Documenten
dialekt en onderwij s enkele beschouwingen over de problematiek van dialektsprekende kinderen in het basisonderwijs toegelicht aan de hand van eerste onderzoeksresultaten van het kerkrade projekt 1 a hagen a vallen n c d n j stijnen n vor 1 inleidi n g in dit artikel wordt ingegaan op de werkzaamheden en op een aantal onderzoeksresultaten van de voorbereidingsfase van het onderzoek van de taalsituatie in kerkrade e o speciaal ten behoeve van het onderwijs op de basisscholen ter inleiding wordt in deze paragraaf kort ge wezen op de achtergrond en het perspektief van dit deel van het onderzoek in het totale on derzoeksprojekt de direkte aanleiding tot het kerkrade projekt w as de mening van een groot deel van de hoofden van lage re scholen in de regio kerkrade naar vo re n gekomen in een in 1971 aldaar uitgevoerd onderwijskundig onderzoek dat het feit dat door de meeste leerlingen van huis uit di alekt gesproken wordt een nadel i ge invloed heeft op het behalen van de gewenste onderwijsresultaten en dat het dialekt mede oorzaak is van een aantal taal problemen in het onderwijs in het algemeen 2 op verzoek van de vere niging katholieke schoolraad te kerkrade en van de regionale schoolbegeleidingsdienst het schoolpedagogisch centrum oostelijke mijnstreek c a te heerlen werd door de nijmeegse centrale voor dialect en naamkunde n c d n en door het nijmeegs instituut voor onderwijs re search nivor beide instituten van de uni versiteit n ijmegen een onderzoeksvoorstel uitgewerkt 3 kenmerkend voor dit voorstel is de aandacht voor de aard van de in de regio kerkrade aanwezige taalvariatie en voor de rol die deze taalva ri atie speelt in het basisonderwijs kleuterschool en lagere school in het onderzoeksvoorstel wordt de taalsituatie in kerkrade en omgeving gekarakteriseerd als een dialekt standaardtaal diglossie de term digloss ie drukt daarbij uit dat de twee talen een du i delijk verschillende funkt i e verv ullen in het geval van een streektaal stan daardtaal diglossie zijn de belangrijkste verschillen 1 het dialekt heeft een beperkter kommunikatiebereik dan een standaardtaal het is gebon den aan een bepaalde streek of plaats en is dus regionaal beperkt 2 het d i alekt wordt afgezien van inc i dentele pogingen niet i n gesch reven funkt i es ge bruikt maar uitsluitend in de mondel i nge kommunikatie 3 het d i alekt wordt vrijwel uitsluitend i n informele kommun i kat i es i tuaties gebru i kt doordat het d i alekt regionaal funktionee rt geeft het de regionale taalgemeenschap een ei gen i dentitei t binnen de grotere taalgemeenschap doordat het slechts in bepaalde domeinen b v vooral bij de meer informele mondel i nge kommunikatie funktioneert belet het niet dat de regionale taalgemeenschap met de grotere taalgemeenschap verbonden blijft het laatste geldt voor de dialektgemeenschap i n haar geheel maar zeker niet voor iedere 353 individuele dialektspreker of voor alle sociale groepen binnen een regionale taalgemeen schap de feitelijke verbondenheid met de grotere taalgemeenschap hangt voor dialektspre kers nauw samen met de mate waarin zij naast het dialekt de standaardtaal beheersen het is niet te ontkennen dat veel dialektsprekers vooral in aktieve zin maar tot op beperkte hoog te tweetalig zijn opvallend daarbij is dat dit vaak sprekers zijn uit de zgn laagste sociale milieus omdat ze gedwongen zijn ook in formelere situaties hun dialekt te gebruiken verraden ze als het ware dat ze tot een sociaal lager milieu behoren het regionale dialekt fungeert bij deze spre kersgroepen tevens als sociaal dialekt hun dialekt vervult immers funkties die door de gro tere taalgemeenschap daaraan niet worden toegekend op het moment waarop de onderzoeksopzet voor het kerkrade projekt ontwikkeld werd be stond er met name in de sociale wetenschappen onderwijskunde pedagog i ek psychologie sociolog ie een grote mate van aandacht voor de inadekwaatheid van de taal van k inderen uit achtergestelde milieus deze aandacht leidde tot de strateg i e van het kompenseren van de teko rt en van de aan deze k i ndere n in het gezin gegeven opvoed i ng daarbij werd aan de taal een domine rende rol toegekend de taalkompensatie werd geacht een soo rt sesam open u funkti e te vervullen het wegwerken van de taalachterstand zou een wezenlijke bar rie re opheffen en de weg openen voor een optimale verstandel ijke ontploo i ing de beschrijving van het onderzoeksvoorstel voor het kerkrade projekt laat er geen tw ijfel over dat de taalfi losofie van de deficient i e theorie de theorie die er vanu i t gaat dat n iet standaardtalen vergeleken met standaardtalen minderwaardige ja zelfs helemaal geen taalsystemen zouden z ijn een volstrekt ongeschikte bas is biedt voor de benadering van het te onderzoeken probleem er is in het projekt dan ook gekozen voor het in de taalkunde