Diagnostische woordenschattoetsen voor volwassen allochtonen

linde van den bosch ineke wolfhagen diagnostische diagnostische woorden toetse n schattoetsen voor nt2 volwassen allochtonen momenteel ontwikkelt het instituut voor toetsontwikkeling cito een diag nostische taaltoets voor volwassen allochtonen dtva de dtva maakt deel uit van het pakket tweede taalonderwijs op maat een gerichte aanpak voor het onderwijs nederlands als tweede taal aan volwassenen verschenen in ja nuari 1988 de dtva bestaat uit een verzameling toetsen op lexicaal morfo logisch syntactisch en tekstueel niveau in dit artikel wordt ingegaan op de toetsen die op lexicaal niveau ontwikkeld zijn de woordenschattoetsen deze toets heeft tot doel om bij volwassen allochtonen die het nederlands slecht of matig beheersen na te gaan waar de problemen zitten zodat daaraan binnen het t2 onderwijs extra aandacht besteed kan worden het pakket tweede taalonderwijs op maat biedt hiervoor lessuggesties en remedierend materiaal inleiding de dtva zal zowel receptieve als produktieve toetsen bevatten op lexicaal morfologisch door het cito zijn toetsen ontwikkeld om de syntactisch en tekstueel niveau wanneer de woordenschat in het nederlands van volwas beschikbare tijd het toelaat zullen er ook toet sen allochtonen vast te stellen in eerste in sen op fonologisch niveau ontwikkeld worden stantie zijn deze toetsen bestemd voor gebruik in dit artikel worden uitsluitend de toetsen binnen de nascholings en applicatiecursussen besproken die op lexicaal niveau ontwikkeld nederlands voor allochtone leerkrachten maar zijn de woordenschattoetsen de toets kan wellicht een bruikbare functie allereerst geven wij aan hoe deze woorden vervullen binnen andere vormen van t2 onder schattoetsen tot stand zijn gekomen vervol wijs aan volwassenen gens zal ingegaan worden op de scoring en de de opzet van de dtva is gebaseerd op het wijze waarop de resultaten geinterpreteerd die model van levelt kempen 1976 het mo nen te worden we besluiten met enkele op del dat hieraan ten grondslag ligt is schema merkingen over de voortgang van de toets tisch weergegeven in de figuur op pagina 9 ontwikkeling 8 het taalvaa rdigheid smodel dat ten grond slag l i gt aan de diagno s tisc he taaltoets volwassen allo c htonen dna rece pt ie f welke k la nk e n wor den onder sch e i den fo nologische vaard ighe d en p r od u kt ie f we l k e k l anken wo r den geproduceerd rece pti ef wel k e woord en worden begrep e n lexicale vaardi g heden prod u kt ie f wel k e w oord e n word e n actief g e bru i kt rece ptief we l ke reg els m b t woo rdvorm in g wo r den begr epe n m orfologische va a rd ighe d en p r od ukt ie f we l k e regels m b t woo rd vo r m ing worden to eg epas t r ece ptief wel ke r ege ls m b t z i n svo rm in g en wel ke b e t eken is relat ies bin ne n z i nn e n w ord en beg rep e n syntactische vaardigheden produktief wel k e r e g els m b t z i n sv o rm in g e n w el ke b e t ek e n is relat ies binnen zi n n en word en toeg ep ast r ece ptief wat ka n men aa n te k st en begr ij pen te kstuele vaar d i gh eden p ro d u ktief wat kan me n aa n te k st en p rod uc eren hoe zijn de woordenschattoetsen rige verzameling van 100 000 woorden en opgezet deels op basis van onderzoek naar welke woorden voor dagelijkse taalsituaties het er zijn woordenschattoetsen ontwikkeld op meest noodzakelijk zijn twee niveaus een elementair niveau en een het basiswoordenboek nederlands omvat basisniveau elk niveau bevat twee toetsen 20 44 alfabetisch gerangschikte woorden de een toets om de receptieve beheersing van de auteurs van dit woordenboek gaven aan dat woorden te kunnen vaststellen en een toets dit aantal aansluit bij wat ook internationaal om de produktieve beheersing van de woorden gebruikelijk is bij cursussen en examens die te kunnen vaststellen zich bewegen tussen het beginners en het de onderscheiden niveaus corresponderen met gevorderden niveau het basiswoordenboek een tweetal woordenlijsten die speciaal ont bevat woorden die in meerdere frequentietel wikkeld zijn voor mensen die het nederlands lingen een frequentie behalen van tenminste 5 als vreemde taal leren het betreft de woor op 100 000 woorden denlijst elementaire kennis