Didactische benaderingen van het dialectspreken (1)

didactische benaderingen van het dialectspreken 1 a hagen de b rede discussie over de onderwijsproblemen van dialectsprekende kinde re n die de c m m nota school en dialect dit jaar in gang heeft gezet 2 heeft plaats op een tijdst i p dat histor i sch gezien niet zo voor de hand ligt een kleine vier eeuwen geleden is zich i n onze contreien een bovengewestelijke standaardtaal gaan ontw i kkelen dat gebeurde i n een klein gebied zonder onoplosbaar gebleken gewestelijke godsdienstige en politieke tegen stellingen glad gest reken door de natuur als geen ander zonder al te e rn st i ge obstakels voor gemakkelijke verbind ingen en contactmogelijkheden in een gebied dat in toenemende mate gekenmerkt werd door een hoge bevolki ngsdi chtheid een sterke verstedel ijking uit gebre i de onderwijsvoorzieningen en door allengs meer communicatiemed i a die allemaal in dezelfde taal gelezen en beluisterd gingen worden tot in de verste u ithoeken de gunst i ge voorwaarden voor een algemene en snelle verbreiding van de standaardtaal schiepen al aan het einde van de 19de eeuw een klimaat waari n d i alectologen zich gedreven voelden onze di alecten vast te leggen en te beschrijven voordat ze helemaal verdwenen zouden zijn een soort ambulanced ienst voor op sterv en na dode talen dat onderwijsmensen ook zo n hoge verwachtingen hadden ten aanzien van de snelle as similatie aan de standaardtaal lijkt wat onwaarschijnlijk toch in ieder geval bij de i nvoering van de algemene leerplicht moeten zij ermee geconfronteerd zijn dat grote groepen kinde ren kennel ijk een d i alect als moede rtaal bezigden en niet de standaardtaal dat niettemin in onderw ijskringen de problematiek van het di alectspreken althans in geschrift zo wein ig aan de orde kwam lijkt minder verklaard te kunnen worden uit de verwachting dat het di alectsp reken een aflopende zaak was dan uit de soc i ale instell i ng waarmee men dialecten tegemoet trad veel onderwijspublicaties uit het verleden tonen nogal ondubbelzinn ig een ons wat irritant aandoende beschav i ngszi n waarin lieden van rang en stand het ongelet terde volk voorhouden hoe het hoort in d i e ethi ek was de standaardtaal nu eenmaal een teken van beschaving zoals fatsoenlijk gekleed gaan en goede manieren bezitten een keu ri ge en beschaafde taal was een van de waarden waar de school voor stond dialectsp re ken was bu i ten die orde daar hoefden niet veel woorden aan vu il gemaakt te worden en dat werd dan ook niet gedaan er waren natuurlijk u i tzonderingen leerkrachten ongetw ijfeld en ook wel enkele taalkun digen met een taalpedagoglsche belangstelling di e vonden dat het onderwerp ni et bu iten de orde was het in 1867 i n du i tsland verschenen en daarna en i ge t i entallen malen her drukte boek van hildebrand vom deutschen sprachunterrichr in der schule dat ten aanz i en van de didact i ek van het d i alect een zeer voorui tst re vend standpunt innam vond in de ne gentiger jaren van de vorige eeuw i n van den bosch een vur i g nederlands pleitbezorger later heeft ook van gi nneken de problematiek van het dialectspreken herhaaldel ijk aan de orde gesteld en o a zijn leerlingen moormann en weijnen geinsp i reerd tot publ i cat ies op dit gebied als men echter de totale balans opmaakt moet men vaststellen dat de tot voor ko rt van de d i alectolog ie doord re nkte nederlandse taalwetenschap naar verhoud i ng maar weinig aandacht heeft opgebracht voor de toegep aste en didactische aspecten van de d ialect standaardtaal variat i e 3 337 met name de bereidheid zich te bezinnen op de maatschappelijke achtergronden en gevol gen van het spreken van een niet standaardtaal heeft de laatste tijd gezorgd voor een dui delijke kentering men was er niet langer ziende bli nd voor dat het dialectspreken nauw sa menhangt met de problematiek van het soc i ale milieu v a stgesteld werd dat niet de taal wil maar sociale factoren als het beroep de sociale contacten en de actieradius van het be roep en het opleidingsniveau stab iliserend werken op de dialecthandhaving met name in agrarische en arbeidersmil ieus dialecthandhaving bij de