naar voren gebrachte alternatief van de d ifferentie opvatt i ng d ie stelt dat standaardtaal en d i alekt i n hun geschi ktheid om daari n log isch te denken volkomen gelijkwaardig zijn daarnaast verzuimt de differentie opvatting niet te benadrukken dat de verschi llen de di f ferent ie tussen de beide taalvarieteiten een bron kunnen zijn van aanz ienl ijke taalproble men de taalproblemen waarmee het onderwijs in kerkrade zich gekonfronteerd ziet en de wij zen waarop deze in het onderwijs het beste tegemoet get reden kunnen worden staan i n het kerkrade projekt centraal dat betekent een sterke koncentrat i e op het taalgedrag en de taalvaard i ghe i d van de leerl ingen als beg i nsi tuati e gegeven de taald idakt iek als kenmerk van het leermilieu de taalprestaties als effekt van het onderwijs deze talige as pekten worden in verband gebracht met andere faktoren met een meer niet tal i g karakter b ij deze faktoren kan bv worden gedacht aan het sociale mil ieu en de i n telligentie van de leerl i ngen de akkomodat ies van het onderw ijs de leerkrachten andere schoolprestaties dan taalprestaties als effekten van onderwijs bv rekenp restaties de ge sch i kthe id voor het volgen van voortgezet onderwijs etc de rol van de taalsi tuati e i n het onderwijs wordt met andere woorden geplaatst binnen het totale kader van fakto ren d i e van invloed zijn op het onderwijsproces aan het fei t dat aan t al ige faktoren zoveel aandacht wordt geschonken ligt ook de overwegi ng ten grondslag dat deze faktoren in vergel ijk ing met ande re omgev ingsfaktoren en leerli ngkenmerken i n het onderwijsproces ze lf well icht beter te hante ren en te mani puleren zijn daarbij kan 354 worden gedacht aan een taalpedagogische en taaldidakt i sche aanpak die uitdrukkel ijk met deze talige faktoren rekening houdt in di t verband wijst het onderzoeksvoorstel op de wenselijkheid van een onderzoek naar de mogelijke voordelen van een taaldidaktiek op ba sis van de verschillen en overeenkomsten tussen het dialekt en de standaardtaal voorop staat dat het onderzoek i n kerkrade in de eerste plaats een verbetering van het on derwijs in kerkrade beoogt in deze zin dat de leerkrachten wegen gewezen krijgen waar langs zij kunnen komen tot een meer systematische aanpak en een meer ged i fferentieerd taalonderw ijs aan d ialektspre kende kinderen het aangeven van deze wegen zo wordt ver trouwd zal eveneens van belang zijn voor andere gebieden met een onderw ijskundig gezien problemat ische verhouding tussen dialekt en standaardtaal in deze z i n heeft het i n kerk rade ui tgevoerde onderzoek tevens het karakter van een voorbeeld onderzoek case stu dy om het gestelde doel te be rei ken i s voor het kerkrade projekt een planning gemaakt i n d rie fasen 1 de voorbereidingsfase deze in april 1973 gestarte fase is vorig jaar afgesloten met een uitvoerige rapportage op de aard van de werkzaamheden en op een aantal bevindingen van deze onderzoeks fase wordt nader ingegaan in het vervolg van deze bijdrage 2 de uitvoeringsfase deze in juli 1975 gesta rt e fase omvat het eigenlijke hoofdonderzoek de fase richt zich op het nader lokal iseren en beschrijven van de problemen van d i alektsprekende k i nde ren in het kerkraads onderwijs teneinde op basis daarv an te komen tot een benaderi ng van deze problemat iek 9n de laatste onderzoeksfase de uitvoeringsfase zal volgens de planning duren tot 1 augustus 1977 de innovatiefase zoals opgemerkt is het hoofdonderzoek erop ge richt gegevens te verschaffen op b as is waarv an in de laatste fase in het kerkraadse onderwijs een aantal aktiviteiten ontw i kkeld kunnen worden die een vernieuwing en verbeteri ng betekenen van het standaardtaal onderw ijs aan d i alektsprekende kinderen het ontw i kkelen en beoordelen van deze be nader i ng zal aanvankel ijk vermoedelijk op kle i ne schaal gebeu ren bij het optreden van de beoogde gunst i ge effekten kan tot invoering van bepaalde maat re gelen op grotere schaal worden overgegaan het in het kader van het kerkrade projekt tot nu toe verrichte en thans lopende onderzoek wordt gesubsidieerd door de stichting voor onderzoek van het onderwijs s v o i n den haag 2 opzet van de voorbereidingsfas e in de voorbereidingsfase van het kerkrade projekt werd een sterk aksent gelegd op de re latie tussen het van huis uit en het dagelijks buiten de school spreken van dialekt enerzijds en onderwijsresultaten anderzijds deze sterk probleemsignalerende en verkennende fase was voornamelijk gericht op twee punten 355 a op de vraag of dialektsprekers in vergelijking met standaardtaal sprekers in het kerk raadse onderwijs in het nadeel zijn b op het verkrijgen van aanwijzingen voor het uitvoeren van het onderzoek in de tweede fase de uitvoeringsfase welke ondermeer tot doel heeft de specifieke kerkraadse di alektsituatie