijkertijd aan het spe van een generatie docenten voor wie een drama len zijn als er in de klas gekeken wordt naar wat les bestond uit een reeks van losse oefeningen een groepje laat zien is dat theater en theater bolton heeft weinig aandacht voor vormgeving c q spelen voor een publiek staat haaks op vor voor zover die aan esthetische eisen zou moeten ming door drama de aandacht voor de vormge voldoen de noodzaak van vormgeving voor peda ving die ook helemaal niet meer esthetisch hoeft gogische doelen heeft echter wel zijn aandacht te zijn neemt af daarvoor in de plaats wordt de dat hoop ik in het onderstaande duidelijk te ma noodzaak van concentratie en individuele bele ken ving sterk beklemtoond als je wilt weten wat blind zijn betekent zo schrijft way dan moetje dram a en e motio nal it eit een lap voor je ogen laten binden en zo je weg gaan zoeken drama is primair ervaren en ervaren een serieus probleem in de dramales is het pro ziet way uitsluitend als individueel ervaren bleem van de goed gedoseerde emoties drama wordt als didactische werkvorm vaak verdedigd bolton past in de hier genoemde traditie ook bij vanwege de mogelijkheden die het zou bieden om hem krijgt de vormgeving van het spel weinig aan leerdoelen op affectief niveau te realiseren he dacht en ook de keuze van het onderwerp schijnt laas dekt die vlag heel vaak de feitelijke lading niet belangrijk te zijn vietnam een vliegtuigka van de dramales allerminst elders heb ik dit het ping een schat op een onbewoond eiland in de probleem van de flinterdunne emoties ge dramales kan het allemaal gespeeld worden noemd je treft het vaak bij rollenspelen de maar bij bolton klinken ook heel nieuwe gelui communicatie klinkt redelijk echt en natuurge den drama verbindt hij met reflectie drama is trouw er valt weinig op af te dingen maar toch voor hem niet anti cognitief integendeel het voel je de spelers niet echt voelen willem zegt wordt dienstbaar gemaakt aan het cognitieve le wel zo ongeveer wat sommige vaders zeggen als ren drama is iets anders dan stoom afblazen hun zoon of dochter alweer te laat thuiskomt de absorption van slade de leerling gaat volledig maar hij blijft daarbij toch helemaal leerling wil in het spel op verwerpt bolton als leren het lem treedt niet echt uit zijn huid en n de huid doel is dan moet er in zijn ogen een tweeledig van een ander perspectief aanwezig zijn an active identifica maar ook het omgekeerde probleem kan zich tion with the fiction combined with heightened voordoen soms treden gevoelens bij drama te di awareness of his own identification z dus invol rect en te hevig naar buiten het probleem is dan verende identificatie en distantierende reflectie niet de situatie van een te schrale en dus onecht e 30 werkelijkheid maar de confrontatie met een wer ook geen sprake is van een schadelijke uitwerking kelijkheid die zo echt is dat ze genante trekken op de persoon in kwestie we betreden hier echter krijgt en pedagogisch en didactisch onhanteer het gebied van de dramatherapie en op dat niveau baar wordt moeten leraren niet gaan werken in het onderstaande beperk ik me tot dit tweede veel meer dan bij drama als therapie waarbij het probleem het probleem van de al te directe emo oproepen van hevige emoties soms een speciaal tionaliteit ik hoop daar ook duidelijk te maken doel is moeten bij drama in pedagogisch didacti wat ik onder een genante werkelijkheid versta sche setting waarborgen worden ingebouwd om al te hevige gevoelens te beheersen en te kanalise h et b e h eers baa r houden van e mo tie s ren hieronder behandel ik drie manieren van werken die beschermingsmogelijkheden bie bij uitingen van onmiddellijke emotionaliteit in den indirect spel geprojecteerd spel en stile de werkelijkheid het gaat hier even niet om ring spel denk ik aan situaties als een bijna uitge hongerde krijgt eten iemand vliegt een ander indirect spe l woedend naar de keel iemand krijgt een bericht bij een thema als seksueel geweld ten aanzien van dat hem zo blij maakt dat hij begint te huilen vrouwen zal geen docent het in zijn hoofd halen van vreugde meestal uiten mensen hun emoties een verkrachtingsscene te laten spelen maar ook niet rauw en rechtstreeks we verpakken