Documenten
dees maas de wereld van sofie va n jostein gaarder is longitudinaliteit de problemen in onze maatschappij late n zich maar al te vaak karakteriseren als problemen va n het te veel we eten te veel we werken te veel we krij gen te veel informatie over ons heen we drinken te veel en we kijken t e veel tv zo bekeken mogen we niet klagen maar toch er verschijnen oo k te veel boeken op de markt en dat is pas een probleem een redelijk denken d mens streeft e r al niet eens meer naa r om al de titels bi j t e houden er is gewoo n geen beginnen aan je kunt hooguit in een of twee van de vele verschillende literaturen die de moderne lezer ter beschikking staan werkelijk thui s zijn in een willekeurige boekenwinkel voel t d e alleslezer zich onrustbarend ver doofd door de steeds luider en verwarrender wordende klanken van de hoorn des overvloeds de volhouders onder ons laten zich hierdoor niet afschrikken voo r hen is de boekenwinkel luilekkerland geworden zij eten zich iedere dag weer een beetje verder door de berg van rijstebrij in het knagend besef dat ze die nooit hele maal zullen behappen rozijnengevoel nu ben ik in mijn leven nog nooit op echte rijstebrij getracteerd maar ik kan me voorstellen dat de alleslezer zijn onverschrokken reis enkel voortzet om de ware smaaksensati e t e beleven hi j zoek t di e ene heerlijke rozijn di e op je tong smelt je direct alle voorgaande brij doet vergeten en een gevoel van me delijden te n opzichte van de rest van de mensheid in je doet ontwaken wa t jammer jongens da t jullie dit genoege n nie t moge n smaken gelukkig be schikt het boek over een kwaliteit die rijstebrijrozijnen helaas missen je kunt het met meerdere mensen eten en soms kom je als lezer zo n onvergetelijke vrucht tegen een boek waarbi j je denkt zo nu gaat heel nederland vanmidda g even dit wer k kopen en ik wil niemand meer op straat zien voor men het tot de laatste bladzijde verslon den heeft ee n boek waa r allicht het een of ander op af te dingen valt maar waarvan je vindt dat niemand daarover mag zeuren zo n meesterwerk word t maar eens in de vijfjaar geschreven mond houden en lezen dus gezien de kop boven dit artikel za l het al duidelijk zijn he t rozijnengevoe l bekroop me tijdens het lezen va n de wereld van sofie van jostein gaarder koos hawinkels schree f e r al een en ander over in de eerste tsjip van de vo rige jaargang maar als we in dit nummer door middel van verschillende arti kelen d e longitudinaliteit va n het leze n dan toch onder de loep nemen da n mag dit boek mijns inziens niet ontbreken de wereld van sofie i s longitudi naliteit impliciet beschrijft het op voortreffelijke wijz e hoe de mens zichzelf altijd ervaar t als een vervolg op het verleden als de kroost van reeds lang ge storven generaties he t beschrijf t bovendie n ho e boeke n e n geschriften 56 maas de wereld van sofie va n jostein gaarder is longitudinaliteit schrijvers en lezers al eeuwenlang de wereld om ons heen vorm geven onder andere door het lezen en heroverwegen van wat anderen voor hen hadden ge dacht in 550 pagina s voer t gaarder de lezer langs nu eens platgetreden dan weer moeilijk toegankelijk e wege n van de denkende mens van oudheid to t heden hij verzamelde het verhaal van onze westerse filosofie e n schreef dat op volkomen heldere wijze neer vooral dat laatste maakt de wereld van so fie uniek gaarder weet de logica van aristoteles net zo makkelijk als kierke gaards begrippenapparaat dich t bij huis te brengen zo dicht zelfs datje zij n filosofiecursus want dat is de wereld van sofie toc h eigenlijk met een gerust hart aan de bovenbouw havo vwo kunt voorschotelen met rozijnenge voelgarantie voor de filo soof iemand die naar inzicht streeft een leraar kon al een longitudinaal lesplan ontwikkelen om zijn leerlingen in te wijden i n d e elementaire beginselen va n de filosofie n u ka n hij oo