lagere milieus is volgens de nieu we inzichten een vrij scherpe uitdrukking van maatschappelijke ongelijkheid 4 deze ver wevenhe i d van het dialectgebruik met sociale factoren kan verklaren dat ook nu nog zoals uit de c m m enquete blz 17 blijkt zoveel nederlandse kinderen di a lectsprekende kin deren zijn de taalsociologische visie op het dialectgebruik die zoals zo veel andere ver schijnselen gevoed l ijkt vanuit de sociale bewustwording v a n de zestiger en zeventiger ja ren heeft ert oe geleid dat de taalpedagogische houding teg e nover dialecten de laatste tijd danig aan het veranderen is de neerbuigende houding uit het verleden heeft zelfs plaats gemaakt voor wat tegenwoordig graag positieve discriminati e g e noemd word t er wordt nu voor het eerst ook onderzoek gedaan naar de ond e rwij sproblem en va n niet standaardtaal sprekende kinderen zoals in friesland en in kerkrade 5 de c m m tenslotte heeft de pro blematiek met g rote voo rt v arendheid ter hand genomen en toont het vaste voornemen daaraan wat te g a a n doen de commi ssie laat er in haar nota geen misverstand over bestaan wat in deze het moeilijke punt is in het begin schrijft ze we weten dat de a fst a nd d ie er bestaat tussen de stan daardt aal en de eigen streektaal voor veel kinderen een stevige barri e re is op school we weten echter nog niet hoe we die barr i ere zo goed mogelijk kunnen nemen en aan het einde van de brochure stelt zij dit maal onderbouwd door een literatuuronderzoek en door enquetegegevens vast een duidelijke didactiek van het di alect ontbreekt ofschoon b ij de huidige stand van het onderzoek met een geruster wetenschappelijk gewet en iets gezegd zou kunnen worden over de problemen van dialectsprekende kinderen in het basisonder wijs is het bij zulk een dwingende aanduiding onmogelijk althans niet te proberen wat na der in te gaan op het moeilijke punt van de didactische aanpak van het d i alectspreken 6 ik zal dat doen do o r een korte presentatie en bespreking van de alternatieven waaruit het onderwijs k an k i ezen en door een nadere toelichting op de naar mijn mening te prefereren aanpak in de didactische literatuur over het taalonderwijs aan niet standaardtaalsprekende kinde ren kan men grofweg een drietal benade ri ngen ondersch e iden men kan ze aanduiden met de trefwoorden voorbijgaan aan het dialect aan sluiten bij het dialect en op waardere n van het dialect binnen deze benaderingen bestaan verschillende wijzen van concrete aanpak voor de benadering van het voorbijgaan aan het dialect kan gekozen worden op grond van heel versch i llende overwegingen overwogen kan daarbij worden en dat is op grote schaal gebeurd in de compensatiepro gramma s dat dialectsprekende kinderen een taalachterstand ve rtonen dialect wordt hier gezien als een gebrekkige taal die in hoge mate ongrammaticaal is we i nig woorden te bie den heeft en niet geschikt is voor abstracte logische operaties het spreken van een 338 dergelijke taal is een rem op de cognitieve ontwikkeling van kinderen de didactische aanpak die uit deze visie voortvloeit is gericht op het elimineren van deze in zich gebrekkige deficiente taal en op het vervangen daarvan door de standaardtaal het laatste gebeurt bijv door het in sterk gestructureerde oefeningen laten nazeggen van stan daardtaalwoorden en standaardtaalzinnen of zoals kohnstamm in zijn taal denk pro gramma zegt door de dagelijkse confrontatie met welgevormde en goed uitgesproken zin nen de onderliggende filosofie is daarbij dat het imiteren van de standaardtaal een oefen school is in logisch denken uit de c m m enquete wordt duidelijk dat de meeste respondenten deze taalachterstands opvatting niet aanhangen dat is verheugend want het is de slechtstdenkbare benadering van dialectsprekertjes en dat zowel op pedagogisch psychologische gronden omdat zij een ontkenning is van de aangeboren taal en denkvermogens en een aantasting van de iden titeit van het kind als op taalkundige gronden omdat zo n visie op niet standaardtalen ge tuigt van een volstrekt analfabetisme in taalkundige zaken voor een uitvoeriger formule ring van de bezwaren kan de in de nota vermelde publicatie