te beschrijven voorzover deze van belang is voor het onderwijs ter plaatse met het oog op deze twee punten werden in de voorbereidingsfase door de n c d n en of het nivor een vijftal werkzaamheden uitgevoerd deze werkzaamheden waren de volgen de 1 literatuuronderzoek n c d n dit onderzoek bestaat uit drie gedeelten in het eerste gedeelte wordt ingegaan op een aantal theoretisch sociolinguistische aspek ten van de studie van dialekt standaardtaalsituaties in het tweede gedeelte van het literatuuronderzoek staat de vraag centraal in hoeverre de theorie van het taalverschil de differentietheorie een betere basis biedt voor een op timale benadering van de problematiek van het dialektsprekende kind dan door de the orie van het taaltekort de deficientietheorie wordt geboden het derde deel van het literatuuronderzoek richt zich op een nadere verkenning van de wenselijkheid en de mogelijkheden van de kontrastieve analyse vgl 3 18 ten behoeve van de didaktiek van het moedertaalonderwijs het onderwijs in de standaardtaal aan van huis uit dialektsprekende kinderen van het totale literatuuronderzoek van de n c d n wordt verslag gedaan in deelrap port 1 4 2 voorbereidend veldonderzoek n c d n het voorbereidend veldonderzoek had tot doel om op kleine schaal een aantal methodes voor het verzamelen van taalgegevens op hun praktische bruikbaarheid te onderzoeken om op basis daarvan te komen tot de keuze van een aantal instrumenten die in de twee de fase van het projekt de uitvoeringsfase op grotere schaal gebruikt zouden kunnen worden de tweede doelstelling was het verkrijgen van een voorlopige indruk van de taalvaar digheid van een klein aantal van huis uit dialektsprekende kleuters en eerste klassers in het dialekt kerkraads en in de standaardtaal nederlands aan het onderzoek werkten 30 dialektsprekende kinderen mee 8 kleuters van 5 jaar en 22 eerste klassers van 7 jaar de groep kinderen was niet representatief voor alle kin deren van de betreffende scholen leerjaren of leeftijden in het voorbere i dend veldonderzoek werd n i et gewerkt met gebruikelijke tests maar met voor dit soort onderzoek aangepaste middelen het veldonderzoek in z n geheel be stond uit 6 tests en 4 ontlokkingsprocedures voor het verwe rv en van taal die in in formele situaties wordt gesproken deze tests en ontlokkingsprocedures werden mon deling individueel bij de leerlingen afgenomen verder omvatte het veldonderzoek twee groepsgesprekken met telkens 6 leerlingen een gedeelte van de aktiviteiten vond zowel in het standaard nederlands als in het kerkraads dialekt plaats van het totale voorbere i dend veldonderzoek van de n c d n wordt verslag gedaan in deelrappo rt 2 5 356 literatuurstudie nivor de literatuurstudie van het nivor was vooral gericht op de gevolgen die het van huis uit spreken van een dialekt heeft of kan hebben voor het onderwijs dat in de standaard taal wordt gegeven in de studie wordt nader ingegaan op problemen die het dialekt voor het onderwijs in het algemeen kan veroorzaken op de invloed van dialekt op de passieve en de aktieve beheersing van de standaardtaal en op problemen die het dialekt kan oproe pen bij andere vakken dan de taalvakken ook wordt kort ingegaan op enkele affektieve gevolgen van het van huis uit spreken van dialekt bv spreekangst in de standaardtaal de bevindingen van deze literatuurstudie zijn samengebracht in deelrapport 3 6 leerkrachtenonderzoek n vor m m v n c d n het onderzoek bij de leerkrachten in kerkrade had tot doel hulp te bieden bij het be schrijven van het verband tussen dialektgebruik van leerlingen en het onderwijs en of de resultaten van het onderwijs in kerkrade om dit doel te bereiken werd een vragenlijst van 158 vragen toegezonden aan alle leer krachten 336 van kleuter en lager onderwijs in kerkrade e o van de vragenlijsten kwam 70 goed ingevuld terug en was voor verwerking bruikbaar de gegevens die door middel van de vragenlijst waren verkregen werden later aangevuld en nader uitgediept in groepsgesprekken 2 a 3 uur per gesprek met leerkrachten uit kerkrade e o in totaal namen 40 leerkrachten aan de gesprekken deel 11 groepjes van 3 a 4 leerkrachten van het leerkrachtenonderzoek wordt verslag gedaan in deelrappo rt 4 7 daarin is ook de volled ige vragenl ijst met de antwoorden opgenomen de her analyse van een aantal schoolvorderingentoetsen nivor op de resultaten van een aantal schoolvorderi ngentoetsen d ie aan het begin en aan het einde van het lager onderwijs in kerkrade en in enkele vergelijkingsgebieden waren afgenomen werd een her analyse uitgevoerd de hoofddoelstelling van deze her analyse was na te gaan welke invloed de faktoren taalgebru i k van de leerlingen en sociaal milieu van de leerlingen hadden op de schoolresultaten van een aantal zesde klassers uit 1972 en 1973 en van een aantal eerste kl assers uit 