Dewey or not Dewey. Over de vakkenintegratie in het V.B.S.O. Een verslag.

dewey or not dewey over de vakkenintegratie in het v b s o een verslag de projectmethode hiermee trachtte hij een synthese te vinden tussen wat de maatschappij der volwassenen eiste en wat de motivering en de capaciteiten van de leerlingen verlangden hier zou de didactische verbinding liggen tussen de natuurlijke ervaringswereld van de kinderen en de culturele en sociale verlangens van de samenleving zijn omschrij ving drukt dit goed uit een project is een unit of wholehearted purposeful activity in a social environment l er is in de laatste jaargangen van vonk nogal wat aandacht geschonken aan de vernieuwing van het beroepsonderwijs 2 de meeste vernieuwingsexperimenten steunen op de opvattingen die in bovenstaand citaat worden weergegeven en later door anderen verder werden uitgewerkt motiverend ervaringsge richt thematisch doelgericht en maatschappijgebonden onderwijs de pedagoog van dienst is hier john dewey intus sen ook al weer goed voor 34 jaar posthume hulde het is een quasi onmogelijke en waarschijnlijk zinloze opdracht om alle vormen waaronder de projectmethode opduikt op te sommen en of te vergelijken elke vorm zal in meerdere of mindere mate het maximaal model van dewey benaderen dit artikel is op verschillende punten beperkt van opzet 1 het behandelt het experiment in het v b s o dat bekend staat als integratie van de algemene vakken 2 het doet een beroep op ervaringen die enkel in het vijfde jaar van de derde graad zijn opgedaan en 3 het bekijkt de zaken vanuit het standpunt van de moedertaalleraar 3 de tekst valt uiteen in drie delen een korte beschrijving van uitgangspunten en modaliteiten een verslag van onze erva ringen met de methode en ter illustratie een uitgewerkt schema van een behandelend thema met begeleidende commen taar uitgangspunten en modaliteiten 4 in de derde graad van het beroepssecundair onderwijs worden de drie uur algemene vakken uit de gemeenschappelijke stam vervangen door het vak project algemene vakken in con creto gaat het hier om de integratie van een uur geschiede nis en maatschappijleer en twee uur nederlands het is theoretisch mogelijk om de integratie uit te breiden tot maximum acht lestijden per week door er andere algemene technische of praktijkvakken bij te betrekken maar in de praktijk wordt vooral voor de drie urenintegratie geko zen de volgende doelstellingen worden daarbij vooropge steld 302 vonk 1986 16de jg nr 5 op het einde van zijn opleiding is de leerling in staat en erop ge richt 3 1 kritisch en zinvol de sociale dimensie van het leven te beleven 3 2 door een geheel van kennis inzicht vaardigheden en attitudes sociaal weerbaar te zijn 3 3 informatie te verwerven kritisch te verwerken en na besluitvor ming te verstrekken 3 4 het luisteren lezen spreken en schrijven aan te wenden ter ontwikkeling van zijn persoonlijkheid en communicatieve vaardig heid op individueel sociaal professioneel en moreel vlak 3 5 kennis te hebben van en inzicht in relaties en structuren uit de algemene politieke economische sociale en culturele evolu tie 3 6 het belang van de regionale nationale en internationale waarden te herkennen 3 7 de binding te zien tussen het heden het verleden en de toekomst een onmisbaar element in het vormingsproces van de hedendaagse mens 5 dit hele mondje vol doet in se niets af van de leerplannen van de twee vakken ze zijn minstens even algemeen en laten voldoende ruimte voor een attente invulling ze bake nen gelukkig wel wat af wat de themakeuze betreft aansluitend bij de leefwereld van de leerling bij de maatshappij of bij het beroepsle ven wat de werkvormen betreft aktiverende motiverende werkvormen