onze een spelsituatie waarin een meisje thuis vertelt emoties in vormen waarin ze minder direct over wat haar is overkomen is een nog veel te directe komen en daarmee om het in jargon te zeggen confrontatie met een probleem dat uiterst ge communicatief hanteerbaar worden het bekend voelig ligt bij een dergelijk gevoelig thema dient ste middel hiervoor is de taal humor is ook een men op gepaste afstand van de emotionele kern bekend verpakkingsmiddel van de zaak te blijven wel acht ik een spel mo ook in de kunst worden emoties doorgaans niet gelijk waarin reacties worden gespeeld van men rechtstreeks geuit de kunstenaar verpakt zijn sen die in de krant een bericht lezen over ver emoties in een weldoordachte vorm en bereikt krachting of een spel waarin ongeruste mensen daardoor juist dat ze hanteerbaar blijven en ook bij elkaar komen en overleg voeren over veilig werken het bekende radioprogramma candle heidsmaatregelen het gaat er dus om spelvor light biedt wekelijks voorbeelden van poezie die men te bedenken die het probleem op indirecte geen recht heeft op die naam omdat gevoelens wijze aan de orde stellen rechtstreeks zonder gebruik te maken van een een indirecte benaderingswijze kan soms ook ge echte poetische vorm geuit worden vonden worden door analogie het thema is bij wat hier met name voor taal en kunst gezegd is voorbeeld pesten in een kringgesprek worden geldt ook voor de dramales met de uiting van on daarover openhartige opmerkingen gemaakt met middellijke rauwe emoties valt zowel op kunst name basisschoolleerlingen zullen zich in veel ge zinnig niveau als op pedagogisch en didactisch ni vallen niet generen om zo n thema heel concreet veau weinig te beginnen en een zorgvuldig geko en met naam en toenaam aan de orde te stellen zen vorm is ook niet in alle omstandigheden een in een kringgesprek kan mits er sprake is van een veilig schild voor al te gevoelige zaken ook bij goede sfeer en dat is gemakkelijker neergeschre een zeer bewuste vormkeuze is het mogelijk dat ven dan in praktijk gebracht veel geleerd wor het spel zo emotioneel werkt dat er een pedago den over pesten maar het blijft leren op een be gisch ongewenste situatie ontstaat dat kan sa trekkelijk cognitief niveau er wordt over gevoe menhangen met de persoonlijke achtergrond van lens gepraat gevoelens worden niet echt beleefd een van de deelnemers aan het spel als een leer de belevingsdimensie kan aan het leren worden ling een week geleden zijn moeder heeft verloren toegevoegd door dramatiseren maar pesten is zal een spel over zo n ervaring heel onmiddellijke voor veel leerlingen een heel gevoelige zaak het en mogelijk ook hevige gevoelens oproepen een is bepaald geen aangename ervaring je slachtoffer spelvorm fungeert niet als schild tegen gevoelens rol van de speelplaats in de klas nog eens dunne die al te dicht onder de oppervlakte liggen tjes over te doen een docent kan in zo n geval natuurlijk kan drama een uitingsvorm voor ver ook aanhaken bij een bepaald aspect van het on driet zijn waar op zich niets tegen is en waarbij derwerp dat in het kringgesprek aan de orde is ge 31 komen leerlingen hebben bijvoorbeeld opge ster uitbeeldt en als zodanig dreigend op de kleu merkt dat het bij pesten meestal niet om een een ters afgaat is dat een voorbeeld van direct en een verhouding gaat maar dat in de regel een niet geprojecteerd spel dat kan bij een dergelijk groep een eenling pest het is prettig om bij die thema zeer bedreigend werken ik herinner me groep te horen het geeft een lekker gevoel van nog heel goed hoe ik een paar jaar geleden bij macht met elkaar iemand uitschelden maakt je het bekende kringspel zeg roodkapje waar ga je superieur van een vergelijkbaar gevoel is waar henen met een groepje kleuters de rol van wolf schijnlijk sprake bij voetbalvandalen die ook had op een bepaald moment rende ik een kind zonder uitzondering als groep opereren als een achterna met een zeer boosaardig gezicht en de docent in een spel de groepsbeleving van een be handen als klauwen uitgestoken tot ik ontdekte paald slag voetbalsupporters oproept is dat als dat het snoetje tegenover mij een al te echte het thema pesten is een voorbeeld van een indi schrik ja bijna paniek