1973 in kerkrade ten behoeve van de fak tor taalgebruik werden de leerl i ngen na navraag bij de klasseleerkracht gesplitst in overwegend d ialektsprekende kerkraadssprekende leerlingen en overwegend stan daardtaalsprekende nederlandssprekende leerl i ngen ten behoeve van de faktor soci aal milieu werden de leerlingen na navra ag bij de klasseleerkracht verdeeld i n 6 be roepsniveaus volgens de beroepenklapper van het instituut voor toegep as te soci ologie nijmegen 8 deze beroepsni veaus lopen op van ongeschoolde arbeid tot en met ho gere beroepen de analyses werden voor het begin en het einde van het lager onderwijs gesche i den uit gevoerd 357 de analyses aan het einde van het lager onderwijs hadden betrekk i ng op de prestat i es van kerkraadse leerlingen op de schoolt oetsen basisonderwijs van het cito in de jaren 1972 en 1973 ter vergel ijk i ng werden ook de gemeente beverwijk de omgeving oos terwolde fr en de omgev i ng van gori nchem in de analyses opgenomen de analyses aan het begin van het lager onderwijs hadden betrekking op de prestaties op een aantal reken en taaltoetsen van kerkraadse eerste klassers deze toetsen werden afgenomen nadat de leerlingen ongeveer 4 maanden onderwijs in de eerste kl as hadden gevolgd de toetsen waren hoofdzakelijk door het schoolpedagogisch cent rum oostelijke m ijn streek in heerlen samengesteld in het kader van een door deze schoolbegeleidingsdienst uitgevoerd screeni ngsonderzoek b ij eerste klassers in december 1973 alle gegevens en resultaten d ie z ijn voortgekomen uit de heranalyse van de schoolvor deringentoetsen welke in het bovenstaande aan de orde zijn gesteld zijn samengebracht i n deelrappo rt 5 9 van de v ijf onderzoeksaktivitelten di e door n c d n en nivor i n de voorbereid i ngs fase werden ui tgevoerd zijn samenvatti ngen gegeven in het samenvattend eindrappo rt dialect en onderwis in kerkrade 10 daari n worden bovendien i n een slotparagraaf en aantal konklusi es en aanbevel i ngen n a v de totale voorberei dingsfase gegeven 3 onderzoeksresultaten van de voorbereidingsfas e hieronder worden puntsgewijs een aantal bevindingen van de eerste onderzoeksfase weer gegeven voor een vollediger beeld en een bredere uitwerking wordt verwezen naar de hier voor genoemde rapporten b ij de hier weergegeven keuze is vooral aandacht geschonken aan resultaten van de onderzoeksactiviteiten en minder aan de resultaten van de literatuur studies 3 1 van huis u i t di alektsp rekende kerkraadssprekende leerlingen z ijn i n vergel ijking met van huis uit standaardtaalsprekende nederlandssp re kende leerl i ngen aan het einde van het lager onderwijs i n kerkrade i n het nadeel op een aantal schoolvorderingentoetsen deze konklusi e komt voo rt uit de eerder genoemde her analyse van een aantal schoolvor deringentoetsen cito schooltoetsen b as isonderwijs uit 1972 en 1973 op de volgende toetsonderdelen behaalden de van hu i s u i t nederlandsspre kende leerlingen stat i sti sch gez i en betere toetsscores dan de van huis u i t kerkraadssprekende leerl i ngen i n 1972 spelling rekenen 2 gemengde taalopgaven 2 i n 1973 algemene kenni s spell ing rekenen 3 stillezen klein stillezen groot taalge brui k 1 taalgebrui k 2 in 1972 waren 539 leerl i ngen in de analyse betrokken en in 1973 552 leerlingen het nadeel voor de van huis u i t kerkraadsspre kende leerl ingen i n vergel ijki ng met de ne derlandsspre kende loopt u i teen van gemiddeld 1 tot 2 i tems op een totaal van 30 items per toetsonderdeel gem iddeld verschil ongeveer 1 3 item in het voordeel van de nederlands sprekende leerl ingen 3 2 leerlingen ui t hogere sociale m ilieu s beroepsniveaus zijn aan het einde van het la 358 ger onderwijs in kerkrade in het voordeel op alle in dit onderzoek afgenomen schoolvor deringentoetsen vergeleken met leerlingen uit lagere sociale milieus deze konklusie komt eveneens voort uit de her analyse van een aantal schoolvorderingen toetsen gemiddeld variee rt het verschil in scores tussen leerlingen u i t het laagste en het hoogste sociale mi lieu in kerkrade tussen 1 3 en 4 items op een totaal van 30 items per toetsonder deel gemi ddeld versch il ongeveer 2 6 item in het voordeel van de hoogste m ilteug ro ep 3 3 het taalgebru i k van de leerl i ngen van huis uit nederlands of kerkraadssprekend l ijkt naast soc i aal m i l ieu beroepsniveau van de vader een zelfstand i ge d w z een van de faktor soc iaal m il ieu onafhankel ijke i nvloed te hebben op onderw ijsresultaten deze konklusie i s eveneens gebaseerd op de her analyse van de schooltoe tsen basisonder w ijs van het c i t o de konklusie houdt i n dat ongeacht het soc i ale milieu van de leer lingen di alektsp re kers op de onder 3 1 aangeduide toetsonderdelen gemiddeld lagere skore s behalen dan de nederlandssprekende leerl i ngen in kerkrade en dat ongeacht