die zowel zelfwerkzaamheid als groepswerk beklemtonen en oefenen en het vormingsproces van attitu des en waarden expliciet bevorderen wat de evaluatie betreft minstens evenveel aandacht voor attitudes als nauwkeurigheid orde en zorg inzet creativiteit luisterbereidheid enz als voor kennis en inzicht en de basisvaardigheden dit bepaalt ook het uitzicht van het evaluatieschrift tegenover deweys maximale model blijft dit vrij beperkt en dat getuigt m i van een dubbel realistische benadering realistisch met het oog op wat in vlaanderen anno 1986 haalbaar is op het vlak van onderwijsvernieuwing en realis tisch op het punt van de onderwijsinfrastructuur en modali teiten 6 de vakkenintegratie in de derde graad voldoet dus wel aan de volgende maatstaven het opheffen van de hokjesmentaliteit van de algemene vakken het aansluiten bij de steeds meer verdedigde optie van thematisch moedertaal onderwijs het werken met kleinere groepen in het beroepsonderwijs in 1985 86 kon vanaf 17 leerlingen gesplitst worden het vergroten van het kontakt tussen leerlingen en leer krachten resp van 1 en 2 uur naar 3 per week het realistisch maken van het onderwijs door uitstappen en projectwerken 303 het bevorderen van de samenwerking tussen verschillende leerkrachten maar het schoolse lesuren en vakkensysteem werd niet doorbro ken de integratie leidt tot het vak integratie enz de klasgroepen bleven daardoor ook behouden terwijl werkgroepen op basis van interesse of voorkeur enkel tijdens de projectweken gevormd kunnen worden er is een gebrek aan consensus op beleids en schoolni veau 7 buiten de reeds vermelde modaliteiten lage splitsingsnorm is er ook nog het volgende de uren worden gegeven door een leerkracht geschiedenis en maatschappijleer gema of nederlands ndl voor de nieuwe jaren cf voetnoot 3 is er bijscholing voorzien en die wordt in het uurrooster opgenomen het ging vorig schooljaar om zes namiddagen elke school heeft een i p b er intern pedagogisch bege leider die verantwoordelijk is voor de coordinatie van de integratie en daarvoor een aantal uren ter beschikking krijgt elke provincie heeft een e p b er extern pedagogisch begeleider die het experiment begeleidt en coordineert de betrokken rijks scholen 8 ervaringen met de vakkenintegratie in de derde graad het is niet zo dat een leerkracht gema plots nederlands moet onderwijzen of omgekeerd die idee schijnt nochtans bij vele mensen te leven en ze af te schrikken dat is enigszins begrijpelijk als men weet dat in de tweede graad de vakkenintegratie ook wiskunde aardrijkskunde enz be treft de bescheidenheid die echter straalt uit het daar ben ik niet voor opgeleid standpunt lijkt me echter niet alleen vals maar ook naast de kwestie m b t de derde graad de meerderheid van de betrokken lesgevers algemene vakken zijn licentiaten en wie van hen durft zeggen dat de oplei ding op lesgeven in het beroepsonderwijs of in het onder wijs tout court gericht was de bedoeling is niet binnen de samenvoeging 1 3 gema en 2 3 ndl te onderwijzen maar vertrekkend vanuit een bepaald thema verschillende invalshoeken te benutten die invalshoeken zouden vrij snel buiten de twee betrokken disciplines liggen de leerlingen zitten niet langer tegen de leerkracht als orakel op te kijken het lone rider syndroom dat zich bij veel leerkrachten voordoet wordt zoniet met gretigheid dan wel nood gedwongen doorbroken om plaats te maken voor een meer solidair beeld het uitwisselen van ideeen en dokumen 304 tatie het gebruik van elkaars lokalen en lesmateriaal openen nieuwe perspectieven in het beroep dat robinson crusoe zou beoefend hebben als hij al niet op een eiland had gezeten 9 een aantal ongeordende ervaringen en beschouwingen 1 de themakeuze