van labov ter lezing worden aangeraden 7 van geheel andere aard is de overweging om in de school aan het dialect voorbij te gaan op grond van de overtuiging dat de weg naar de beheersing van de standaard taal het snelst wordt afgelegd door kinderen op school consequent in het spoor van de stan daardtaal te zetten waarbij het andere spoor gebillijkt wordt voor de buitenschoolse com municatie met vriendjes en in het gezin belangrijk verschilpunt met de taalachterstands opvatting is dat het dialect hier niet voorzien is van negatieve connotaties de leerkracht laat zich niet negatief uit over het dialect kan zelfs zoals ik in kerkrade heb ervaren een uitgesproken positieve attitude hebben en het dialect persoonlijk als informele omgangstaal gebruiken en niettemin voor deze directe eentalige standaardtaalaanpak zijn deze aanpak kan moeilijk als de meest ideale gezien worden hij gaat er te veel van uit dat het doel de middelen heiligt of in termen van het didactisch model van van gelder e a 8 het nastreven van de doelstelling van de standaardtaalbeheersing kan niet los gezien worden van de beginsituatie in de didactische werkvormen zal men rekening moeten houden met beide componenten welnu belangrijk beginsituatie gegeven is dat dialectsprekende kinderen in veel gevallen een redelijk receptieve beheersing hebben van de standaardtaal maar daarnaast ook een zo weinig ontwikkelde productieve vaardigheid daarin dat ze zich bij deze aanpak voortdurend voor het blok gezet moeten voelen de alternatieven voor het kind lijken df spreekangst die leidt tot weinig taalproductie dan wel tot het kiezen van vei lige korte constructies die communicatief erg gebrekkig zijn of het risico lopen voortdu rend te ontsporen en daarvoor steeds gecorrigeerd te worden de bezwaren daartegen vindt men in de c m m nota o a in het citaat uit evers en van gelders alle pogingen om te vroeg dialectische of andere eigenaardigheden te corrigeren hebben bijna altijd een ongun stige invloed op de uitingswijze van het kind de onderwijzer zal daarom vooral in de eerste jaren meer nadruk op de taaluiting moeten leggen dan op een voor het kind te correct taal gebruik 9 concluderend voorbijgaan aan het dialect lijkt ook bij op zichzelf beschouwd lofwaardige motieven daarvoor niet de aangewezen weg om uit de problemen te komen ook bij de benadering van het aansluiten bij het dialect staat voorop dat het onderwijs dialectsprekende kinderen de standaardtaal moet aanleren maar zo zeggen de aanhangers van deze richt i ng dat kan alleen op verantwoorde wijze gebeuren als gehandeld wordt naa r 339 het i nz i cht dat ieder k i nd of het nu engels of swahili de nederlandse standaardtaal of een d i alect spreekt een uniek menselijk vermogen heeft tot taal dat vermogen die taalcom petence is er n iet alleen ongeacht de taal waarin het ki nd opgroeit het is ook in alle gevallen een uitgesproken creatief vermogen d w z dat ieder k i nd op grond van een zeer beperkt aantal gehoorde zinnen in staat is deze zinnen maar ook andere nooit eerder gehoorde zin nen te produceren het kind kan ook lu isteren en is aldus i n staat tot het i ngewikkelde proces dat verbale commun icat ie heet als kinderen op vier jarige leeftijd naar school gaan heeft het taalvermogen een ontw i kkeling doorgemaakt die groter is dan die welke daaraan in hun hele verdere opvoedi ng nog zal worden toegevoegd de consequentie i s duidelijk b ij d i alectspre kende ki nderen moet aangesloten worden bij de ve rt rouwde taal en de ve rtrouwde taalwerkelijkhe i d d w z bij het di alect waarin het taalvermogen tot ontwikkel i ng is geko men op grond van deze overwegingen worden meer en mi nder ver gaande aanslu it i ngen bepleit de mogel ijkheden kunnen m isschien het beste worden aangeduid met de termen voertaal en hulptaal de voertaalaanpak i n de vorm waarb ij in het aanvankelijk onderwijs naast de bovengewes tel ijke taal in het onderw ijsleerproces ook een andere taal kan worden gebruikt kennen we i n het nederlandse onderw ijsbestel van de tweetal i ge scholen in friesland dat houdt daar ondermeer in dat het fr ies in de eerste leeg aren van de lagere school ook gebruikt