het taalge bruik van de leerl i ngen ki ndere n u i t lagere soc i ale m i l i eus gemiddeld lagere sco res behalen dan kindere n u it hogere mil i eus dit laatste geldt voor alle toetsonderdelen van de kerk raadse leerl i ngen 3 4 aan het einde van het lager onderwijs in kerkrade bestaat er vooral in de soc i ale mi lieugroep twee dit i s de groep geschoolde arbe i d qua aantal leerlingen is dit de belangrijk ste groep een l ichte tendens dat het percentage doubleurs bij dialektspre kende leerl i ngen hoger li gt dan b ij van huis u i t nederlandssp re kende leerlingen deze konklus ie berust op gegevens die werden verzameld i v m de her analyse van de schooltoetsen basi sonderw ijs ter illustratie hieronder enkele cijfers met betrekking tot het double re n de letter n geeft het aantal leerlingen aan waarop een bepaald percentage werd be re kend sociaal milieu standaardtaalgroep dialektgroep 1972 niveau twee geschoolde arbeid 7 n 28 31 n 199 niveau vij f middelbare employees 14 n 22 14 n 28 1973 niveau twee geschoolde arbeid 21 n 28 24 n 212 niveau vij f middelbare employees 545 n 20 23 n 26 3 5 aan het einde van het lager onderw ijs in kerkrade l igt b i nnen bepaalde soci al e mi lieugroepen het percentage standaardtaalsp re kers dat van het hoofd der school het eerste 359 advies krijgt v w o te gaan volgen hoger dan het percentage dialektsprekers dat dit advies krijgt ter toel i cht i ng geven wij voor de soci ale milieugroepen waarb i nnen d i t kon worden nage gaan enkele percentages betrekking hebbend op het advies v w o te gaan volgen sociaal milieu standaardtaalgroep dialektgroep 1972 niveau twee geschoolde arbeid 21 n 28 8 n 199 niveau dri e lagere employees 32 n 19 22 n 54 niveau vij f middelbare employees 32 n 22 18 n 28 1973 niveau twee geschoolde arbeid 21 n 28 8 n 212 niveau dri e lagere employees 29 n 24 17 n 53 niveau vij f middelbare employees 40 n 20 23 n 26 3 6 naast taalgebruik en sociaal milieu zijn andere invloeden werkzaam op onderwijsre sultaten schooltoetsen getuige ook de grote interregionale verschillen in scores op de schooltoetsen basisonderwijs deze konklusie komt voort uit de her analyse van de scores op de schooltoetsen basison derwijs i n kerkrade en de onderzochte vergelijkingsgebieden zie punt 5 onder 2 vergeleken met landelijke gemiddelden ve rt onen de dialektsprekers in kerkrade geen on gunstig beeld de benadeling waa rv an in kerkrade sprake i s is dus een benadeling van di alektsprekers t o v standaardtaalsp rekers binnen deze gemeente 3 7 aan het begin van het lager onderwijs in kerkrade werden tussen kerkraadsspreken de en nederlandssprekende leerlingen geen verschillen gevonden in toetsscores op de in het screeningsonderzoek afgenomen toetsen in verband met het anderssoort ige karakter van de toetsen die aan het begin van het lager onderw ijs werden afgenomen vgl punt 5 onder 2 worden op deze plaats aan de genoemde konstatering geen konklusies verbonden 3 8 het feit dat in kerkrade e o van huis uit door leerlingen dialekt wordt gesproken heeft volgens ongeveer de hel ft van de leerkrachten doorgaans minder gunstige gevolgen voor de resultaten van hun onderwijs dit geldt in alle leerjaren deze konklusie komt voort uit het onderzoek bij de leerkrachten van kleuteronderwijs en lager onderwijs in kerkrade e o 360 3 9 naast andere als meer algemeen landel ijk te kwalifi ceren problemen zoals b v de kl asgrootte het lage sociale m i lieu van leerlingen hun lage motivatie en hun agressi viteit is het van huis u i t spreken van d i alekt een specifiek probleem voor het onderwijs in kerkrade e o deze konklusie komt voo rt u i t het leerkrachtenonderzoek 3 10 het van huis uit dialektspreken van grote aantallen leerlingen heeft n i et alleen min dergunstige gevolgen voor onderwijsresultaten maar beinvloedt ook het onderwijsleerpro ces ongunstig ook deze konklusie is geb aseerd op het leerkrachtenonderzoek u it d i t onderzoek bl ijkt o a dat ruim de helft van de leerkrachten vindt dat ze meer moeite dan leerkrachten elders in het land moet doen om de leerlingen nederlands te leren en drie kwa rt vindt dat de di alektsprekers meer moeite hebben met het le re n van de nederlandse standaardtaal dan niet dialektsprekers zie hie rvoor ook 3 12 3 11 het van huis uit dlalektspreken kan ook minder gunstige affektieve gevolgen heb ben h i erbij kan vooral gedacht worden aan spreekangst in de standaardtaal deze konklusie komt vooral voort uit de in het kader van het leerkrachtenonderzoek in kerkrade met leerkrachten gevoerde gesp re kken en wordt ook ondersteund door een aantal gegevens uit de literatuurstudies 3 12 de grootste problemen voor d i alektsprekende leerl i ngen liggen in het produktieve gebru i k van het standaard nederlands deze bevinding is geb aseerd op gegevens voo rt gekomen uit het