Didaktiek van het Nederlands als vreemde voertaal; een verkenning

henny van egmond van helten didaktiek van het nederlands als vreemde voertaal een verkenning 2 1 d e and er stalige l eer lin g steeds een straatnaam in stockholm hoor noe men begrijp ik de vraag waar woon je ik imi wat ervaart een anderstalige leerling in een klas teer het begin van de antwoordzin van andere waar hij de taal van de docent en zijn medeleer leerlingen en wil m n logeeradres geven jag bor lingen niet verstaat pa hidinge backe ter illustratie een anecdote maar verder kom ik niet wat is dertien ik heb de avond tevoren van een tot tien leren tellen stockholm septembe r 197 6 maar dertien is teveel gevraagd na slechts een ik ben te gast in een klas met buitenlandse leer week stockholm met de hulp van andere leerlin lingen van 14 15 jaar dit is hun derde zweedse gen leer ik tot vijftien tellen in het zweeds en na taalles mijn eerste vijf minuten kan ik eindelijk het volledige ant de lerares begint de les met aan iedereen een paar woord geven korte vraagjes te stellen de eerste vraag klinkt de derde vraag brengt me tot wanhoop ik versta als wahetterduu ik kan er geen touw aan vast er niets van zoiets als huurkamme rduu he knopen tot mijn opluchting schrijft ze op het laas wordt de vraag niet op bord geschreven bord vad heter du waardoor ik geen enkele steun krijg o jee daar nu zie ik tenminste dat de vraag uit drie woord ben ik aan de beurt hur gammal a r du jes bestaat ik gis naar de betekenis het zou wel ik haal niet begrijpend m n schouders op de le eens hoe heet jet kunnen beteken rares fluistert me toe how old are you ik haal en ja hoor alle leerlingen beginnen hun ant opgelucht adem maar dan zakt de moed me in woord met jag heter ik heet en dan vol de schoenen ik was zo gespitst op het begrijpen gen turkse joegoslavische engelse en f inse na van de vraag dat ik niet gelet heb op het ant men even later ben ik aan de beurt en zowaar in woord van de twee leerlingen voor me staat in het zweeds te antwoorden jag hete r hoe zeg je ik ben jaar henny en bovendien ik kan maar tot vijftien tel n dan komt er een nieuwe vraag het klinkt als na een kwartier zweeds geef ik het op een on waboerduu zichtbare knop in m n hoofd wordt omgedraaid weer begrijp ik er niets van ik onde rscheid geen en voor de rest van de les observeer ik als buiten enkel woord op bord schrijft de lerares var bot staander de activiteiten van docent en leerlingen du ik probeer niet eens meer mee te doen veel te uit de antwoorden van de leerlingen waarin ik vermoeiendf 15 zo ondervond ik ook eens wat anderstalige leer 2 de docent nederlands en de anderstalige lingen tijdens nederlandse lessen moeten ervaren leerlingen ze moeten een veelheid van klanken aanhoren die door de docenten over hen wordt uitge de docent staat voor de ongelooflijk moeilijke stort terwijl ze amper een klank of woord taak zijn eigen taal te onderwijzen als vreemde kunnen onderscheiden taal hij moet beginnen bij het begin het nul ze willen graag luisteren en begrijpen maar niveau van iedere beginnende vreemde taalleer dat ze niet kunnen verstaan is frustrerend en der zonder enige didaktische scholing in het zeer vermoeiend dit leidt er al gauw toe dat vreemde talenonderwijs in hun vooropleiding ze niet meer meeluisteren hebben de leerkrachten bij het basisonderwijs en ze zullen het schriftbeeld vaak als een grote in de eerste leerjaren van het voortgezet onder steun ervaren bij het leren verstaan wijs kennis gemaakt met de didaktiek van het ook zij zullen na het leren verstaan ontdekken moedertaalonderwijs deze didaktiek richt zich dat de kennis ontbreekt om adequaat te kun op het onderwijs van lezen en schrijven aan leer nen reageren lingen die het nederlands reeds machtig zijn en het moderne vreemde talenonderwijs hecht veel op het uitbreiden van de bij hen aanwezige taal waarde aan de volgorde van de vier vaardigheden kennis luistere n nu echter moet de docent vanaf de basis alle vier spreken de vaardigheden onderwijzen aan leerlingen van lezen wie het kennis en abstractieniveau vergelijkbaar schrijven verondersteld mag worden met dat van hun ne er wordt niets gesproken wat niet eerst gehoord derlandse leeftijdsgenoten is ook de volgende factoren zullen van invloed zijn er wordt niets gelezen wat niet eerst gesproken op het leren en doceren van het nederlands als en gehoord is vreemde voertaal er wordt niet geschreven wat niet