wordt b ij het le re n lezen en schrijven ik weet n i et of de wetgever dit friese model voor ogen heeft gehad b ij de w ijziging van art 3 van de lager onderwijswet waarbij aan de streektaal in le vend gebruik pari tai r met het fries voertaalstatus wordt toegekend 10 als dat zo zou z ijn dan zouden streektalen die de facto alleen in de mondel i nge communicati e in levend ge b rui k zijn eerst wel tot leven gewekt moeten worden i n sch ri ftel ijke gedaanten en dat zou een reani matie zijn waarvan dunkt me alleen mensen met een weinig hedendaagse d ialect en reg i o ideologie voorstander zullen zijn het l ijkt hoe dan ook niet de taak van het on derw ijs d i alecten te verheffen i n functies die daaraan door de eigen taalgemeenschap niet worden toegekend ondanks enkele experimenten in skand i navi e en de verenigde staten waarb ij geen slechte erv aringen z ijn opgedaan met het leren lezen in een n iet gestandaar d iseerd di alect lijken de str i kt taalpedagogische argumenten daarvoo r niet zwaarwegend ge noeg om deze stap te zetten 11 omdat de term voe rt aal door de f riese praktijk een bepaalde inhoud heeft gekregen d i e voor de nederlandse d ialecten niet voor de hand li gt zou de aansluiting die zich beperkt tot het niveau van het mondelinge taalgeb ru ik bij voorkeur een andere aandu iding moeten krijgen de term hulptaal is misschien niet de meest i deale men zou ook kunnen denken aan basistaal of uitgangstaa n maar een b ijkomend voordeel daa rv an is wel dat daarin tot ui tdrukki ng komt dat het d ialect het hele basi sonderw ijs door te hulp geroepen kan worden b ij de standaardtaalverwe rvi ng en ook bij andere vakken en schoolact iv i te iten tot nu toe gedaan onderzoek maakt i mmers du idel ijk dat er ni et alleen een aansluitingsproblematiek is in het aanvankel ijke basi sonderw ijs maar dat het als moedertaal geleerde en gebruikte di alect ook in het verdere bas isonderw ijs en tot op zekere hoogte ook nog wel daarna een beginsituatiegegeven is waarmee i n de di dact iek re kening gehouden moet worden 12 ik kom aan de derde benaderi ng die van het opwaarde ren van het dialect de bas isover weg i ng is hierb ij dat de standaardtaal in feite niet meer is dan een dialect met een hoge sta tus is het nu werkelijk nodig zo vragen de aanhangers v an deze ric hting dat alle kinderen 340 dat status dialect leren zij vinden van niet als dialect en standaardtaal linguistisch even waardig zijn maar niettemin heel verschillende sociale oordelen en attitudes oproepen la ten we er dat in het onderwijs vooral voor zorgen dat die attitudes veranderen zodat alle dialecten als even goed en even volwaardig worden beschouwd dit is niet alleen vanuit sociaal oogpunt erg aantrekkelijk maar ook de beste pragmatische oplossing van het pro bleem van de taalvariatie het blijkt immers zo verschrikkelijk moeilijk om een tweede di alect te leren en dat is een zo eenzijdige psychische belasting voor kinderen die het toch al erg moeilijk hebben dat het beter is iedereen gewoon zijn eigen dialect te laten gebruiken deze benadering bestaat niet alleen in amerika waar etnische tegenstellingen regelmatig leiden tot pleidooien voor de verhoging van de status van bijv het neger engels de zojuist gegeven redenering is eigenlijk een korte weergave van een recent boek van trudgill waar in de op attitude verandering gebaseerde aanpak vurig bepleit wordt voor het engelse on derwijs 13 mijn korte parafrase doet zijn uitvoerige argumentatie natuurlijk onvoldoende recht maar ik raak de kern van de zaak toch wel als ik zijn standpunt t a v de onderwijs praktijk zo vertaal laten we in godsnaam taalonderwijs geven in plaats van standaardtaal onderwijs laten we dialectsprekende kinderen geen tweetaligheidsonderwijs opdringen iaat ze in de school spreken zoals ze dat thuis gewend zijn laat ze maar lezen in de stan daardtaalspelling want spelling is iets volkomen arbitrairs maar laat ze de tekst ook rustig reproduceren met de eigen dialectische moedertaalvarianten de enige op de standaardtaal gerichte activiteit zou in zijn ogen vanwege de eisen die de maatschappij nu eenmaal stelt moeten bestaan in to teach