k de wereld van sofie aanschaffen inhoud eigenlijk i s d e verhaallij n hee l kor t same n t e vatten i n he t begi n va n d e maand mei loopt de veertienjarige sofi e amundsen van school naar huis ze vindt een geheimzinnig briefje i n de brievenbus wie ben jij mee r staat er niet op maar het is voldoende om sofie aan het denken te zetten en daar heeft z e als enig kind met een vader die op zee is en een moeder die werkt alle tijd va n de wereld voor gelukkig maar want het za l niet bij di t eerste briefje blijven de mysterieuze afzender alberto knox zal sofie zelf s op een hele filosofie cursus tracteren en sofie neemt alles wat hij haar ver telt over democritus plato de barok hume kant e n darwin om er maar wat te noemen in zich op met een aan het ongelooflijke grenzend e gretig heid alberto knox doceert sofie in eerste instantie via brieven later via een videoband en nog later door middel va n gesprekken hij wee t sofie aa n het twijfelen t e brengen over de vanzelfsprekendheid va n het bestaan maar dat is niet alles tijdens d e filosofiecursus ontvang t sofi e geheimzin nige kaartjes va n een majoor va n het vn bataljo n dat in libano n verblijft deze kaarten zijn door de majoor albert knag geschreven aan diens dochter hilde maar waarom stuurt hij ze dan naar sofie uiteindelijk za l blijken dat de wereld van sofie slechts bestaat in de gedach ten van albert knag die zijn dochter hilde op haar vijftiende verjaarda g wi l verrassen met een boek over filosofie opdat ze een historische achtergron d heeft o p grond waarvan ze haar eigen keuzes kan maken en haar eigen denk wijze ka n bepalen op haar verjaardag ontvang t z e een grote multomap met daarin het verhaal van sofie aan het einde van het boek lopen fictie en werkelijkheid i n elkaar over d e romanfiguren alberto knox en sofie amundsen weten te ontsnappen aan het bewustzijn van hun schepper de auteur albert knag ze komen terecht in een dimensie waar men het eeuwige leven bezit en kunnen zelfs hilde en haar va der gadeslaa n al s die elkaar na lange tijd vader wa s immers i n libano n weer ontmoeten 57 maas de wereld van sofie va n jostein gaarde r i s longitudinalitei t kritiek zoals ik al zei kan er ook op een boek met rozijnengevoel hee l wat af te din gen zijn bij de wereld van sofie is dat zeker het geval geen van de perso nages wordt levendig sofie haar moeder haar vriendin jorunn alberto al bert en hilde alle personen blijven even vaag en vlak ze bestaan duidelijk slechts bij de gratie van een hoger doel het schrijven van een aangename fi losofiecursus en dat is gaarder zonder meer gelukt het slot van het boek vind ik ronduit slecht het verhaal neemt een absoluut absurde wending nu geven irreele elementen niet direct redenen tot klagen maar soms is het wel een hele makkelijke manier om een roman af te sluiten en dat gevoel bekruipt je bij het lezen van de laatste hoofdstukken ik betreur het dat gaarder in die hoofdstukken een einde maakt aan de twijfel die de lezer ondertussen heeft omtren t het bestaan van sofie en alberto en de rol van de schrijvende majoor juist een filosofiecursus zo u je boordevol vrage n af moe ten sluiten maar die mogelijkheid wordt de lezer helaas ontnomen tenzij je de vlucht van sofie en haar filosofieleraar uit het allesbepalende be wustzijn van de majoor wilt vergelijken met een vlucht van de mens die zijn geloof in de vrije wil heeft verloren maar toch een uitweg zoekt in dat licht is het einde van de wereld van sofie een aardig idee maar dan nog blijft het een slecht uitgewerkt aardig idee de houding va n sofie te n opzichte van haar leraar en diens uiteenzettinge n vind ik bovendien ongeloofwaardig sofi e laat alles vallen voor haar filoso fiecursus e n vertrouwt haar geheimzinnige leraar eigenlijk va n het begin af aan er mankeert niets aan mijn geheugen roept ze ook nog regelmatig uit als alberto even wat