werd al vlug door ons vastgelegd alhoewel talrijke recente publicaties het anders willen en voor dat standpunt veel in te brengen valt bleek het onmoge lijk te starten zoals we moesten eindigen de vaardighe den en attitudes die nodig zijn om democratisch beslis singen te nemen naar elkaar te luisteren enz hoorden niet helemaal thuis in het oude leerplan wel in het nieuwe raamplan de thema s werden dus vooral gekozen op basis van lerareninstinct in dit geval werden in het schooljaar 1983 86 de volgende thema s behandeld vandalisme ook wel verantwoordelijkheidszin genoemd in de wandeling hopend op meer eerbied voor het prak tijkmateriaal verkeersveiligheid de industriele revo lutie de haven van antwerpen vrijetijdsbesteding voldaanheid was ons deel omdat tegen geen enkel thema bezwaren kwamen van de leerlingen tegen sommige onder delen wel 2 de samenwerking gema leerkracht ndl leerkracht verliep erg vlot soms te vlot in die zin dat dromen soms werke lijkheid werden vergaderingen afspraken en verkenningen van uitstappen gingen buiten de lesroosters door en creeerden het gevoel van met iets belangrijks bezig te zijn wat vroeger een sukses had geweest werd op die manier een gedeeltelijke mislukking af en toe nochtans leverde dat prematuur enthousiasme wel wat op het zette zich voort tijdens de lessen zelf en stak vaak de leerlingen aan 3 meestal doorliep de voorbereiding van een thema dezelfde stappen als de lessenreeks zelf themakeuze dokumenta tie en verwerking conclusies veel tijd ging daarbij verloren aan informele momenten afgewogen tegenover de traditionele voorbereiding van doceerlessen wel het drie of vierdubbele na enkele thema s begon die samenwerking echter vrij vlot te draaien in zoverre dat ze nu waarschijnlijk niet alleen een hoger rendement maar ook een zeker vertrouwen creeerde cf voetnoot 7 4 al vlug bleek dat thematische werken niet tot de twee geintegreerde vakken te beperken was voor de hand ligt dat sommige richtingen meer dan andere thuis waren op bepaalde punten de richting kantoor leerde al zake lijke brieven schrijven in een drietal andere vakken en alle andere richtingen weten ook hoe solicitatie brieven te schrijven omdat ze een vak als bedrijfsbe heer volgen de uitstap naar de kerncentrale van doel 305 leverde wat uitleg minder problemen op voor de richtingen electrische intallaties en koeltechnieken dan voor de andere alhoewel dat de interesse niet schaadde er waren echter ook een aantal gegevens die voor alle richtingen buiten het kader van beide vakken vielen aardrijkskundige wiskundige levensbeschouwelijke tenslotte was er ook de wetenschap dit totaal buiten het kader van alle disciplines viel voor de meeste richtingen gezondheidsleer assertiviteit zonder agressiviteit verkeerscode enz 5 de eerste weken en maand zou ik bijna geopteerd hebben voor de academische splitsing gema inhoud en ndl vorm de idee daarachter was dat gema vooral de inhouden kon leveren en ndl de vorm luistervaardigheidsoefeningen lesvaardigheids mondelinge en schrijfvaardigheids oefeningen woordenschat en spelling spraakkunst zijn voor alle vakken een sine qua non alhoewel door vele collega s meestal verwacht wordt dat dit nou net de taak is van het vak nederlands al vlug bleek dat deze opsplitsing vrij kunstmatig en moeilijk te hanteren was wel werden voor ndl enkele cursorische momenten ingelast spelling samenvatting en verslag dit was met wisselend sukses testen over cursorisch ingeoefende vaardigheden waren prima maar eens ter zake in het thema bleek het enthousiasme of het gebrek aan concentratie te overweldigend voor de taalbeheersing aan dit punt wordt nu gesleuteld 6 de samenwerking met de praktijkgerichte of praktijkvakken verliep