leerkrachtenonderzoek en op resultaten van het voorbere idend veldonderzoek ook in de literatuur over elders ver richt onderzoek wordt bovenstaande bevinding ondersteund zowel uit het leerkrachtenon derzoek als uit het voorbere idend veldonderzoek komt duidelijk naar voren dat de moei lijkhedendie voor dialektsprekers ontstaan wanneer ze de standaardtaal akt ief produktief moeten gebru i ken n iet onaanz i enlijk zijn en frekwent voorkomen uit de gesprekken die tijdens het voorbere i dend veldonderzoek met de leerlingen over za ken u i t hun eigen leefwereld en over televisieprogramma s werden gevoerd bleek o a dat de leerl i ngen vooral bij het spreken over emotionele gebeu rt enissen en of over onderwer pen uit hun direkte bu i tenschoolse omgeving zeer veel moeite hadden om de standaard taal adekwaat aktief produkt ief te gebruiken naast de vele fouten d i e er juist dan tegen de standaardtaal werden gemaakt en naast het veelvuldig gebruiken van losse dialekt woorden kon zeer vaak een voor de proefpersonen onbewuste codesw itch i ng van de stan daardtaal naar het dialekt worden gekonstateerd zie ook 3 17 bij de gesprekken die in het standaard nederlands werden gevoerd trad er in totaal over de gehele groep van leer lingen n 30 genomen 131x een codeswitching van het nederlands naar het kerkraads op in de precies even lang durende gesp rekken die in het kerkraads werden gevoerd w as er in totaal bij dezelfde groep leerl i ngen 36x een codesw i tch i ng van het kerkraads naar het nederlands meestal gebeurde d it bij onderwerpen betrekking hebbend op de school ne derlandse televisi e e d 361 in de gesprekken bleek ook dat alle indiv iduele proefpersonen n 30 mee r d i alektwoorden gebruikten t ijdens het gesprek in de standaardtaal dan standaardtaalwoorden t ijdens het even lang durende gesprek in het dialekt over de totale groep genomen lag deze verhou ding op 2 027 dialektwoorden 8 4 van het totale aantal tijdens de gesprekken in de stan daardtaal gebruikte woorden tegenover 660 standaardtaalwoorden 2 2 van het tot al e aantal tijdens de gesprekken i n het dialekt gebruikte woorden het kostte de proefpersonen derhalve aanzienlijk meer moeite om de standaardtaal konse kwent aktief produkti ef te gebruiken dan het dialekt ze bleken weliswaar tot op zekere hoogte de beschikking te hebben over de standaardtaal maar wanneer het ging om zaken die bv buiten de schoolsfeer lagen moesten ze b ij het spreken in de standaardtaal regel mat ig op het d ialekt teruggrijpen bij het verwoorden van gedachten en vooral gevoelens 3 13 ook met de passieve beheersing m n het begrijpen van de standaardtaal blijken d ialektsprekende kinderen problemen te hebben deze bevinding komt zowel naar voren uit het voorbereidend veldonderzoek als uit het leer krachtenonderzoek uit dit laatste onderzoek blijkt o a dat 70 van de leerkrachten van mening is dat dialektsprekende leerl i ngen problemen met de passieve beheersing m n het begrijpen van de standaardtaal ondervinden dit komt ook naar voren uit een in het kader van het veldonderzoek afgenomen leestekst daarbij kon o a gekonstateerd worden dat er voor bepaalde woorden pauzes ontstonden die het leestempo ve rt raagden bij navraag bleek dat de leerlingen bij wie deze pauzes waren opgetreden de betekenis van de betref fende woorden niet kenden of een betekenis eraan toekenden die deze woorden w el i n het d i alekt bez itten maar niet in de standaardtaal in het laatste geval paste de betekenis niet in de kontekst van het gelezene 3 14 d ialektsprekende leerlingen hebben aan het begin van het lager onderwijs in kerk rade een grotere mondelinge taalvaardigheid in het dialekt dan in de standaardtaal deze bevinding berust op het leerkrachtenonde rzoek en op resultaten van het voorberei dend veldonderzoek in het kader van het laatste onderzoek moesten de van huis uit dialektsprekende kleuters en eerste kl as sers n 30 ondermeer een tweetal mondelinge tests maken die zowel in het kerkraads als in het nederlands werden afgenomen een woordenschattest en een na ve rt eltest een zgn sto ry recall test op de tests in het dialekt behaalden de proefpersonen hogere scores dan op de korresponderende tests in de standaardt a al wat de woordenschat test nederlands kerkraads betreft kan dit geillustreerd worden met de volgende cijfers die een beeld geven van het gemiddelde van de totale groep van proefpersonen 362 woordenschattest 1 ii iii iv standaardtaaltest 56 27 5 16 5 5 min 54 sec dialekttest 18 7 67 5 13 8 4 min 46 sec 1 gemiddeld percentage woorden in korrekt standaard nederlands ii gemiddeld percentage woorden in kerkraads dialekt iii gemiddeld percentage geen foutief antwoord iv gemiddelde tijdsduur wat betreft de na verteltest de story recall test nederlands kerkraads komen uit het onderstaande overzicht du i delijke ind i kati es