kennis opfrist aan dat van de lezer mankeert dan waar schijnlijk wel het een en ander want ik vond het prima als alberto zich her haalde en dat terwijl ik toch wel een en ander van de filosofie he b opgesto ken en sofie alles voor de eerste keer te horen kreeg en toch zijn dit allemaal zaken die je gaarder maar al te graag vergeeft daar gaat het immers met om het punt is dat hij op magistrale wijze de cultuur geschiedenis en de filosofie va n de oudheid tot heden voor ons op een rijtje zet in een boeiende heldere stijl het leesbaar maken van diep filosofisch e vraagstukken ligt hem zonder meer beter dan het schrijven va n een literaire roman didactiek maar hoe kun je zo n pil van 559 bladzijden aan een groep lezers aanbieden voor een leeskring lijkt het me geen probleem da n lees je enkel e hoofd stukken per keer en bespreekt de voors en tegens van de verschillende filoso fieen het boek levert voldoende discussiestof op beter nog het bestaat er zoals de filosofie bijna uit maar wat doet de docent in de eerste plaats beginnen met de aanschaf het boek komt vast eens van pas wanneer je de beginselen van de romantiek of de renaissance snel duidelijk wilt maken voorlezen de klas hangt aan gaarders lippen en klaar is kees maar dan wel in de vwo bovenbouw 58 maas de wereld van sofie van jostein gaarde r fs longitudinalitei t bij een klassikale behandeling van het werk wordt het al moeilijker je kunt leerlingen nauwelijks verplichten het hele boek te lezen zelf de gemiddelde docent zal niet altijd voldoende tijd vinden om het boek helemaal geconcen treerd door te nemen in mijn vriendenkring is het een beproefde methode om alleen de gedeeltes over sofie e n hilde die meestal aa n het begin va n een hoofdstuk staa n te lezen op die manier mis je natuurlijk we l d e essenti e van het boek maar je bent zo in staat binnen enkele uren de verhaallij n t e doorgronden vervolgens heb je een prachtig naslagwerk aan je boekenbezi t toegevoegd maar de eerste hoofdstukken tot en met democritus kan een docent de leer lingen toc h we l late n lezen als er dan twee zijn die het boek op hun lijst plaatsen is er toch sprake van een geslaagde missie verder zijn er fragmenten in het boek die gewoon vragen om een klassege sprek en of individuele opdrachten gezien de aard van het boek lijkt het me de belangrijkste doestelling tijdens lessen rond de wereld van sofie om leer lingen aan het nadenken te zetten over de zogenaamde levensvragen daar is de auteur duidelijk zelf ook op uit als het zijn lezers betreft wat dien aangaat hoeft ee n leraar eigenlijk weini g aan het boek to e te voegen het daagt ten slotte uit tot overpeinzingen hieronder formuleer ik enige vragen die je bij de wereld van sofie binnen de basisvorming in de literatuur of ckv lessen zou kunnen stellen en die mis schien een extra aanzet leveren tot bovengenoemde overpeinzingen 1 lees bladzijde 9 tot en met 12 tot en met en trok de deur achter zic h dicht schrijf eens op hoe het verhaal zou verlopen als jij degene was die op een dag van school naar huis liep en de brief met de vraag wie ben jij in de brievenbus zouden vinden wat zijn de dagelijkse handelingen die voor jou bij het naar huis gaan en het thuiskomen horen en hoe zou jij op het briefje rea geren 2 lees het eerste hoofdstuk uit wat denk je dat de slotregels ze wist zeker dat de drie raadsels op de een of andere manier verband met elkaar hielden want tot die dag had ze een heel gewoon leven geleid betekenen is deze ge dachtengang logisch stel deze vraag ook aan het eind van de behandeling van de wereld van so fie grot e kans dat de antwoorden nu hemelsbreed verschillen met die van de eerste keer 3 1 lees bladzijde 19 tot en met 22 de geheimzinnig e filosofieleraar van sofie vindt filosofische vrage n ook wel levensvragen genoemd klaarblij kelijk erg belangrijk eigenlijk vind hij dat mensen die er niet