niet vlekkeloos daarom wordt nog enkel met de 3 uren integratie gewerkt redenen daarvoor lijken me vooral 1 de uiteenlopende disciplines die betrokken worden bij deze integratie gema en ndl zijn de enige bindende faktor 2 de verschillende motivatie van de leerling voor praktijk en theorievakken de praktijk vakken zijn tenslotte de reden waarom hij zij inschrijft 3 de praktijkleerkrachten werken al lange tijd project matig wat nogal logisch is omdat men tenslotte van een probleem vertrekt en niet van een onderdeel men bouwt een stoel geen poot men herstelt een wagen omdat ie defect is maar vervangt zomaar geen ontstekings kaars volgens dewey zou de praktijk dus al lang projectmatig werken daar enige tegemoetkoming inbrengen t a v de algemene vakken lijkt nogal reactionair om daarentegen de algemene vakken gewoon in dienst te stellen van de beroepspraktijk gaat ook te ver er wordt nu gekozen voor occasionele samenwerking waarbij het hoofd niet gebroken hoeft te worden over een gelukt huwelijk tussen praktijk en algemene vakken 7 uit reacties van leerlingen die zowel het traditionele systeem als het nieuwe meegemaakt hebben blijkt dat de meerderheid eerder de integratie verkiest nochtans werd toen ook al tot op zekere hoogte thematisch gewerkt 306 tijdens de uren nederlands waarom het nu bevredigender gevonden wordt laat ik in het midden toch een gooi naar het antwoord de werkvormen zoals groepswerk opzoekwerk leergesprek uitstappen en projectwerken zijn waarschijnlijk motiverender maar voor hoe lang 8 meer en meer wordt duidelijk dat niet iedereen deze werkwijze of zelfs het uitgangsprincipe van geintegreerd onderwijs apprecieert gezien de evolutie van het onder wijs in deze tijden van besparingen en de inspanningen die geleverd moeten worden voor deze onderwijsvorm zou een zekere benoeming in dit vak op zijn plaats zijn het is te gek dat binnen dit experiment van leerkracht wordt veranderd zoals van broek thema s en schema s tot op zekere hoogte vloeiden de thema s die achtereen volgens behandeld werden uit mekaar voort ik bespaar u de logica maar achter vandalisme en verkeersveiligheid zat voor ons dezelfde logica van onverantwoord of macho rij gedrag de werkwijze was meestal zo dat een selectie gemaakt werd uit de bruikbare hoeveelheid materiaal knipsels uit de kranten en tijdschriften leerboeken en schoolpublicaties video en filmopnames enz selectiecriteria waren vooral de moeilijkheidsgraad en de mogelijke inpassing in beide leerplannen zo werd er steeds voor gezorgd dat de vier basisvaardigheden aan bod kwamen het thema dat nu aan bod komt is dat van het dubbelproject industriele revolutie haven van antwerpen de titels tussen aanhalingstekens zijn die van gebruikte teksten titels zonder meer geven eerder de inhoud van deze fase weer de industriele revolutie de haven van antwerpen 1 grondslagen van de industriele revolutie puzzel van oorzaak en gevolg in de ontstaansgeschiedenis van de i r groepswerk probleemoplossende oefening 2 industriele revolutie veranderde aanschijn van de wereld tekst uit didactisch tijdschrift leesoefening met gesloten vragen verduidelijking van 1 3 nieuwe technieken nieuwe begrippen tekst uit tijdschrift van de k b woordenschatoefening gebruik woordenboeken schematisering en samenvatting 4 keuze twee editorialen uit twee kranten vergelijking van deze evaluerende teksten over flanders technology 307 met de louter informatieve van 3 vergelijking van de teksten onderling 5 de uitvinding in het stripverhaal gebruik stripfragmenten guust flater en de blauwbloezen samenbrengen stripfragmenten met een oorzaak gevolg verband invullen tekstballonnetjes logische opbouw van een stripfragment reconstrueren brainstorming over