uitstraalde kleuters kun recte benaderingswijze door analogie nen zich enorm inleven en hebben nog weinig rol distantie mijn spel was in de termen van dit arti geprojecteerd spel kel te direct en niet geprojecteerd als kleuters in het spel gaat over weglopen van huis de moe een spelsituatie met elkaar praten over kenmer der van het weggelopen kind is zeer ontdaan een ken van monsters die zij gezien hebben is dat rechtstreeks uitspelen van deze gevoelens is een indirect spel als de leidster de aandacht richt op zware doorgaans te zware opgave voor onge een stuk papier waarop een monster een voetaf schoolde spelers de kans dat het spel een geloof druk heeft achtergelaten hebben we te maken waardige situatie oplevert is heel klein beter is met geprojecteerd spel het om de moeder in zo n geval bijvoorbeeld een vorig jaar speelde ik voor een klasje peuters dus formulier te laten invullen het spel wordt ge hele jonge kinderen sinterklaas een van de oud richt of geprojecteerd op het formulier als een ste nederlandse dramatische werkvormen omdat koele ongeinteresseerde ambtenaar aan de moe ik me realiseerde dat een confrontatie met sinter der op uiterst zakelijke toon informatie geeft klaas bij zulke jonge kinderen een zeer ingrijpen over het in te vullen formulier is de kans op een de gebeurtenis is probeerde ik het ijs te breken authentiek overkomen van een zeer bewogen door na binnenkomst eerst de kring rond te gaan moeder veel groter dan in een niet geprojecteerde en met ieder kind in een kort praatje persoonlijk vorm de spelprojectie heeft een beschermfunc kennis te maken in die rondgang en ook in het tie contact met de groep daarna lukte het me niet hierboven kwam het themaverkrachting aan de om de kinderen echt te ontspannen een gevoel orde als men in een spel journalisten met men van emotioneel verpletterd te worden door de lij sen laat praten over dit thema is er sprake van in felijke aanwezigheid van deze kolossale heilige direct spel niet van geprojecteerd spel je kunt kon ik niet wegnemen ook zeggen er moeten enkele krantekoppen over terugdenkend aan deze ervaring kom ik tot de dit thema worden vervaardigd als journalisten in conclusie dat de confrontatie met de echte sin een spel met elkaar praten over het opstellen van terklaas in je eigen speelruimte voor zulke jonge die koppen dan is dat een voorbeeld van gepro kinderen simpel te veel is die kolossale baard jecteerd spel die witte haren die enorme mantel al die dingen het bovenstaande in schema gebracht bij elkaar maken voor de kinderen de man tegen over hen tot een bijna mythologische grootheid direct i nd irec t een persoon van een andere planeet waarbij je volledig uit je emotionele evenwicht raakt boeken en platen over sinterklaas zijn prachtig st nicolaas op de televisie prima een man op niet g ep r oject e erd g e project ee rd een paard in de stad op 30 meter afstand lukt ook nog wel maar haal hem niet nog dichterbij ik wil dit schema nog wat nader toelichten aan het probleem dat ik hier schets had uitstekend de hand van een spel met kleuters het thema is opgelost kunnen worden door geprojecteerd spel monsters st nicolaas is s nachts geweest heeft peperno als een groepsgenoot of oudere speler een mon ten gebracht en is per ongeluk zijn staf vergeten 32 de staf wordt van alle kanten bekeken en gaat dan wordt het paard in feite achter de wagen ge van hand tot hand het spel gaat over st nico spannen laas maar wordt geprojecteerd op de staf de con stilering had hier oplossing kunnen bieden ter frontatie met de staf en de sfeer die de leidster wijl op de voorgrond een of enkele eters enthou rond die staf weet te scheppen kunnen een tinte siast aan het werk zijn verschijnt op de achter of lend spel opleve r en een intense confrontatie met voorgrond op flinke afstand van de eters de st nicolaas maar op een niveau waarop de kin ethiopische vrouw zij acteert geen gedrag maar deren emotioneel zichzelf blijven en de situatie verschijnt alleen als beeld bewegingen zijn ui aankunnen terst sober zij draait bijvoorbeeld alleen haar hoofd in de richting van de eters maar mogelijk stilering is ook dit al te veel de eters ontdekken haar een gevoelens raken mensen meer dan