eerst gelezen a verblijfsduur in nederland sommige leerlin is gen zijn hier al langere tijd andere pas een maar spreken is pas mogelijk nadat het beluister paar weken de begrepen is de fase van het begrijpen ieren b de schoolervaring in eigen land de een heeft verstaan wordt zeker bij de oudere leerlingen de basisschool voltooid de ander heeft spora versneld door tevens het schriftbeeld aan te bie disch een schoolbank gezien den dat wil zeggen dat de vaardigheden luisteren c de ongelijkheid in taalgevoel intelligentie en en lezen soms beter vooraf kunnen gaan aan de motivatie van de leerlingen vaardigheid spreken op welke manier en met welke leer en hulpmid kennis van de nederlandse taal is essentieel in de delen kan de docent nederlands zijn vak geven klassesituatie allereerst om de docent en de me zijn hiervoor de werkwijzen en leermiddelen uit deleerlingen te verstaan vervolgens om te kun het moedertaalonderwijs en of het vreemde ta nen antw oorden zelf vragen te stellen en iets me lenonderwijs bruikbaar de te delen kennis van het nederlands is een voorwaarde om de aanwijzingen in leerboeken te 3 h e t on d e rwijs ned e rland s a ls moed e rtaa l e n a ls begrijpen en andere schoolvakken te kunnen vol vr ee mde ta al gen de taal vormt de code die elke buitenlandse leerling moet kennen om niet alleen in de er zijn nogal wat verschillen aan te geven tussen schoolsituatie maar ook daarbuiten in de ne deze twee soorten van taalonderwijs derlandstalige samenleving te kunnen functione het moedertaalonderwijs gaat er vanuit dat elke ren i s de buitenlandse leerling deze code niet n ederlandse leerling beschikt over taalintuities machtig dan kan hij de mededelingen van ande waardoor bepaalde regels geen uitleg behoeven ren niet ontcijferen noch zelf uiting geven aan impliciete grammatica om enkele voorbeelden gedachten en gevoelens te noemen weinig moedertaalmethodes zullen hoe kunnen we de anderstalige leerlingen deze uiteenzette n code het snelst en effectiefst aanleren dat zelfstandige naamwoorden met onbeklem toonde slotlettergreep op 16 e sen is hier misplaatst niet de leerling maar de el docent moet expliciet zijn en veel duidelijke em voorbeelden aandragen en de moedertaalmethodes kenmerken zich door er een weinig systematisch aanbod van taalmate in het meervoud een s krijgen riaal door elkaar komen stijl spelling werk dat het bijvoeglijk naamwoord voor onbepaal woord zinsvormings en woordvormingsproble de het woorden niet verbogen wordt een men aan de orde bovendien bestaan de oefenin mooie stoel de stoel in tegenstelling tot een gen veelal uit losse zinnen zonder onderlinge sa mooi schilderij het schilderij menhang het nederlands als vreemde voertaal zal dergelij het onderwijs in het nederlands als vreemde ke problemen uitgebreid moeten behandelen ex voertaal heeft behoefte aan een graduele opbouw pliciete grammatica van de grammatica gegroepeerd naar thematische men mag er niet van uitgaan dat de buitenlandse onderwerpen leerlingen deze dingen vanzelf goed doen het probleem van de verschillende typen van het moedertaalonderwi js richt zich op de reeds meervoud van het zelfstandig naamwoord aanwezige taalkennis en probeert deze bewust te bijvoorbeeld maken en uit te breiden door het benadrukken en van taalgebruiksregels zoals bij zinsontleding en s het behandelen van spreekwoorden ook stimule s ren moedertaaldocenten hun leerlingen tot het eren doen van ontdekkingen door vragen als kun je zal men stapje voor stapje willen aanleren dat ook anders zeggen waarmee men probeert in de boekjes voor moede rtaalonderwijs staan te appelleren aan het latent aanwezige taalmate hier en daar oefeningen bet reffende meervouds riaal vorming waarbij de leerlingen doorgaans wordt het onderwijs in het nederlands als vreemde gevraagd de meervouden in te vullen dit vereist voertaal mag en kan niets bekend veronderstellen weer de nodige voorkennis en leert niet systema bij de leerling er mag slechts gevraagd worden tisch de meervoudsvorming aan naar eerder aangeboden leerstof wel moet gepro de taalmethodes voor de basisschool vooral die beerd worden het gebruik van buiten de klas aan voor aanvankelijk lees en taalonderwijs richten geleerd taalmateriaal te stimuleren en het te zich op jonge kinderen die het nederlands rede structureren door middel van geleide vraag en lijk beheersen deze geillustreerde lees en taal antwoordspelletjes boekjes zijn thematisch gezien