Didaktiese handleidingen en de modale leraar moedertaal

didaktiese handleidingen en de modale leraar moedertaa l frans van de pieterma n frans van de pieterman was vele jaren leraar nederlands in het lbo tegenwoordig is hij verbonden als medewerker lbo aan de anne frankstichting in amsterdam we hebben hem gevraagd te reageren op de volgende vraag reageer als of namens een modale leraar moedertaal in het lbo op zeggenschap en the complete mother tongue curriculum de titels zijn minder onderwerp dan wel aanleiding voor een verhaaltje er ligt een kloof tussen de ontwikkelaars didaktische handleidingenschrijvers en de uitvoerders de leraar in het lbo is zijn konklusie vooraf een van de gruwelijkste dingen die een eenvoudig en toch gekomp liseerd partiku li er die les gaf aan het lbo en in een onbewaakt ogenb lik vonli d is geworden kan overkomen is opgebeld worden door een moer redakteur een telefoongesprek met de pa rtikuli er guus de bakker is niet ona angenaam een dergelijk gesprek met redaktielid de bakker ook niet in ieder geval niet tijdens pas na afloop komt de konfrontatie met de konsekwenties voordat je het goed en wel besefte zijn er afspraken gemaakt en moet je je aangeboren angst voor blanco papier dat met lettertekens dient te worden gevuld overwonnen hebben om die afspraken na te komen ko ns tr u k t i e d e modal e l e r aa r mo e d e rtaal mlm om te kunnen bekijken welk rechtstreeks effekt er van didaktiese handleidingen en van vernieuwingspogingen in zijn algemeenheid kan uitgaan heb ik een soort frankensteinachtige konstruktie nodig de mlm in het lbo door het gebruik van mijn eigen ervaringen het gebruiken van ervaringen bij diskussies op lpc konferenties opgedaan en door wat ik door kontakten in mijn huidige werk aan de weet ben gekomen hoop ik dat een dergelijke konstruktie minder monsterachtig uitvalt dan destijds en enige realiteitswaarde krijgt het blijft een konstruktie de mlm heeft een p a kweekschool opleiding hij zij is na enige jaren basisschool bij het lbo terechtgekomen daar geeft de mlm een tiental lessen nederlands aangevu l d met andere avo lessen tot een pakket van 29 a 32 uur veranderingen wetten besluiten enz komen goeddeels over zijn hoofd heen tot stand op dit moment heeft hij te maken met zaken als veralgemening harmonisering het nieuwe eindexamenbesluit met drie nivoos veranderingen die vrn organisatorische 113 moeilijkheden opleveren inhoudelijke ver an de ringen vernieuwingen d ri ngen niet of nauwelijks tot zijn lespraktijk door enerzijds omdat vernieuwers over of langs hem heen werken i p v zich te richten op zijn direkte problematiek an derzijds omdat de mlm deel 1 in het algemeen is gereduceerd tot uitvoerder de beperkingen in zijn werksituatie de opleiding het gebrek aan bijscholing en begeleiding zijn daarop gericht de mlm maakt zich zorgen over zijn uitvoe ri ngspraktijk en daar heeft hij het al druk genoeg mee te meer omdat de moeilijkheden met de leerlingen toenemen het volgens de mlm steeds verder dalend beginnivo van de leerlingen het moeten halen van het veronderstelde jaar en eindnivo leve rt problemen op wat de mlm in een dergelijke situatie zoekt is houvast in zijn uitvoe ri ngspraktijk zeg mij wat ik doen moet opdat ik het vivo kan halen de kloof tussen uitvoering en ontwikkeling uitvoerders en ontwikkelaars wordt steeds groter met als gevolg dat de vraag niet deugt maar het a anbod ook niet voor zover de uitvoerder de mlm met het aanbod van de ontwikkelaars bv didaktici in aanraking komt is het gevolg dat de mlm zou denken dat gaat zo niet en de didaktikus dat moet zo de ironie is dat de vele ontwikkelaars in hun aanbod een groot beroep doen op de autonomie van de leraar m a w op zijn ontwikkelings vaardigheden terwijl de leraren bij de ontwikkelaars een beroep doen op een direkt toepasbaar set gereedschappen voor hun uitvoeri ngspraktijk ho e h e t g a a t d e l e spraktijk v a n d e ml m op dit punt aangekomen lijkt het nodig om eerst eens naar de uitvoeringspraktijk van de mlm te gaan kijken als vernieuwers werkelijk de bedoeling hebben om een rechtstreeks effekt te hebben op de lespraktijk dient m i een analyse van die praktijk aan elke vernieuwingspoging vooraf te gaan of mooier nog zal er een rechtstreekse koppeling moeten komen tussen uitvoering en ontwikkeling een dergelijke analyse kan en zal ik hier niet geven maar wel een globa le indruk in de lespraktijk blijkt dat er geen sprake is van een mlm de leraar geeft in het lbo weliswaar verschillende