naar voren omtrent de grotere vaardigheid van de proefpersonen om in het di alekt een verhaaltje na te ve rt ellen dan een qua vorm en in houd gelijkwaard i g verhaaltje i n de standaardtaal story recal l test i ii ii i standaard nederland s 52 25 53 a 54 1 min woorden 57 sec kerkraads dialekt 61 40 62 1 min woorden 29 sec 1 totaal aantal korrekt gereproduceerde woorden over de gehele groep proefpersonen i n ii gemiddeld aantal korrekt gereproduceerde woorden per leerling be ide tests bestonden uit 102 woorden iii gemiddelde tijdsduur per leerling uit de gesprekken intervi ews die met de leerlingen i n het nederlands en het kerkraads werden uitgevoerd kwam m b t bovenstaande bevinding het volgende interessante gege ven naar vo ren in dezelfde tijdsduur 583 m i nuten produceerden de proefpersonen n 30 tijdens de gesprekken in de standaardtaal 24 281 woorden en tijdens de gesprekken in het d i alekt 30 020 woorden in dezelfde tijdsduur produceerden de proefpersonen i n het kerkraads dus 5 739 woorden meer dan in het nederlands d i 23 6 363 tijdens de gesprekken in het dialekt ontstond de indruk dat de kinderen niet alleen meer praatten maar ook betere zinnen maakten en gemakkelijker formuleerden er zijn geen aanwijzingen dat het grotere aantal woorden in het dialekt leidde tot een hogere graad van ove rt olligheid van informatie redundantie 3 15 vanuit de theorie van de taalverwerv i ng en vanuit onderzoek kan niet aannemelijk gemaakt worden dat d i alektsprekende kinderen in hun moede rtaal het d i alekt een gerin gere taalvaardigheid taalkompetence bezitten dan standaardtaalsprekende kinderen i n hun moedertaal dit kan gekonkludeerd worden op basis van de in de beide literatuurstudies besproken on derzoekingen de meeste daa rv an bieden geen steun aan de veronderstelling dat dialekt sprekende kinderen een achterstand in taalontwikkeling ve rtonen dit gegeven is onderwijskundig didakt isch niet zonder belang wanneer men er namelijk van uitgaat dat de beheers i ng van de standaardtaal vanwege de funkties die deze taalva ri eteit in de maatschappij ve rv ult ook voor dialektsprekers onontbeerlijk is dan dringt zich voor het onderwijs als belangr ijke konklusi e op dat aan de in het dialekt ontwikkelde taal vaardigheid taalkompetence een belangrijke rol kan worden toegekend bij het bijbrengen van de beheersing van de tweede taal de standaardtaal 3 16 bij het onderwijzen van de standaardtaal aan dialektsp rekende kinderen verdient de mondelinge taalvaard igheid b ijzondere aandacht deze aanbevel i ng komt voo rt u i t het voorbereidend veldonderzoek en uit het leerkrachten onderzoek uit beide deelonderzoeken blijkt dat de grootste problemen b ij het hanteren van de standaardtaal bij dialektsprekers liggen in het produktieve mondelinge gebruik een be langrijk argument komt ook naar voren uit de onderzochte l i teratuur over taalverwervi ng de mondel i nge taalvaardigheid moet niet alleen beschouwd worden als een aspekt met een hoge zelfstand ige waarde maar ook als een basisvoorwaarde voor het met sukses verwerven van de sekunda i re vaardigheden van het lezen en schrijven de wenselijkheid van een intensieve training in het mondeli ng gebruiken van de standaard taal kan ook benadrukt worden vanu i t de diskrepant ie tussen het frekwente gebruik van deze vorm van taalhantering in de nederlandse taalgemeenschap en het nagenoeg ontbre ken daarvan i n d ialektsprekende milieus in dit verband kan erop gewezen worden dat i n de recentere taald i daktische literatuur sterk benadrukt wordt dat het taalonderwijs niet al leen gericht moet z ijn op het grammati kaal korrekte taalgebruik maar vooral ook op het adekwaat leren hante ren van taal in verschillende kommunikatie situaties het belang van het laatste punt wordt blijkens het leerkrachtenonderzoek door de leerkrachten in kerkrade krachtig onderschreven voor dialektsprekende kinderen lijken in zo natuurlijk mogelijke gesprekssituatiesgesitueerde oefeningen in taalgedrag volgens de taalgedragsregels van de nederlandse taalgemeenschap van bijzonder belang te zijn 3 17 code swltching en interferentie zijn belangrijke symptomen van de moeilijkhe den die dialektsprekende kinderen bij het hanteren van de standaardtaal ondervinden in de hier bedoelde zin is code switching het proces van het ongewild overschakelen va n 364 het standaardtaalsysteem naar het dialektsysteem deze vorm van code sw itching wordt met name veroorzaakt door een gebrek aan taalvaardigheid in de standaardtaal uit het in kerkrade uitgevoerde veldonderzoek blijkt dat de ongewilde code swltching bij de proef personen vaak voorkwam vgl 3 12 met de term interferentie uit bovenstaande konklusie wordt vooral gedoeld op de taalstruk turele interferentie het gaat hier derhalve om het verschijnsel van de niet bedoelde inci dentele ontsporing