te kinderachtig de oefenstof van de taalboekjes bij het moeder voor de oudere buitenlandse leerlingen poppen taalonderwijs richt zich op de aanwezige taal kabouters sprekende dieren wat betreft het schat en het taalgevoel van de nederlandse leer taalaanbod zijn ze te moeilijk en niet relevant zo ling door te vragen is de woordkeuze afgestemd op de belevingswe naar definities wat is een reld van het jonge kind bovendien is gebleken naar betekenissen wat is het verschil tussen dat de buitenlandse leerlingen moeite hebben met de illustraties het is even wennen aan de naar synoniemen geef eens een ander woord layout de prenten en tekeningen van onze wes voor terse schoolboeken naar kenmerken van welk soort is naar origine hoe ontstaat b ovenstaand overzicht van verschillen preten naar functie waartoe dient en dergelijke deert niet volledig te zijn maar geeft misschien dit soort semantische vragen geeft de buitenland wel aan dat de werkwijzen en leermiddelen van se leerling geen gelegenheid tot gestructureerd het moedertaalonderwijs minder geschikt geacht mondeling taalgebruik kunnen worden voor het onderwijs aan andersta de oefenstof voor het onderwijs aan anderstalige ligen leerlingen mag slechts herhalen in zoveel moge uit het voorgaande kan geconcludeerd worden lijk verschillende contexten wat eerder is aan dat elke docent in het onderwijs aan anderstali geboden het vragen naar definities en betekenis gen zorgvuldig te werk zal moeten gaan 17 hij zij moet proberen het eigen taalgebruik worden het onderwijzen van nederlands aan onder controle te houden en door eenvoudige buitenlandse leerlingen moet in nauwe samenwer woordkeuze en weinig complexe zinnen te ge king met de andere vakdocenten gebeuren alle bruiken ervoor zorgen dat de leerling sneller schoolvakken worden immers in de vreemde begrijpt wat hij zij bedoelt voertaal gegeven het naslaan van zoveel mogelijk expliciete ne de v t leerboeken gaan vaak uit van teksten of derlandse grammatica s en tweetalige metho dialogen en werken hiervanuit naar explicietie en des is noodzakelijk om dingen te kunnen uit verwerking van het aangeboden taalmateriaal leggen aan buitenlandse leerlingen die voor deze aanpak valt niet aan te raden bij het neder een native speaker heel vanzelfsprekend zijn lands als vreemde voertaal de vele uitleg die no bij het aanbieden van nieuwe lesstof zal erg dig is met de handicap van het niet terug kunnen veel gevisualiseerd moeten worden niet alleen grijpen naar de moedertaal werkt ontmoedigend door het bordgebruik maar ook door dingen voor de leerling te laten zien aan te wijzen en door te dramati waarschijnlijk is het beter naar de teksten toe te seren werken door het aanbieden van kleine leereenhe de buitenschoolse taalverwerving is moeilijk den die vooruit lopen op de inhoud en de voca grijpbaar het isoleren en verzamelen van taal bulaire van straks aan te bieden leesteksten en fouten gemaakt door de anderstalige leerlin dialogen gen om deze daarna te behandelen en te verbe 1 eerst introduceren en visualiseren luisteren teren zal geen gemakkelijke opgave zijn voor en verstaan de docen t e 2 daarna verwerken in vraag en antwoordspel de thema s en taalsituaties die men aanbiedt verstaan en spreken zullen de leerlingen gezien hun leeftijd en ont 3 ve rv olgens de teksten lezen en schri ft elijk ver wikkeling moeten aanspreken werken lezen en schrijven kortom de taak van de docent nederlands als de aandacht bij het v t onderwijs is vooral ge vreemde voertaal is geen sinecure en het risico richt op de taal bij het onderwijs van nederlands van fouten maken is groot als vreemde voertaal zou nog meer accent op ge bruik en functie van de taal moeten liggen de 4 het onderwijs in de moderne vreemde talen en leerlingen moeten gemotiveerd worden tot zoveel het onderwijs in het nederlands als vreemde mogelijk taalactiviteiten waarbij ze al hun krach voertaa l ten inspannen om te begrijpen wat er bedoeld wordt en verwoorden wat ze zelf bedoelen hier bij het vreemde talenonderwijs v t onderwijs bij zal het enthousiasme van de docent me e r sti gaat de docent uit van het nederlands als eerste muleren dan het voortdurend verbeteren van een taal moede rt aal en kan daarnaar verwijzen dit al te kritische taalleraar is onmogelijk voor de docent nederlands als v t behalve verschillen bestaan er tussen het v t on aan anderstalige leerlingen van diverse nationali derwijs en het onderwijs