vakken maar ervaart dat ook zo na twee uur nederlands komt er of een andere leraar of dezelfde leraar gaat door met een ander vak a ls het niet zoveel moeite was om alles te verbeteren zou hier beter gesproken kunnen worden van de mln die mlm dan geeft met lichte onvrede les uit het boekje dat hij of zijn voorganger heeft geselekteerd uit een groot en onoverzichtelijk aanbod h ij gaat wanneer hij tijd inspiratie en creativiteit vindt af en toe buiten zijn boekje vooral als de cijfers binnen zijn en het er niet zo erg meer op aankomt d at buiten het boekje gaan gaat soms mis soms erg goed maar hij s l aagt er niet goed in om het enigszins systematisch te doen ook al omdat hij bang is voor hobbyisme het systeem blijft het boek of dat ook een systeem is voor de leerlingen of voor hemzelf is niet zijn voornaamste zorg het wordt pas problematisch als er iets mis gaat met de direkte toepasbaarheid het deeltje voor het tweede jaar is niet uit te krijgen of de leerlingen beginnen te balen 114 hoe het moet bv een didaktische handleidin g in deze situatie wordt de mlm ove rv allen door veran deringen wetten regels besluiten en beschoten met de losse flodders van de ve rnieuwers niet dat ve rnieuwers altijd met los kruit schieten maar als het doel al bereikt wordt is alle scherpte verdwenen het rechtstreekse effekt v an didaktische h andleidingen de aan leiding v an dit verhaal via de mlm op zijn lesgeven is nih il de mlm zal ze niet a an schaffen over een mogelijk doorsijpeleffekt via bv opleidingen gaat het hier op een enkele uitzondering na niet komt hij toch in a an raking met did h an dleidingen dan ontstaan problemen de meeste didaktische h an dleidingen hebben te ko rt gezegd de pretentie aan de mlm te wi ll en vertellen hoe het moet dat is niet erg tenslotte is hij dat als uitvoerder gewend maar in tegenste ll ing tot methoden die de schijn ophouden van direkte toepasbaarheid wordt hier niet uitgega an van zijn gedwongen situatie v an uitvoerder maar vallen zij in de kloof tussen uitvoering en ontwikkeling daarbij komt nog dat dergelijke h an dleidingen veelal v an een ontm oe digende kompleetheid zijn waar door de toch al zo gerede twijfel aan de toepasbaarheid nog toeneemt ook de mlm die het modale tijdperk achter zich laat en bijv door bijscholing of studie een specifieke leraar moede rt aal wordt een slm en uit dien hoofde in aanraking komt met bv zeggenschap komt voor verrassingen te sta an afgezien van aangename biedt zeggenschap bij globaal doornemen voor de sml uit het lbo onaan gename verras singen uit niets blijkt dat de schrijver in zijn uitwerking rekening houdt met de positie v an het lbo in het voo rtgezet onderwijs dat zou kunnen betekenen dat z i deze tak van onderwijs geen specifieke plaats inneemt het kan ook betekenen en de opsomming in bijlage 1 de bemoeienissen van de rijksoverheid werkt een dergelijk vermoeden in de hand dat bij voort gezet onderwijs uitsluitend wordt uitgegaan v an het avo onderwijs de mlm heeft in zijn lespraktijk voort durend te maken met de tegenstelling milieutaal abn en ziet het als zijn taak mili eutaal uit te b annen in ieder geval af te bouwen t b v de stan daardtaal de slm die in de didaktische handleiding gaat zoeken naar een m an ier om daar mee om te gaan bv omdat hij is ga an twijfelen a an de zin van abn komt via griffioen in aanraking met het door g onderschreven standpunt v an angevaare en fishman c s e e a komt er op neer dat de leerling vanuit zijn noodzaak bepaalt of hij al of niet stapt in de communicatieve gemeen schap die de standaardvari atie h an tee rt en the learning gap is on both bides of the ghetto wall rather th an merely on one or the other g ziet wel iets in de door labov afgewezen oplossing van het onderwijzen in het dialect allemaal mooi en waardevol maar evenals de totale optie van autonomie van de leerling nauwelijks rekening houdend met de situatie dat the power gap is only on one side of the ghett o voordat ik ve rv al in reakties van een al te specifieke mlm terug naar de lijn van dit verhaal voor zover nog a anwezig 115 ho e h et zo u mo e t e n bv h e t kiessyst ee m the complete etc geeft in principe niet alleen zoals bv zeggenschap de ontwik keling terug aan de uitvoerder maar ook de overwegingen die tot ontwikkeling en uitvoering moeten leiden voor de mlm ook al komt hij ermee in aanraking vooralsnog een onmogelijke opgave steven ten brinke neemt een aantal leidende didaktieken uit verschillende landen analyseert die ontdoet