bij het gebruik van de standaardtaal veroorzaakt door het mede ver trouwd zijn met het d ialekt uit in de literatuurstud i es besproken duitse en amerikaanse onderzoekingen blijkt tot 30 van de fouten die dialektsprekende kinderen maken bij het schrijven van opstellen teruggevoerd te kunnen worden op invloeden vanuit het dialekt het betreft hier voor een deel onderzoekingen waarbij ook leerl i ngen uit het sekundai re on derwijs betrokken waren daarbij blijkt dat i nterferenties ook na het b as isonderwijs een gro te rol blijven spelen de veronderstell i ng l ijkt gewettigd dat het versch ijnsel van de inter ferentie bij vormen van informeel en met name mondeling informeel taalgebruik waarbij de mate van aandacht op de vorm van de taalu i tingen geringer is nog duidel ijker aan het licht zal treden dan bij het schrijven van opstellen 3 18 een taaldidaktische benadering op basis van methodieken van de kontrastieve ana lyse en de foutenanalyse lijkt een belangrijke bijdrage te kunnen leveren aan een oplossing van de dialektproblematiek in het onderwijs in de literatuur bestaat er grote eenstemmigheid over dat i n alle onderwijss i tuaties waarin een tweede taal verwo rv en moet worden een vergelijking van de overeenkomsten en de verschillen tussen de eerstgeleerde taal ti en de tweede taal t2 van groot belang is de overeenkomsten zijn van belang omdat z ij het leren van de tweede taal bevorderen vgl 3 15 de verschillen zijn belangrijk omdat zij de interferent ies veroorzaken vgl 3 17 in de zgn kontrastieve analyse worden de belangrijkste overeenkomsten en versch i llen be schreven natuurl ijk z ijn n iet alle fouten die d ialektsprekende leerl ingen maken te verkla ren uit interferenties tussen hun dialekt ti en de standaardtaal t2 de methode van de foutenanalyse geeft inzi cht i n het aandeel van de i nterl i nguale interferent iefouten en het aandeel van de fouten veroorzaakt door verkeerde toepassingen van t2 regels i ntrali nguale fouten een kombinatie met de foutenanalyse kan de kontr asti eve analyse bovendien beperken tot di e onderdelen die in de klas de grootste moeilijkheden bli j ken op te levere n het gaat m a w bij de beoogde kontras t i eve analyse niet i n de eerste plaats om een vergelijking van de beide taalsystemen als abstrakte strukturen maar om een vergel ijkende beschrijving van de beide taalgebruikssystemen zoals die in het taalverwe rv ingsproces op elkaar inspelen een voor het onderwijs adekwate analyse moet een kontakt analyse zijn van de belde taal systemen in de leerling daarv oor is een uitgebreide verzamel ing van d ialekt en standaard taalgegevens bij van huis u i t dialektsprekende leerlingen noodzakelijk uite i ndelijk zullen ui t de vergel ijkende beschrijving taalpedagogische adviezen en taaldidaktisch mater iaal moeten voort komen in de hierboven gegeven opsomming van een aantal resultaten van de voorbereidingsfas e 365 is afgez ien van een afweg i ng van het relatieve gewicht van de verschillende bevindingen het tot nu toe gedane onderzoek had een globaal verkennend karakter het moest een eer ste i nz i cht geven in de zwaa rt e noten 1 een uitgeb re ider versie van dit artikel verscheen onder de titel problemen van dtalektsprekend e ki ndere n verkend i n het onderwijs in kerkrade in mededelingen van de nijmeegse centrale voor dialect en naamkunde xiv 1975 pag 1 25 2 p claeys onde rzoek naar de onderwijssituatie in kerkrade in opdracht van en uitgegeven door de ve reniging katholieke schoolraad kerkrade 1971 3 aanvrage voor het verkrijgen van subsidie van de st ichting voor onderzoek van het onderwijs voor het verrichten van een studie ter voorbereiding van onderzo ek van de taalsituatie in k erkrade e o speciaal ten behoeve van het onderwis op de basisscholen nivor n c d n k u nijmegen 1972 een aantal taalkundige aspekten van het onderzoeksplan is nader uitgewerkt i n a hage n a v al len het soc i oli nguystisch projekt kerkrade aanleiding en taalkundige onderzoeksaspekten me dedelingen van de n ijmeegse centrale voor dialect en naamkunde xii 1973 6 26 4 hagen a vallen a 1975 de socio ingurstische studie van dialectstandaardtaalsituaties een li teratuuronderzoek n c d n k u nijmegen 5 hagen a vallen a 1975 empirische benaderingen van de taalvaardigheid van een groep van huis uit dialectsprekende kleuters en eerste klassers n c d n k u nijmegen 6 stijnen p j j 1975 het van huis uit spreken van dialekt en onderwis een literatuurstudie ni vor k u nijmegen 7 stijnen p j j 1975 leerkrachten over het sp reken van dialekt in verband me t het onderwijs in kerkrade nivor k u nijmegen 8 i t s 1973 bercepenklapper nijmegen 9 stijnen p j j 1975 taalgebruik sociaal milieu en schoolresultaten nivor k u nijmegen 10 hagen a stljnen p vallen a 1975 dialec t en onderwijs in k erkrade n c d n nivor k u nijmegen 366