andere nutteloze uitvindingen 6 de arbeidende bevolking tekst uit verzamelwerk over onze twin tigste eeuw luisteroefening met vooropgestelde schematisering 7 de industrie verschillende tekstfragmenten uit leerboeken met begeleidende illustraties leesoefening met vragen taken en opdrachten 8 de weegschaal der baleks kortverhaal van h ball vergelijking van informatieve teksten uit 7 met deze literaire tekst die hetzelfde onderwerp behandelt verdere uitwerking van het onderscheid naar cursorische lestijden toe over het verslag met gebruik van de e h b o les 28 9 historische achtergronden van antwerpen verschillende tekstfragmenten met groeps oefeningen en opdrachten 10 geografische spreiding van de industrie in de haven gebruik van de excursiegids antwerpen schelde haven stad door alle leerlingen aangeschaft invullen van kaarten en plannen 11 de bedrijvigheid in de haven beroepen in de haven leesoefening en invulling van schema s en blinde kaarten in de excursiegids rebus en raadseloefeningen 12 containerkranen en vorkliften vervangen de bikken en krukhaken van weleer tekst uit haventijdschrift luisteroefening i3 bedankbrieven schrijven herhaling van de zakelijke brief in praktijk gebracht na de projectweek om de bezochte bedrijven voor hun ontvangst te bedanken 14 havenprojectweek gezamenlijke bezoeken aan de haven op de linkeroever de kerncen trale van doel bayer veiligheidsaspecten van een bedrijf en een rondrit met gids op de rechteroever klassikale bezoeken aan de noordnatie koeltechniek c m b kantoor de havensleepdiensten electrische installaties mercantile beliard o a lassen constructie en sanitaire installa ties bayer elke klas naar een relevante afdeling bv lassen naar de afdeling kunstmaterialen gezins en sanitaire helpers 308 naar de e h b o post enz stadswandeling in groepjes met vragen aansluitend bij de behan delde leerstof verwerking van de nieuwe en oude informatie tot een tentoonstei ling met geluidsbanden en filmprojecties verdere informatie bij het thema naast de eerder algemene opmerkingen die reeds gedaan werden leidde de ervaring van de vorige thema s tot de volgende consequenties tijdens de projectweek werd permanent geevalueerd en dan wel vooral over de attitudes tijdens de lesweken kwamen kleine toetsen over woordenschat en samenvatten voor na het thema was er een vervangende summatieve toets de twee leerlingen die verkozen niet mee te gaan kregen lesmateriaal op school aangeboden dat grotendeels comple mentair was t a v de uitstappenweek de leerlingen betaalden 550 bf voor vervoeronkosten en de excursiegids de school paste later nog eens een 4000 bf bij het spaarsysteem waar we eerst voor geopteerd hadden sprak uiteindelijk maar een drietal leerlingen aan 11 weken 50 bf het lespakket dat hierboven schematisch weergegeven wordt is een maximum pakket niet alle klassen behandelden alle thema s in zekere zin kon men spreken van a en b onderdelen de a onderdelen die iedereen kreeg waren 1 2 3 5 6 7 9 10 13 14 met oog op de toekomst voortaan worden alle teksten en materialen die een thema uitmaken ook zo aangeboden d w z in een keer genummerd en indien mogelijk geperforeerd het vaak hoge absenteisme in de beroepsklassen maakt een systematische verspreiding van nieuwe teksten tot een waagspel overeenkomstig met de richtlijnen wordt er na elk thema een algemene toets gedaan en valt de echte summatieve proef weg waarschijnlijk zullen we wel houden aan een mondelinge proef op het einde van het schooljaar waarbij de leerling een bepaald thema uitkiest als onderwerp het zicht op die toekomst is enigszins vertroebeld door de aan de gang zijnde onderwijsbesparingen alhoewel het beroepsonderwijs gespaard zou worden en de nieuwe