beermans be daar het bij de beheersing van lexicale vaar heydt 1983 en het basiswoordenboek neder digheden met name gaat om de semantiek of lands de kleijn nieuwborg 1983 wel de betekenis van taal zijn in de construc de woordenlijst elementaire kennis omvat 888 tie van de woordenschattoetsen alleen de in alfabetisch gerangschikte woorden en is be houdswoorden uit de beide genoemde woor doeld voor beginnende teerders van het neder denlijsten betrokken onder inhoudswoorden lands de selectie van de woorden voor deze verstaan we zelfstandige naamwoorden lijst is deels tot stand gekomen op basis van zelfstandige werkwoorden adjectieven en bij frequentietellingen de woorden dienden mini woorden die als adjectief gebruikt kunnen maal 30 keer voor te komen op een willekeu worden dit zijn namelijk de betekenisdragend e 9 tabei 1 de domeinen en categorieen het totaal aantal inhoudswoorden per domein categorie en enke l e voo r beelde n domein categ orieen elementair niveau basisn iveau aantal voorbeelden aantal voorbeelden 1 p erso n e n re latie s 51 ma n vrouw 92 p ersoon vent 2 lee fm ilie u wo ne n 88 dorp stad 79 provi nci e st reek 3 basisbehoe ft e n 72 eten d ri nken 32 maa l t ij d vru c ht 4 reiz e n verk e er 30 vakanti e koffer 19 re izi ger verb lijf 5 we rk be roep i n st elling en 31 wer k bakke r 132 ingenieur economi e voo rzie n i nge n 6 vrije t ij d 29 s po rt tele visi e 42 vereni g ing k er m is 7 on d er w i js taa l 81 school leren 47 wete n sc hap exam e n 8 m e n s lic haam gez ond h ei d 53 ar m b ee n 164 lic ha a m schoud er 9 o ri e nt er i ng i n plaats rui mt e 59 ga a n li gg e n 149 situ atie ho o gt e 10 o rie ntering in t ij d 5 2 d a g uu r 36 och ten d verle d e n 11 r efere nt ie 14 1 hout k ilo 362 vierkant bepale n totaa l 68 7 1 1 54 woorden van een taal algemene inhoudswoorde n functiewoorden zoals bijvoorbeeld voegwoor hieronder verstaan we woorden die do den en voorzetsels worden bij de toetsing van meinoverstijgend zijn dat wil zeggen woor het lexicon buiten beschouwing gelaten de den die binnen alle onderscheiden domei kennis daarvan zal vastgesteld worden met ta nen kunnen voorkomen de algemene in ken op syntactisch niveau de inhoudswoor houdswoorden zijn op beide niveaus inge den zijn onderverdeeld in twee groepen deeld in drie categorieen tabel 1 binnen specifieke inhoudswoorden de domeinen en categorieen is op beide ni hieronder verstaan we woorden die in do veaus telkens weer een aantal subdomei meinen zijn onder te brengen doordat ze nen en subcategorieen onderscheiden in onderling sterk met elkaar samenhangen tabel 1 is een overzicht van de onderschei bijvoorbeeld doordat ze allemaal met een den domeinen en categorieen opgenomen zelfde onderwerp of thema te maken heb tevens staat per domein categorie het aan ben of doordat ze allemaal vaak in eenzelf tal inhoudswoorden vermeld dat respectie de situatie gebruikt worden de specifieke velijk in de woordenlijst elementaire kennis inhoudswoorden zijn op elk van de twee en het basiswoordenboek nederlands voor onderscheiden niveaus elementair en basis komt ter illustratie zijn enkele voorbeelden ingedeeld in acht domeinen zie tabel 1 van inhoudswoorden opgenomen opgemerkt dient te worden dat in domein aangezien het om praktische redenen niet mo 7 onderwijs taal op elementair niveau gelijk is en toetstechnisch ook niet noodza naast woorden die voorkomen in de woor kelijk om alle inhoudswoorden uit de beide denlijst elementaire kennis een aantal extra woordenlijsten te toetsen zijn er twee gestra woorden is opgenomen dit leek ons wen tificeerde steekproeven van woorden getrok selijk omdat de toets in eerste instantie be ken een steekproef op elementair niveau en doeld is voor de bijscholing in de neder een op basisniveau ten behoeve van deze landse taal van allochtone leerkrachten in steekproeven is een overzicht samengesteld het basisonderwijs waarin alle inhoudswoorden zijn opgenomen 10 tabel 2 woorden sc hattoet sen het aantal t e toetsen woorden per dome i n c ategor ie domein ca t e gorie woo rdenschattoets en totaa l aan tal 1 2 3 4 1 pe rs o n e n r e l a ti es 6 28 2 lee fm ili e u wo nen 7 28 3 basisbehoe ft en 7 26 4 re i zen verkeer 5 20 5 werk beroep i nste lli ngen 