children who do not normally use standard english how to write it for certain purposes trudgili s boek heeft in engeland erg veel aandacht getrokken het krijgt er de steun van veel mensen uit het onderwijs maar stuit ook op heftige weerstanden in een bijtende kri tiek in the guardian noemt john ezard trudgill s pleidooi in hoge mate suggestief maar volkomen ontoereikend hij ergert zich met name en mijns inziens wel terecht aan het overdreven breed uitmeten van de psychische kwetsuren en trauma s waartoe het aanleren van de standaardtaal zou leiden een punt dat trudgill daarnaast lijkt te onderschatten is de mening van de ouders van dialectsprekende kinderen uit allerlei onderzoek blijkt dat het veelal hun diepe overtuiging is dat dialect zonder standaardtaalbeheersing strekt tot maatschappelijk nadeel van hun kinderen die overtuiging vindt steun in onderzoek naar persoonlijkheidsoordelen die de taalgemeenschap toekent aan sprekers van standaard dan wel niet standaardaccenten en dialecten die kenmerken zijn voor sprekers van de niet standaardvarieteiten ze worden bijv vriendelijk en gezellig genoemd van zo andere aard dan die voor sprekers van standaardvarieteiten beoordeeld als bijv intelligenter en door tastender dat aan dit punt niet zo lichtvaardig voorbij kan worden gegaan de ruimte ontbreekt om er hier meer van te zeggen 14 hoe boeiend en sympathiek het boek van trudgill ook is zijn pleidooi voor de opwaardering van het dialect is te weinig rea listisch om te kunnen overtuigen en daarmee laat zich gemakkelijk raden dat als eindcon clusie van deze korte bespreking van benaderingswijzen de voorkeur uitgesproken wordt voor de tweetalige aanpak waarbij de standaardtaal geleerd wordt op basis van het dialect ik wil tot slot dat standpunt toelichten met het aanreiken van enkele suggesties voor de leerkrachtenople i ding en het noemen van een aantal concrete werkvormen die de aandacht verdienen bij de didacti sering van de dialectproblematiek een grondvoorwaarde voor he t 341 slagen van een tweetalige didactiek is dat leerkrachten de juiste attitude hebben tegenover dialect en standaardtaal zo n attitude komt leerkrachten niet az nwaaien maar kan verwor ven worden op basis van inzicht in enerzijds de linguistische gelijkwaardigheid en ander zijds de functionele maatschappelijke ongelijkwaardigheid van dialect en standaardtaal leerkrachten moeten goed zien dat men in dialect alles kan denken en alles kan zeggen wat men wil maar ook dat dit niet kan in alle gesprekssituaties en tegenover iedere wil lekeurige gesprekspa rt ner leerkrachten zullen meer dan thans in de handboeken gebeurt inform atie moeten krijgen over de aard van de regionale en sociale taalvariatie en de maat schappelijke krachten daarachter en over de taalsociologische vraagstelling wie spreekt welke taal tot wie en wanneer rondom dit thema 15 een tweede voorwaarde is dat leerkrachten beter geinformeerd worden over het tweedetaal leren en over het specifieke karakter van het leren van de standaardtaal als tweede taal op b as is van een d ialect ik noem twee methodische as pecten dialect en standaardtaal staan door hun genetische verwantschap in een zodanige betrekking tot elka a r dat er naast taal structurele verschillen ook grote overeenkomsten tussen beide bestaan deze structurele re latie van verschillen en overeenkomsten is voor het tweede taalleren van bijzondere bete kenis omdat overeenkomsten een belangrijke aansluiting bieden naar de tweede taal en omdat de verschillen tot op zekere hoogte voorspelbaar maken welke de conflicten zijn die tussen de beide talen in het leerproces zullen optreden het moderne vreemde talenonder wijs is ondenkbaar zonder de op deze overeenkomsten en verschillen geb aseerde contras tieve didactiek enig inzicht in contrastieve principes lijkt ook voor het standaardtaalon derwijs aan dialectsprekende kinderen onmisbaar leerkrachten uit west friesland ker krade en rotterdam die vormen als ik heb w erkt ik h eb je werkt en ik lo opt niet kunnen di agnostiseren als uit het dialect voortkomende afwijkingen kunnen deze fouten niet op de juiste wijze behandelen een tweede vreemde talenmethodiek