situatie waarin we nu geplaatst worden door opgelegde thema s 10 hoe men het ook draait of keert thematisch onderwijs blijft grotendeels afhankelijk van het enthousiasme van de leer krachten zelf als men de logistieke steun van een offi cieel vernieuwingsexperiment heeft walter de hert verbondstraat 90 2000 antwerpen 309 noten 1 u f doordam 1977 blz 19 2 cf de themanummers beroepsonderwijs en projectonderwijs 3 de vernieuwingsexperimenten verlopen stapsgewijs elk schooljaar komt er een nieuw leerjaar bij voor vele scholen houdt dit in dat pas dit schooljaar alle jaren van de secundaire cyclus in het experiment betrokken zijn 4 dit deel is grotendeels gebaseerd op het raamplan voor de integra tie van de algemene vakken 5 raamplan 1986 blz 4 ongenummerd 6 er zouden voorspelbare ongeregeldheden uitbreken problemen met lokalen lokaalinrichtingen uurroosters lestijden schoolaanwezigheden verzekeringen van alles en nog wat financiele tegemoetkomingen enz 7 daarmee wordt vooral een gevoel van onzekerheid bij de leerkrachten gecreeerd sommige inspectieleden zijn duidelijk voor anderen rabiaat tegen moet men de vakleerplannen volgen of het voorlopige raamplan voor de tweede graad kan men infrastructuur eisen of moet men bedelen wat is de zin van een vernieuwing die de nadruk legt op dure uitstappen en het noodgedwongen gebruik van fotocopies maar geen extra geld voorziet hoe evalueert men hoe komt die evaluatie in het rapport wat vindt de homologatiecommissie ervan enz die onzekerheid schept ook al geen aangenaam discussieklimaat met collega s die niet bij de integratie betrokken zijn maar enkel de nadelen ervan ervaren zoals vervangingen tijdens de uitstappen lokaal en materiaalvoorrang voor het project enz 8 bij mijn weten verlopen de vernieuwingsexperimenten ook in de andere onderwijsnetten maar van coordinatie is geen sprake 9 ook het groepsgevoel dat uitstervende diersoorten moeten hebben schept een band onbegrepen door de enen verguisd door de anderen en genegeerd door de meesten 10 de vijf opgelegde thema s voor het vijfde jaar zijn democratise ringsproces arbeidsproces onze taalgemeenschappen emancipatiepro cessen multiculturele karakter van onze samenleving voor het zesde jaar oorlog en vrede rijk en arm europese samen leving internationalisering van ons dagelijks leven ons dagelijks leven onderwerpen dus waar men alle kanten mee op kan bibliografie e h b o werkgroep het verslag lesontwerp 28 u i a departement germaanse filologie originele uitgave a flebus en g kuster excursiegids antwerpen schelde haven stad antwerpen publitra 1986 rijkssecundair onderwijs raamplan voor de integratie van de algemene vakken in de derde graad van het v b s o ongenummerde gecopieerde brochure 310 q v d meer en h bergman onderwijskundigen van de twintigste eeuw groningen wolters noordhoff 1977 vonk beroepsonderwijs themanummer vonk 1984 2 vonk projectonderwijs themanummer vonk 1985 4 n f noordam john dewey in q v d meer en h bergman errata vonk 86 4 op verzoek van jef pepermans auteur van het artikel schoolboeken nederlands in het lager onderwijs een triest verhaal publiceren we volgende errata 1 structuur p 227 1 vorig jaar 2 laat ik het maar 2 1 er wordt weinig p 228 2 2 spraakkunst en spelling 2 3 andere onderdelen p 229 2 4 deze lijst p 230 2 5 dit is een heel 3 moet er dan een ander p 231 4 hebben we de schoolboeken 5 ik sluit dit eerder 2 andere p 227 9e regel onderaan tweedetaalonder wijs wordt tweede taalonderwijs p 228 le regel een wordt en 14e regel platyn wordt plantyn 17e regel onderaan trent wordt trant 15e regel onderaan toevoegen na zacht p 229 17e regel en produktieve toevoegen voor vragen lexicologische repro duktieve en produktieve vragen 311