6 30 voo r z ien inge n 6 vrije tijd 5 6 6 22 7 onderwijs taal 7 6 6 26 8 m ens lich aam g e zo ndhe id 6 10 10 32 9 ori enteri ng i n pl aats en ru i mte 6 9 9 30 10 orien te ri ng i n t ijd 5 6 6 23 11 refe re nt ie 9 12 12 4 2 t otaa l 69 70 84 84 30 7 de inhoudswoorden zijn hierin geclassificeerd vormde domeinen zijn in een aantal gangbare naar methodes terug te vinden dit verhoogt de niveau elementair of basis praktische bruikbaarheid van de woorden sub domein of sub categorie schattoetsen binnen het onderwijs woordsoort zelfstandig naamwoord werk woord bijvoeglijk naamwoord per niveau zijn alle domeinen en categorieen in beschrijving van de de steekproef relatief evenredig vertegenwoor woordenschattoetse n digd dit betekent dat uit grotere domeinen en categorieen ook meer woorden getoetst wor op elementair niveau worden er 139 woorden den dan uit kleinere domeinen en categorieen getoetst waarvan 69 receptief woorden per domein of categorie worden minimaal vijf schattoets 1 en 70 produktief woordenschat woorden receptief en vijf woorden produktief toets 2 op basisniveau worden er 168 woor getoetst dit minimum aantal is vereist om ook den getoetst waarvan 84 receptief woorden per domein of categorie een betrouwbare uit schattoets 3 en 84 produktief woordenschat spraak te kunnen doen over de beheersing van toets 4 in tabel 2 is het aantal woorden ver de receptieve en produktieve woordenschat meld dat per domein en categorie getoetst doordat de inhoudswoorden op twee niveaus wordt zijn ondergebracht en doordat per niveau van de woordenschattoetsen 1 en 2 moeten mon ieder domein en iedere categorie een represen deling en individueel worden afgenomen deze tatief aantal woorden is opgenomen in de toetsen zijn namelijk bedoeld voor cursisten woordenschattoetsen is het niet alleen moge die de nederlandse taal nog slechts in zeer ge lijk om per niveau een algemene uitspraak te ringe mate beheersen door de toets monde doen over de receptieve en produktieve woor ling af te nemen wordt geen beroep gedaan op denschatbeheersing maar kan hierover ook de leesvaardigheid in de tweede taal de per domein categorie een uitspraak worden ge woordenschattoetsen 3 en 4 kunnen schrifte daan dit levert voordelen op voor de concrete lijk en groepsgewijs afgenomen worden deze inrichting van het onderwijs veel methodes toetsen vereisen namelijk dat de t2 teerder het nederlands voor volwassen allochtonen zijn nederlands op elementair niveau beheerst namelijk thematisch opgezet de door ons ge bij de toetsen hoort een handleiding waarin d e 11 richtlijnen voor afname scoring en interpreta woordenschattoets 2 tie uitvoerig beschreven zijn er zal in het navolgende gedeelte een korte ka met deze toets wordt nagegaan of de cursist rakterisering van de vier woordenschattoetsen op elementair niveau over een voldoende pro gegeven worden duktieve woordenschat beschikt in totaal bestaat deze toets uit 70 opgaven voor elk van de acht onderscheiden domeinen is een woordenschattoets 1 themaplaat ontwikkeld de woorden moeten aan de hand van deze themaplaten geprodu met deze toets wordt nagegaan of de recep ceerd worden voor de toetsing van de woor tieve woordenschat op elementair niveau in den afkomstig uit de drie onderscheiden cate voldoende mate beheerst wordt in totaal gorieen kon geen gebruik gemaakt worden van bestaat deze toets uit 69 opgaven met iedere themaplaten omdat de woorden binnen een opgave wordt de kennis van de cursisten van categorie vaak weinig verwantschap met el een woord getoetst de te toetsen woorden kaar vertonen daarom is voor elk van deze worden in zinnen aangeboden elke opgave woorden een afzonderlijke afbeelding gemaakt bestaat uit een aanbiedingszin met daarbij drie de toets wordt voorafgegaan door enkele afbeeldingen de docent leest de zin voor en voorbeelden de cursist moet aanwijzen welke afbeelding de docent stelt aan de hand van de platen en het best bij de zin past de taak wordt vooraf afbeeldingen vragen waarop de cursist het gegaan door enkele voorbeelden de aanbie beoogde woord dient te produceren indien de dingszinnen zijn zeer eenvoudig geformuleerd cursist niet exact het beoogde woord geeft is het betreft uitsluitend enkelvoudige zinnen het toegestaan om