over nadenken die zich niet meer kunnen verwonderen ingeslapen zijn vind jij dat ook en waarom 3 2 ook als je er niet iedere dag bij stil staat doen er zich in ieder mensenle ven wel situatie s voo r waardoor je over dit soort vragen zie pag 2 0 2 1 gaat nadenken sofie wordt door de mysterieuze brieven wel heel nadrukkelijk in zo n situatie gebracht maar het kan natuurlijk ook een ruzie een tv soap 59 maas de wereld van softe van jostein gaarder is longitudinaliteit of een krantebericht zij n datje to t nadenken aanzet houd de komende week eens bij of er zich situaties voordoen waarbij je je vragen gaat stellen die bo ven de feiten uitgaan als dat niet lukt probeer je dan enkele situaties voor te stellen waarbij dat zou kunnen gebeuren 3 3 denk je dat er antwoorden bestaan op dit soort vrage n en waarom zijn die antwoorden definitief e n universeel 4 op bladzijde 22 vergelijkt gaarder het universum met een witkomjn e n de mensen met piepkleine beestjes di e diep in de vacht va n het konijn wonen hoe bedoelt hij dat 4 1 waar zou jij je het liefst bevinden als je een beestje o p die konijnevach t was waarom 4 2 waarom willen filosofen omhoo f klauteren langs de haartjes 4 3 wie is de grote goochelaar 4 4 waarom noemt sofie haar moeder stom blz 28 vind je dat terecht 4 5 ik sprak laatst sofie s moede r en zij ze i me dat met die filosofie d e el lende pas begonnen was voor sofie en dat terwijl sofi e zegt dat ze gered is door alberto blz 28 wie van de twee heeft gelijk en waarom 5 op bladzijde 223 tot 228 legt gaarder op meesterlijke wijz e de dynamiek van galilei uit het experiment va n de knikker op een hellend vlak laat zich gemakkelijk i n d e klas uitvoeren daarn a is het interessan t o m d e bewust e passage te lezen 5 1 galilei was meer een natuurwetenschapper da n een filosoof toch bezat hij een eigenschap die volgens alberto knox va n cruciaal belan g is om een filosoof t e kunnen zijn welke eigenschap wordt hier bedoeld het vermogen je te verwonderen zie p 23 en volgende waarom is die eigenschap zo be langrijk 5 2 probeer een verhaaltje t e schrijven waari n je je verwondert over iets dat je eigenlijk hee l vanzelfsprekend vindt 5 3 ben je je onderwerp nu met andere ogen gaan bekijken en waarom 5 4 hoe zou de wereld eruit zie n als alle mensen op dit moment ophielde n zich nog over het een en ander te verwonderen 6 blz 339 sofie je hebt ook verteld dat de fransen altijd iets rationalis tischer waren dan de britten alberto dat verschil gaat helemaal terug tot de middeleeuwen als de en gelsen het hebben over common sense hebben de fransen het altijd over evidence de engelse uitdrukking betekent letterlijk vertaald gemeen schappelijk gevoel de franse betekent duidelijkheid althans voor de re de 6 1 zoek eens op wat rationalisme betekent 6 2 waarom maakt dit voorbeel d duidelij k da t de fransen rationalistische r waren dan de engelsen 6 3 wat kun je ui t dit voorbeeld afleide n ove r de werking e n betekenis va n taal 6 4 lees blz 282 de vorig e keer dat we hier zaten to t en met blz 288 60 maas de wereld van sofie va n jostein gaarder is longitudinaliteit wat is je lievelingsgerecht beschrijf een s welke enkelvoudige indrukken sa men d e complex e voorstellin g vormen die je volgen s locke hebt als je je lievelingsgerecht eet 6 5 en wat zijn in die situatie de primaire en secundaire kwaliteiten het spreek t voo r zich ieder willekeuri g fragmen t ui t de wereld van sofie roept massa s vrage n op vragen naa r de manier waaro p jezelf i n het leve n staat het kan een docent nauwelijks moeit e kosten om er zelf een paar op te stellen passend bij het thema of de filosoof di e hij wil behandelen en ze in de les te bespreken jostein gaarder de wereld van sofie roman over de geschiedenis van de filoso fie houtekiet fontei n antwerpe n 1994 isbn belgie 90 5240 233 x isbn ne derland 90 261 0711 0 vertaald