ze van imperatieve elementen en komt zo tot een kies en waardeersysteem dat in handen van de leraar een belangrijk hulpmiddel kan zijn ware het niet dat zie hoe het gaat in zijn artikel het kiessysteem van steven moer 1975 5 maakt guus de bakker een vergelijking tussen het kiessysteem en de voortreffelijke konsumentengids over de voortreffelijkheid van beide hoeft hier niet getwist te worden die vergelijking geeft echter wel aanleiding om op twee punten wat nader in te gaan nl daar waar hij niet en daar waar hij wel opgaat de konsument leest de konsumentengids en vindt daarin een overzicht waarin m b v zo goed mogelijke kriteria de produkten die in de vergeleken vorm op de markt te krijgen zijn worden gewaardeerd de mini vindt in het kiessysteem een vergelijking van didaktieken a h w de blauwdrukken van produkten in hun produktvorm als methoden komen ze pas op de markt en dan meestal deerlijk verminkt en inkompleet voor de mlm is dit vorm waar hij mee te maken heeft krijgt de mlm dan niet een aantal kriteria in handen dat zou kunnen maar daar wreekt zich het punt waar de vergelijking wel opgaat de konsumentengids wordt voornamelijk gelezen door mensen met hogere en middenklasse inkomens m a w de mensen die zich m b v die voortreffelijke gids een miskoop besparen kunnen zich eigenlijk een dergelijke misser beter permitteren dan de niet lezers al te somber voor degenen die bovenstaande schildering van de mlm en zijn opstelling t o v bv didaktische handleidingen wat al te somber vinden is het misschien tijd voor geruststel l ende en toch ware opmerkingen 1 het is al eerder gezegd de modale leraar moedertaalonderwijs bestaat i t t de modale werknemer niet alle ml s zijn sml s 2 het hier geschrevene gaat uit van een rechtstreeks effekt van didaktische hand leidingen op de lespraktijk van de gekonstrueerde mlm het al eerder genoemde doorsijpeleffekt komt hier niet verder ter sprake maar mag daarom niet onderschat worden hoe het zo u mo e ten k u nne n nogmaals d e kloof tuss e n overw e gin g ontwikk e li n g e n uitvoerin g de beide boeken die de aanleiding vormden voor dit verhaal bevatten te veel waardevolle e lementen om ze af te doen met de al dan niet terechte konstatering da t 116 ze door een mlm niet zullen worden gelezen dus niet kunnen worden gebruikt dus geen rechtstreeks effekt kunnen hebben op die plaats waar didaktiek pas didaktiek wordt nl de lespraktijk het cynische van de hele situatie is dat datgene waardoor het aanbod waardevol wordt nl het teruggeven van keuzemomenten en motieven aan de uitvoerder waardoor die autonomer kan optreden niet kan worden geaksepteerd omdat uitvoerings voorwaarden en de perceptie van de leraar zelf als uitvoerder een dergelijke akseptatie in de weg staan een mlm die zijn onvrijheid als vanzelfsprekendheid ervaart zal niet vrijer worden als anderen hem alleen maar zeggen dat hij eigenlijk vrij is en hem om invulling van niet ervaren vrijheid vragen ook al krijgt hij daar een heel instrumen tarium bij aangeboden daar komt mi nog bij dat de mim weliswaar vrijer is dan hij zich voelt maar toch ook weer niet zo autonoom hij zijn sektie of zijn school als in beide boeken wordt verondersteld voor een werkelijk effekt op de dagelijkse lespraktijk zal de mlm als didaktikus door andere didaktici tegemoet moeten worden getreden in zijn veronderstelde onvrijheid m a w de grenzen van de toegepaste didaktiek liggen in de gemiddelde lespraktijk van een verleggen van die grenzen is pas sprake wanneer er van de zijde van uitvoerders en die van ontwikkelaars een beter begrip komt voor elkaars moeilijkheden en mogelijk heden wanneer uitvoerders meer ontwikkelaars worden en ontwikkelaars mee r uitvoerders worden of blijven bovendien zal er nog heel wat gedaan dienen te worden aan de beperkende voor waarden waaronder het een en ander plaatsvindt nogmaals op het gevaar af vervelend te worden wil ik hier zeggen dat een konsekwente ontwikkeling zoals zeggenschap en the complete die aangeven waardevolle bijdragen leveren aan de didaktiek van het moedertaalonderwijs en dus voor de plaats waar het allemaal om draait de lespraktijk het wordt nog interessanter als op basis van een konfrontatie met de lessituatie van de mlm gegevens op tafel komen bv uitgewerkte verslagen van suksessen en mislukkingen en van de voorwaarden waaronder is gewerkt n a v zeggenschap en een analyse van gebruikte en ongebruikte keuzemomenten en motieven in de dagelijkse lespraktijk van de mlm op basis van the complete 117