waarvan leerkr achten in di alectsprekende gebi eden de mogelijkheden zouden moeten kennen is de audio linguale aanpak waarin lui ster en spreekoefeningen voorafgaan aan het leren lezen en schrijven ju i st omdat de standaardtaal in recept i eve zin meestal redelijk beheerst wordt ligt het voor de ha nd intensieve luister en spreekoefening in de standaardtaal vooraf te laten gaan aan het leren van de secundaire vaardigheden in de standaardtaal naast inzicht in de aard van de d i alect standaard tweetal i gheid en enige kennis van methodieken van het tweede taal leren lijkt een derde voorwaarde te zijn dat leerkrachten die werken in een tweetalighei ds situatie behalve een goede beheersing van de standaardtaal ook een voldoende kennis heb ben van het dialect dat houdt in mijn ogen niet in dat de leerkrachten het dialect actief zouden moeten beheersen al kan dat in bepaalde gevallen de meest ideale situatie zijn on der voldoende kennis versta ik de vaardigheid om kinderen te begrijpen en daarnaast het hebben van inzicht in het belangrijkste grammaticale eigenaardigheden van het plaatselijk dialect diagnostisch kunnen werken betekent o a dat leerkrachten in staat zijn onder scheid te maken tussen fouten die hun oorzaak hebben in een verkeerde toepassing van een standaardtaal re gel en ontsporingen die voo rt komen uit het dialect voor autochtone di alectsprekende leerkrachten blijkt dit grammaticale bewustzijn al zeer moeilijk en dat is na tuurlijk helemaal een lastige opgave voor niet uit de streek van hun werkkring afkomstige leerkrachten zonder hulpmiddel is het misschien zelfs wel een onmogelijke opgave in de c m m nota is te lezen dat dialectologen zich bereid hebben verklaard mee te werken aan de ve rv aardiging van hulpmateriaal waarin op basis van foutenanalyses van het taalgebrui k 342 van dialectsprekende kinderen per streek op het onderwijs toegespitste contrastieve be schrijvingen worden gegeven van de belangrijkste structurele conflictstof tussen dialect en standaardtaal dat zou bij voorkeur moeten gebeur e n in samenwerking met leerkrachten en met pedagogische academies in de verschillende regio s in het buitenland zijn voorbeel den van dergelijke reeksen te vinden 16 wat betreft de suggesties voor de onderwijspraktijk moet hie r worden volstaan met niet meer dan het noemen van een aantal activiteiten voor de u i twerking en concretisering daa rv an zal een deskundige inbreng van vakdidactici nodig zijn in ieder geval lijkt het hoofdaccent van de tweetalige aanpak erop te moeten liggen dat dialectsprekende kinderen op bas is van hun mondeling productieve vaardigheid in het dialect en van hun mondeling receptieve vaardigheid in de standaardtaal vooral in het aanvankelijke onderwijs geoefend worden in het mondeling productieve gebruik van de standaardtaal en dit niet a lleen van wege de grote zelfstand i ge waarde van deze vorm van taalbeheersing maar ook om aldus een goede basis te leggen voor het l eren lezen en schrijven van de standa a rdta al verschil lende werkvormen waarbij de leerkracht spelenderwijs en met z a chte hand d e standaardtaalproductie uitlokt en stimulee rt komen daa rvoor in aanmerking zo als vormen van verte lle n bijv vrij vertellen vertellen bij beeldmateri aal nav ertelle n v a n een beluisterd verhaal vormen van dialogisch taalgebruik zowel in normale kl as sesituaties krin gg esprekken e d als in gesimuleerde situaties toneelspelletjes poppenkast e d waarbij kinderen op zo natuurlijk mogelijke wijze in standaardtaalrollen terech t komen tweetaligheidsspelletjes als bijv luisterspelletjes waarin kinde ren moeten aangeven waar in e e n tweetalige bandopname dialect en standaardtaal gebruikt worden of spreekspel letjes waarin kinderen beurtelings dialect en standaardtaal gebruiken m a w een soort tweetalige dialoog houden fonologische oefeningen met een sterk gestructureerd karakter d w z dat achtereenvol gens aan de orde komen het laten horen van verschillen het kunnen discrimineren het produceren en tenslotte het inoefenen oefen i ngen in syntactische en morfologische transformaties van di alect naar stand aard taal woordenschatoefeningen