opvattingen voor een zij vertragen hun eten en stoppen uit en met gevoelens moet je daarom in de drama eindelijk het tafereel eindigt in een sprekende les dat hoop ik in het bovenstaande duidelijk ge stilte maakt te hebben voorzichtig omgaan dat voor tableaus zijn heel geschikt voor stilering in situa zichtig omgaan op gepaste afstand blijven van ties waarin aan een emotionele werkelijkheid on de gevoelige kern van de zaak kan ook heel goed mogelijk realistisch vorm kan worden gegeven ik plaatsvinden door stilering ik wil dit aan de hand herinner me zo n situatie van leerlingen in een ge van een voorbeeld duidelijk maken schiedenisles de docent had zijn leerlingen een twee studenten spelen in een dramales een korte en ander verteld over het jordaanoproer in am scene die betrekking heeft op een stukje nieuws sterdam in de jaren dertig de leerlingen moesten dat in de afgelopen week in de krant heeft ge in groepjes situaties uitbeelden bij een van de staan het is in de periode van de hongersnood in groepjes liep een man vertwijfeld op en neer ethiopie in de limburgse plaats roggel zo had zijn winkelinterieur was vernield en zijn voorraad er in de krant gestaan was een nogal onsmake geplunderd ik zag hoe het slachtoffer in kwestie lijke eetwedstrijd georganiseerd in wedstrijdver zich op de wijze van het klassieke amateurtoneel band werden mensen uitgedaagd zoveel mogelijk de haren uit het hoofd trok hevig geagiteerd van te eten de winst zou naar de hongerende ethio links naar rechts en van rechts naar links liep piers gaan waarbij de armen regelmatig op oudtestamen in de eerste scene zag je een man aan zijn achtste tische wijze ten hemel werden geheven het pu bord beginnen naast hem stond een wedstrijdlei bliek amuseerde zich heel goed der voor een microfoon de spanning op te voeren bij een historisch thema als het jordaanoproer en nieuwe deelnemers te lokken voor dit eten gaat het niet om emoties waar je voorzichtig mee voor het goede doel op een gegeven moment moet zijn om spelers niet te bruskeren zoals ik komt er een armoedig geklede ethiopische eerder in dit artikel aan de orde stelde zo n the vrouw op zij vraag de wedstrijdeters om een aal ma is voor 15 jarigen immers heel lang geleden moes die hebben het echter te druk met hun wil je echter dat er echt iets op affectief niveau strijd om op haar te letten de vrouw draait zich wordt onderzocht dan heb je strakke stilerende om loopt een paar stappen weg zakt dan in el kaders nodig want de man die twintig jaar gesap kaar en sterft peld heeft om een middenstandsbestaantje op te je moet van goeden huize komen om in een ne bouwen en dat bestaan in minder dan een kwar derlands dramalokaal het menselijk leed uit tier vernietigd ziet worden kun je onmogelijk in ethiopie en realistisch en overtuigend neer te zet zijn totale emotionele ontreddering zichtbaar ten de kans is erg groot dat de spelwerkelijk maken je zou leerlingen wel kunnen vragen drie heid zowel voor de spelers als voor de kijkers foto s in de vorm van tableaus te maken waarin zover van de echte emotionele werkelijkheid uit een beeld van de genoemde ontreddering wordt afrika blijft afstaan dat het spel voornamelijk opgeroepen ook die opdracht is nog redelijk pit een gevoel van gene oplevert als er een gevoel tig en de docent zal de groep goed moeten inpra blijft hangen van hier wordt met lompe klompen ten wat niet hetzelfde is als voorzeggen wat ze door een porseleinwinkel van emoties gesjouwd moeten spelen bij een dergelijke stilerende aan dan werkt drama niet niet op het niveau van de pak is er echter meer kans op wat ik hierboven overdracht en niet op het niveau van de beleving een affectief onderzoek noemde dan bij een 33 spelvorm waarbij op een realistische uitbeelding gemikt wordt noten peter slade een inleiding tot kindertoneelspel ver taal d door jac van der ster purmerend 196 1 pp 28 29 gavin b olton d rama in education a r eappraisal in nellie m ccaslin chi dren and drama new york 198 1 p 182 i d em p 1 8 6 jacq ues de v roomen h et klasse interview als drama tische werkvorm in werk map voor taalonderwijs 33 1984 pp 29 36 geciteerd uit pesten wat je zegt dat ben je zelf taalkatern uit talent 1 d en b osch 1 9 84 34