ui t het noors door janke klok lucy pijttersen kim snoeijing en paula stevens verbonden aan het scandinavisch vertaal en in formatiebureau nederland 61 jacques de vroomen lezen om te leren het konij n was boo s e n nie t zo n beetje d e ezel de rat e n de hond hadde n een spelletje hoogspringe n gedaa n over het kistj e waarin het konijn woonde de domme ezel had zijn aanloop he lemaal verkeerd ingeschat en was bovenop het huisje terechtge komen da t la g n u helemaa l i n duigen d e ezel d e ra t e n d e hond die zichtbaar t e doen hadde n met de ellende van het ko nijn beloofde n iede r ee n nieu w kistj e t e timmeren denk erom riep het konijn hen nog na een poot hoog een kop dik en een lijf lang ik lachte want de komische uitkomst was voor spelbaar same n met bart zeven jaar kee k ik naar een kinder vertelling op tv bart lachte niet hij zag geen problemen wa s blij dat het konijn nu drie huizen kreeg literatuur al s het rijk der verbeelding i n ons normale leven i s een hond een huisgenoot een soort mens op vier poten bij rat ten denken we meestal eerst aan rattenvergif e n ezels kennen we bijna alleen nog maar van een vakantie in spanje in een verhaal worden he t gezellig e kameraden di e honderduit kletsen som s wat steggelen en samen leuke spelletjes doen literatuur is goed zo lees je in vrijwel iede r aanbevelingsrapport omdat literatuu r voedsel geeft voo r de fantasie en daarmee het leven van de lezer verrijkt dat is in de laatste eeuw zo vaak opgemerkt dat het bijna een opvatting lijkt van alle tijden toch is dat niet het geval de opvatting dat het lezen van literatuur goed is voor de ontwikke ling van de fantasie stamt uit de romantiek de fantasiekant va n literatuur i s in allerlei vorme n va n boekpromoti e zozee r bena drukt dat een andere kant va n de zaak onderbelicht i s geraakt literatuur is ook een uitstekend medium om ons een haarscher p beeld te geven van de werkelijkheid waari n wij of mensen elders op de aardbol leven over zuid amerik a worde n w e met grot e regelmaa t geinfor meerd in kranten tijdschriften e n door radio en tv die bulk aan informatie heef t mij echter heel wat minder geleerd dan een boek honderd jaa r eenzaamheid va n marquez marque z kon iet s waarin al die journalisten niet in geslaagd waren de binnenkant van he t zuidamerikaanse continen t zichtbaar maken ook ove r zuid afrika he b ik het meeste geleerd ui t een roman tcronie k uit die doofpot va n john miles een verhaal over een moord op 62 een zwart e politieagen t doo r enkel e blank e collega s ove r d e waanzin van china s culturele revolutie is door sinologen a l in een vroeg stadium geschreven voor een wereldbrede spreiding van di e inzichte n zorgd e echte r jung chan g me t wilde zwa nen naar aanleidin g va n theo thijssens kee s de jongen heeft ee n criticus een s opgemerkt da t dit boe k op rijkskosten grati s zo u moeten worden verstrekt aan ieder paar dat voor de gemeentelij ke huwelijksambtenaar verschijnt om hun fantasie te ontwikke len niks geen fantasie gewoon informatie over hoe kinderen in elkaar zitten en zo geschreven dat de informatie beelden achter laat die je na lezing nooit meer vergeet leraren verdedigen hun literatuuronderwijs zeer regelmatig met het argument dat literatuur leerlingen brengt naar een gebied dat voor aardrijkskunde geschiedeni s of maatschappijleer terr a in cognita zou zijn he t rijk de r verbeelding die literatuurlerare n hebben gee n ongelij k maa r zij n we l t e bescheiden literatuu r vermag vee l meer als bron van informatie ove r het menselij k bedrijf bied t de literatuur mogelijkheden waa r geen wetenschap per toe in staat is en wat doen we met bart die op het einde van die tv vertelling ontdekte dat het konijn me t drie onmogelijke huize n zat bar t heeft door literatuur een beetje logisch denken geleerd dat kun je dus ook nog van verhalen leren 63