waari n bijv aan de hand van beeldmateriaal zaken en begri p pen aan de orde komen waarvoor in de beide taalsystemen verschillende woorden be staan dergelijke activiteiten die voorrang geven aan het leren spreken van de standaardtaal op basis van het kunnen spreken van het dialect zullen naar zich laat aanzien consequenties hebben voor de plaats of de inrich t ing van het aanva nkelijk lezen de eis van de primaire mondelinge taalvaardighe id zou kunnen leiden tot de beslissing in bepaalde gevallen het aanvankelijk leesonderwijs uit te st e llen als dat te ver gaat zou een oplossing gezocht kun nen worden i n een aanpassing van de leesstof aan de concrete taalsituatie bijv door taal versch i llen zo veel mogelijk te neutraliseren en de leesstof te b aseren op de gemeenschap pelijke spreektaal van dialect en standaardtaal ook dat i s overi gens een verre van eenvou dige zaak 17 deze laatste kwal i ficatie geldt dat zal uit deze bijdrage duidelijk geworden zijn voor de hele problematiek van de didactiek van het dialect voortgaande discussies meer onderzoek en onderwijskundige expe ri menten lijken geboden 3 43 noten 1 v oor p ubl i catie bewerk te vers i e van een inleiding verzorgd voor de discu ssied ag va n de co m m issie mod e rn isering moed ertaalon derw ijs e n de rijksinspectie over het t he m a s chool en di alect op 26 a ugu stus 1 976 t e ut recht 2 zie over d e activiteiten van de c m m met b etrekk ing tot het t h ema schoo l en d ialect c m b o l le de c m m in perspec t ief levende talen 318 jun i 1976 m n blz 288 290 de d iscussie nota school en d ialect is ee n uitgave van de c m m va n febru a r i 1976 d e not a is niet meer te ver kr ij gen ze zal waarschij nlij k niet herdrukt worden 3 v oor een kritisc h e besp reking van oudere taaldid actische l iteratuur over h et o nderwerp k an ver wezen wo rd en naar a h agen en a vallen dialect standaardt aal en sch ool de nederl a ndse l i tera tu ur van h eemtaalkunde tot socioli nguistiek i mededelingen van de nijmeegse centrale voor dialect en naamkunde 1 3 1 97 4 14 44 d eel ii verschij nt i n jaa rgang 1 5 1976 4 h et is met name de verdien st e van ulric h ammo n de re l atie t ussen dialect en sociaa l mil ieu te h e bb en blootgelegd zie z ijn publ icaties dialekt soziale ungleichheit end schele weinheim 1972 2 de dr u k 1 973 en dialekt end einheitssprache in ihre r sozialen verjlechtung eine empirische un tersuchung zu ein em vernachlassigten aspekt von sprache end sozialer ungleichheit weinhei m 1973 5 het friese onderzoek het van huis uitfriestalige kind in het nederlandstalige basisonderwijs s v o project 018 1 wo rdt uitgevoerd d oor h et institu ut voor pedagogische e n a ndragogisch e w ete n schapp en r u u trech t het onderzoek van de taalsituatie in kerkrade e o speciaal ten behoeve van het onderwijs op de basisscho len s v o p roject 024 1 door het nijmeegs in st ituut voor o n derw ijs resea rc h en de nij meegse cent rale voor d ialect en naamku n de k u nij megen onder zoeks rapporten te bestellen bij resp i p a w m al iebaan 193 ut recht en n i v o r b ijleve l d si nge n 70 nijmege n 6 op de probleme n word t nader ingegaan in h et i n deze afleveri ng van moer opge n omen artikel a hage n a vall e n n c d n j stij nen n i v o r dial e kt en on derwij s en kele beschou winge n over de p ro bl e m atiek van dialektspre ke nde kinderen in het bas i sonderwijs toegelich t aan de hand va n de eerste o nderzoe ksresul tate n van het kerkrade p rojekt 7 h et kl assieke arti kel van w labov t he logic o f no n sta ndard e nglish voor het ee rst versc he nen in j al an s ed linguistics and the teaching of english to speakers of other l anguages and dialects w ashi ngt o n d c 1970 1 43 en daa rna herdrukt in talrijke sociolinguistiek readers w ie het ver wij zen n aar d eze s tud ie langzamerhand zat begint te worden kan d e verzadiging te rugdri ngen door het ter h a nd nemen va n de in vl aanderen veel gebr uikte met hode levend ne derlands samengeste ld d oor g verhalme en e m eurisse o l v k de bussc here u itgegeve n bij de nederl andsche boekh and e l te a ntwerpen ut rec ht 1 972 de leerl i ngen