van het nederlands aan teiten de docent nederlands als v t kan bij zijn buitenlanders ook tal van overeenkomsten onderwijs geen beroep doen op de moedertalen daarom zijn naar mijn mening de recente ontwik van de leerlingen kelingen in het v t onderwijs tevens van belang het v t onderwijs richt zich op het gebruik van voor het onderwijs in het nederlands als vreemde de vreemde taal in de nabije of verre toekomst voertaal vooral de onderzoeken die betrekking daarom behandelen vele v t leerboeken toeris hebben op tische thema s en taalsituaties die de v t gebrui behoeftes en doelstellingen in het v t onder ker straks pas nodig heeft bij studie of reizen wij s daarentegen moet het nederlands als vreemde o a door het instituut voor toegepaste so voertaal aansluiten bij de belevingswereld van de ciologie nijmegen 1974 de raad van europa buitenlandse leerling en daarom thema s aanbie 1975 den uit de directe omgeving de klas de school leerstofplanning en leerstofselecti e de buurt de winkels e d o a in the treshold level 1975 en handboek het onderwijzen van frans duits engels staat voor de toegepaste taalkunde 1977 los van de andere vakken die op school gegeven het al of niet aanbieden van gebruiks en of 18 produktieregels wijs van het nederlands als moedertaal en het on o a in het proefschrift van carpay 1975 derscheidt zich ook hoewel in mindere mate het gebruik van audio visuele hulpmiddelen en van het bestaande v t onderwijs het toetsen van de vier vaardigheden zie hier wat het onderwijs in het nederlands als vreemde voor o a de laatste vijf jaargangen van leven voertaal dan wel is of zou moeten zijn vereist on de talen derzoek op pedagogisch didaktisch taalkundig en leerpsychologisch terrein 5 slo t het nederlands als vreemde voertaal verdient een eigen aanpak dat wil zeggen een eigen vakdidak de vele vragen hierboven gesteld blijven helaas tiek om zowel leerlingen als docenten meer hou voor een groot deel onbeantwoord in het boven vast te bieden bij het leren en onderwijzen van staande is gepoogd aan te geven wat het onder een vreemde taal in een vreemd talige omgeving wijzen van nederlands als vreemde voertaal zeker niet is het is niet te vergelijken met het onder pijnacker mei 1978 no ten opvoeding jaargang 25 1973 1 974 pag 20 e v w d rop e a een systee m van lex icale vrage n i n het h enny van egmond is onderwijs k undig medewer ker moedertaa l onderw ij s in pedagogische s tu d ien jaargang an d ers t aligen bij het openbaar l ichaam r ijnmond 5 1 nr 10 oktober 1974 pag 4 75 e v en als zodanig h eef t zij zich de afge l open drie jaar j a van e k het onderwijs in moderne vreemde talen bezig gehouden met leergangontwi kk el i ng n eder toegepast taal k undige m onografieen 1 w ol ters lands voor buite n landse leerlingen i n h et voortgezet n oord h off groningen 19 74 onder w ijs j a van e k th e treshold level in a europea n un it credit d it is een u it w er k ing van ee n eerder gegeven inlei system for modern language learn ing by adults c o u nci l d ing voor cons u lenten anders t a li gen ve rbonden aan of europe strasbourg 1975 de schoolbegeleidin gs d ienste n n oo rd wij k decem j a m c arpay onderwijs eerps ychologie en leergang ber 1977 ontwikkeling in h e t m oderne vreemde talenonderwijs hi erb ij kan w ord en o pgemerkt dat de versc h il l en in tjeenk witlink groningen 1 975 verb li jfsduu r m oed ertaal e n frequentie van taalge kees de b ot en p au l filipiac onderwijzen van het neder brui k i n contac t e n met n ederlanders u iteindelij k n ie t lands als vreemde taal b i j schol ingscursus voor onder zo v eel u i tm a ke n e r blijk t vo l d oende h o m ogeniteit wijsgevenden aan anders talige n lesbrieven eerste v ers i e te bestaan voo r h et sy stema t isch b eschr i j ve n van de m inisterie van onderwijs en we tenschappe n 1976 taa lfouten onde r buiten l a n de r s j oh n m acnamara comparision bet ween first a n d second in wil l iam littlewood gastarbeiterdeutsch and language learning in die neuern sprach en bnd 7 5 its signi f icance fo r german teac h in g in audio visaa l heft 2 april 1 976 pag 175 18 8 languagejournal vol x i v 1976 p 155 1 60 t van els e a handboek voor de toegepaste taalkunde wolters noordhoff groningen 1 974 1978 bibliogra fie g j westhoff onderwijsleerfasen in het moderne vreemde talen onderwijs in levende talen n r 329 w drop mat betekent dat woord in onderwijs en maart 1978 pag 71 85 19