een nadere precisering te voor de antwoordmogelijkheden wordt gebruik vragen bijvoorbeeld ja dat is een dier maar gemaakt van afbeeldingen om ervoor te zor hoe heet dit dier gen dat daadwerkelijk woordenschat getoetst in de handleiding bij de toets zijn de vragen wordt en geen beroep wordt gedaan op opgenomen die de docent dient te stellen leesvaardigheid ter illustratie volgen enkele opgaven bij de ter illustratie volgt een opgave uit het domein themaplaat reizen verkeer domein 4 ver personen relaties kleind opgenomen op pagina 13 instructie in struc tie de docent zegt hieronder ziet u drie plaatjes de docent zegt de docent w ijst aan ik lees dadelijk een zin voor u moet het plaat 1 dit i s een sch i p boo t je aanwijzen dat het beste bij de zin past 2 deze mensen de mensen gaan met het sch i p op de kade er is bezoek op 11 1 r jj j 12 zij hebben een armst a zij hebben bezoek b zij hebben familie c zij hebben persoonlijkheid woordenschattoets 4 met deze toets wordt nagegaan of de cursist over een voldoende produktieve woordenschat beschikt op basisniveau in totaal bestaat deze taak uit 84 opgaven iedere opgave bestaat uit een of twee korte zinnen waaruit steeds een woord is weggelaten de eerste lettergreep van het woord of indien een woord slechts woordenschattoets 3 uit een lettergreep bestaat de eerste twee let ters van een woord staan echter wel vermeld met deze toets wordt nagegaan of de recep de cursist moet het woord noteren dat het tieve woordenschat op basisniveau in voldoen beste in de zin past en met de betreffende let de mate beheerst wordt in totaal bevat deze ters begint de toets wordt wederom vooraf toets 84 opgaven iedere opgave bestaat uit gegaan door enkele voorbeelden een aanbiedingszin waarin het te toetsen de zinnen zijn zodanig geconstrueerd dat woord is onde r streept iedere aanbiedingszin mits de beginletters gegeven zijn het te toet gaat vergezeld van drie zinnen de cursist sen woord het beste in de zin past in geval er dient die zin te kiezen die de inhoud van de meerdere antwoorden semantisch en syntac aanbiedingszin weergeeft de toets wordt tisch correct zijn wordt dit vermeld in de voorafgegaan door enkele voorbeelden handleiding bij de beoordeling worden spel de zinnen zijn zeer eenvoudig geformuleerd er fouten die het woordbeeld niet ernstig versto wordt uitsluitend gebruik gemaakt van enkel ren buiten beschouwing gelaten voudige zinnen met uitzondering van het te ter illustratie volgen enkele opgaven uit het toetsen woord zijn bijna alle woorden 95 domein personen relaties afkomstig uit de woordenlijst elementaire ken nis er mag verondersteld worden dat de woorden op elementair niveau beheerst worden ter illustratie volgen twee opgaven afkomstig instructie uit het domein personen relaties de docent zegt in de volgende zinnen is op de plaats van de streep een woord weggela ten de letters waarmee het woord begint zijn wel gegeven u moet het woord zoeken dat met de gegeven letters begint en dat goed in instructie de zinnen past de docent zegt iedere opgave bestaat tel kens uit een zin eronder staan nog drie zinnen dit ge bestaat uit zes mensen vader a b c kijk welke zin hetzelfde betekent let moeder en vier kinderen goed op de betekenis van het onderstreepte ben ligt in het ziekenhuis zijn vader en woord moeder gaan hem iedere dag op ayse probeert telefonisch con met fr e d z i et de ouders v an ilhan frits op te nemen a fred z ie t de b r o e r e n zu s te r van il han b fred z i et de vader en moede r v an il h an c fred ziet de opa en oma van i l han 13 scoring en interpretati e dat d e cursist 8 0 van de opgaven bijvoor beeld acht van de tien correct moet beant storing w oorden wil men van beheersing spreken bij elke woordenschattoets hoort een scorefor op het scoreformulier staat bij el k e toets een mulier het scoreformulier is een hulpmiddel d iagnoseschema h ierin staat voor elk e do om de antwoorden van de cursisten ordelijk te mein categorie het aantal opgaven en de crite noteren en een score te berekenen op het riumscore vermeld de docent noteert per do scoreformulier staan de te toetsen woorden mein categorie de door de cursist behaalde per domein categorie vermeld de docent no scores en geeft aan of de score al dan