van he t aanpassingsjaar en het eerste be roe pso n de rwijs wordt als i n het woord vooraf voorgehoud en hoe ge lu kkig keu rig ne der l ands hen maakt w ellich t b esef je nog n iet genoeg hoe ge lukkig je bent dat je ku n t spre ken d at je ku n t lezen dat je ku nt schrijven en dat je k unt denk e n heel wat m eisjes en jo nge ns van jo uw leeftij d uit je omgeving zu lle n dat nooit ku nne n m aar ook in veel verre l ande n k un nen ze dat nu n og niet en na ee n ernstige raad de nk e r echter om dat je l e raar lera res niets vermag in die enkele uu rtj es moedertaal als jij niet eik l esuu r in al je vrije t ijd dag in dag u i t correct nederlands poog t t e praten blijft he t boek les na l es in mo nte re stijl de leerlingen aanspore n geen d ialect maar a b n te geb rui ken d at gebeurt met u itspraken al s ook je onzu ivere taal ver p est de lu cht j on gel u i pak de koe bij de horens verd elg d e schad elijke i n secten g ebr u ik h iervoor een probaat midde l het a b n zeg het met bloemen maar dan met de bloemen van het a b n en z t ot en met de u its m ij ter sociaal voe l en gaat niet zon d er a b n in de laatste les van het boek 8 l van geldei e a red didactische analyse gro n i ngen 1970 9 l van geldei en i van d er ve lde kind school samenleving g ro n ingen 1972 od e dru k 10 de bet reffen d e t e k st lu i dt si nds de wijziging va n de lager on derw ijswet 1920 d d 25 april 1 974 s taatsb la d 271 in de vij fde vo l zin van art 3 li d 2 d aar w aar naast de nederlan d se taal de friese taal of een streekt aal i n leven d geb ru ik is kan h et l eerp la n bepalen da t de f r iese taal of d ie s treek taal m ede als voertaal bij h et o nderw ijs word t gebez i gd i n ee n eerdere wijziging uit 1 955 was de voertaal m ogelij khet d ook al gegeven maar toe n ten hoogste tot in het derde lee rjaar sinds de recente w e tswijzigi ng heeft het fries anders dan de s t reektaal oo k de s t at u s va n verplich t va k 344 d e w a t onduid elijke mogelij kh ei d die de w e t van 1 9 20 bood voor ee n soort o ndergesc hove n vak s tatu s voo r d e stree ktaal i s terecht ni et langer geh a ndhaafd verge lijk de formu leri ng uit 1 92 0 daar waar naast de nede rlandsc he taal een st reekt aal i n l eve nd geb ru i k is kan on d e r de va k ke n n l lezen e n nederl a ndsc he taal e nige k en nis van d e stree kt aal begre pen zijn 11 voora l het zweedse onderzoek va n t sterberg bilingualism an d th e first school language a n educational problem illustrated by the r esults erom a swedish dialect a rea umea 1 96 1 levert po sitieve resultaten op voor het le re n lezen in dialect amerikaans onderzoek op dit terrein is minder co n c lusie f vgl b ij v j baratz r shuy ed s teaching black children to r ead w as hin gton d c 1969 v erde re l i teratuur in p j j st ij ven h et van h uis uit spreken van dialekt en o nderwijs een literatuu rstudie n i v o r nijmege n 197 5 deelrap port 3 kerkrade project par 2 2 12 z ie voo r probleme n van dialect spre k ende zesde klassers pun t 3 1 v v u it het i n n oot 6 gen oe md e artikel voor het vo ortgezet onderwijs a h agen socio li ng ui stiek en m oe dertaalond erwijs ii e n k ele t aald idac tisc he aspecten l even de talen 3 1 9 aug 19 7 6 347 363 1 3 p trudgil l a ccen t dialect and th e sch ool lo ndo n 1975 14 z ie de uitvoerige besch o uw ing van j sturm i n d eze afl everi ng va n moer 1 5 op deze v raagste lling wordt n ad er i ngegaan in a h agen sociolinguistiek e n m oed ertaal onder w ijs i e nk e l e sociol i ng u is tische ac ht ergronden levende talen 3 18 jun i 1 976 267 285 16 zie b ij v voor de duitse b ondsrepubl ie k w besch en h lts ftler sprach h efte hoc hspra ch e mundart kontrastiv in h bau si nger hrsg dialekt als sprachbarriere tilbinge n 1 974 8 9 11 0 een a merikaan s voorbeeld biedt m burt e n c kiparsky the gooficon a r epair manual fo r english ro wl ey mass 19 72 1 7 e e n goed overzich t van de pro bl e m at ie k van he t leesonderwijs aa n dial ects prekers geeft w wo lfram sociolingistic a lternatives i n teachi ng readi n g t o non s tandar d speakers r eading r esearch quarterly 1 970 9 33 3 45