niet teert achter elke opgave of het antwoord van voldoende is de docent w ordt hierdoor tot de cursist al dan niet correct is door het aan een gerichte aanpak van het onderwijs in staat tal goede antwoorden per domein categorie te gesteld tellen verkrijgt men de score per domein cate gorie de totaalscore per toets wordt verkre in het voorgaande is getracht een indruk te gen door de scores van de verschillende do geven van de uitgangspunten van de diag meinen categorieen te sommeren uiteindelijk nostische taaltoets volwassen allochtonen en resulteert dit in een 1 2 tal scores per in het bijzonder van de woordenschattoetsen woordenschattoets om een indicatie te krijgen van de kwaliteit 8 domeinscores van de woordenschattoetsen zijn ze ter beoor 3 categoriescores deling aan een tiental vakdocenten nederlands 1 totaalscore per toets voorgelegd het betrof docenten die cursussen nederlands verzorgen voor allochtone leer interpretatie krachten daarnaast zijn de woordenschattoet de woordenschattoetsen zijn een hulpmiddel sen afgenomen bij ongeveer 30 allochtonen om vast te stellen of de cursist op elementair van de genoemde cursussen op basis van de en of basisniveau over een voldoende receptie commentaren van de docenten en de resulta ve en produktieve woordenschat beschikt ten van de cursisten zijn de toetsen bijgesteld wanneer een of meerdere scores onvoldoende en definitief vastgesteld in het najaar van zijn impliceert dit dat de woorden uit de be 1987 is de diagnostische taaltoets volwassen treffende domeinen categorieen onvoldoende allochtonen op grote schaal afgenomen ten beheerst worden en de cursist extra onder behoeve van de normering en validering naast wijs nodig heeft om vast te stellen of een de woordenschattoetsen zijn toen ook de toet score al dan niet voldoende is moet er een cri sen op morfologisch syntactisch en tekstueel terium zijn op grond waarvan deze beslissing niveau afgenomen genomen wordt in principe moet de cursist al het ligt in de bedoeling dat het onderwijsveld le opgaven goed hebben wil van beheersing begin 1988 over het pakket tweede taal gesproken kunnen worden meestal zijn we onderwijs op maat kan beschikken het pakket met iets minder tevreden de cursist kan een zal naast de dtva ook voorzien zijn van les fout hebben gemaakt door slordigheid of door suggesties en remedierend materiaal dat is een vergissing als richtljn hanteert men bij ontwikkeld door medewerkers van het werk diagnostische toetsen dan ook vaak het verband taal en minderheden van de katholie 80 criterium warries 1979 dat betekent ke universiteit brabant 14 literatuur beek s van der m knaapen leermidde len neder lan ds als twe e de taa l ee n besc hrijving van leerin houden van m e thodes nede rlan ds a ls tweede taal voor volw asse nen till p a p e rs nr 103 til burg k a tholi eke un i ve rsiteit b ra bant 198 6 beerman s f l beheydt woo rdenlijst elemen tair e kennis s g r a v enhalte m i niste ri e van 0 w 1983 bo og art p c u i t d en woo rdfre qu en ties in gesp rok en en g e schreven ned erlands ut r e cht oo s tho e k s c h el te ma ho l k e ma 197 5 el s v an t t bo n gaerts e a app lied linguistics a nd the lea rn ing and tea ch ing of foreig n l a ng ua ges g roning e n w olters noo r dhoff 1984 fin o cc h iaro m s sak o foreig n lang uag e tes ting a practical approach ne w y ork regent s pu b lis h ing com pany i nc 1 98 3 kleij n p de e n i e u wbor g bas is woo rdenbo e k ne derlands g ron i ng e n wo lt e rs noo rdhoff 1983 level t w g kemp en ta al i n m ic h on j e e y km an l d e k l erk eds ha n dboe k de r psycho nomie d ev en ter v an l og h u m s l at erus 1976 pp 492 52 3 sto l z w m b ru ck a proje ct to devel op a meas u re of englis h l a ngua ge pro ficien cy ar li ngton cen t er for ap plied lin g uis t i c s 197 6 v erhoeven l a v ermeer taalva ard ighei d in h et n ed erlan d s b ij a ll o c htone k i nde re n i n gramme jrg 8 1984 nr 2 pp 85 1 1 1 war ries e e a beh eersingsieren een lee rs trategie gro n in ge n wolter s noo rdhoff 197 9 we s do r p h evalua tietechniek en vo or het m oeder t aalond erwijs svo ree k s 42 s g r avenhalte staat s uitgeverij 198 1 woo rden woo rden woo rden themanumme r le ven de talen dece mber 1986 15