Dokumentatiecentra en informatieverwerving en -verwerking door leerlingen in het L.B.O.

dokumentatiecentra en informatieverwerving en verwerking door leerlingen in het l b o a lbert v d berg het nu volgende artikel is een bewerking van een inleiding die albert van de berg heeft gehouden op 12 oktober 1974 door de anne frank stich ting en het nederlands bibliotheek en lektuur centrum was een bijeen komst georganiseerd voor leraren bij het lager beroepsonderwijs met als onderwerp dokumentatiecentra het 1 b o en de openbare bibliotheek deze inleiding was een onderdeel van het programma bij lezing zal blijken dat het hier niet gaat om pasklare modellen met betrekking tot dokumen tatiecentra het gaat wel om leerplantheorie toegepast op het lager be roepsonderwijs aanleiding daar iets over te zeggen en op te schrijven was het bovengenoemde onderwerp 1 inleidi n g 1 1 korte toelichting op de titel er is sprake van twee benaderingen in het denken over een dokumentatiecentrum in de school hier worden ze zo duidelijk mogelijk tegenover elkaar gezet de eerste benadering levert het kant en klaar dokumentatiecentrum in deze benade ring staat het wat centraal de leraar bedenkt wat er moet komen de leraar de school koopt dat de leraar richt het dokumentatiecentrum in vervolgens staat het daar kant en klaar met bandrecorder video enz de leerling hoort dit centrum te gebruiken de leraar gaat bedenken hoe het moet worden aangevuld enz daar staat het doe het zelf dokumentatiecentrum tegenover de leraar gaat nu be denken hoe het dokumentatiecentrum zou moeten worden ingericht en vooral hoe het zou moeten werken hij zal allerlei dingen gaan kopen die gericht zijn op dat hoe van het dokumentatiecentrum dus niet allereerst aanschaf van boeken encyclopedieen atlassen enz maar een poging om een aantal vragen te beantwoorden zoals welke apparatuur is er eigenlijk nodig hoort een bandrecorder erin ingewikkelde kaart systemen of andere manieren om de dingen feitelijk te dokumenteren daarna wordt het gekozen apparaat beschikbaar gemaakt een dokumentatiecentrum wordt ingericht in deze benadering komt de vraag naar het wat daarna pas aan de orde de leraar bedenkt dat niet alleen maar samen met zijn leerlingen samen met de leerlingen wordt dat ook in het dokumentatiecentrum gestopt om het bruikbaar te maken voor de leerlingen op dat moment maar ook voor groepen leerlingen die later komen de leraar en de leerlingen bepalen ook in een kontinu proces ingebouwd in een leerpro ces welke aanvullingen er komen 10 dit is grof geschetst de tegenstellin g w aarom het in deze inleiding gaat tw ee mod el len a het k an t en kl aar dok um entat iecen tru m le r aar l eraar i leraar k ant beden k t w at h k oopt wat i richt en in i kla a r leerling leraa r gebru ikt bedenkt enz b het doe het ze l f dok umen ta tiecentru m l eraar l eraar leraar be d enkt koo p t ric ht hoe hoe in leraa r e n l eraar e n l eerlingen leerl ing en en bed enk en wat r ich ten in vu ll en t elk ens enz weer a an 11 1 2 enkele voorbeelde n i k ga een paar voorb eelden geven om aan te duiden welke gedachten mijze l f in de loop van d e tij d hebben gebracht op dit type denken de tegenstelli n g tussen wat en hoe voo r wat bet reft het leerproces als zodanig en daaro m ook voor wat betreft het dok umentatiecen tr um le voorbeeld de uitvaller op een school voor voortgezet onderwijs toen nog h b s in amsterdam noord waren 60 io van d e kinderen afkomstig uit ongeschoolde arbeidersmilieus zoals dat zo deftig heet en er bestond dus geen traditie waarin de ouders scholen voor v o hadden bezocht de l eerstof die o a in het geschiedenisonderwijs de leerlingen werd aangeboden sloot totaal niet aan op hun ervaringswereld het boekje dat gebruikt werd begon bij de prehistorie en handelde daarna de onderwerpen chronologisch af gevolg een groot dee l van de leerlingen was niet geinteresseerd i k heb toen geprobeerd dit te veranderen door thematisch onderwijs te gaan geven d e thema s werden gekozen op grond van gezamenlijke diskussie met de k l as in die sit uatie ontmoette ik een leerling die superintelligent was maar thuis geen opvang had geen ondersteuning had voor zijn kunnen in zijn milieu kwam het verschijnsel van een zo goed leren de leerling nie t voor deze jongen is in de loop van de derde klas volstrekt mislukt en heeft als uitvalle r de school verl aten ondanks zijn geweldige leermogelijkheden in dit geva l was het heel duidelijk dat de school hem niet aanbood wat hij op grond van zijn leerbehoeften meende nodig te hebben hijzelf konstateerde dat en zei dat ook en weigerde de dingen te doen die de schoo l hem voorschreef het res ultaat is bekend b ij dit voorbee l d is de tegenstelling tussen leren omdat ik er behoefte aan heb en l eren om dat ze zeggen dat het moet duide lijk 2e voorbeeld de typisten in mijn huidige werk kwam ik kort geleden in aanraking met vormingsleiders van een vormingscentrum voor werkende jongeren in amsterdam zij zaten met het probleem van de aansluiting bij de ervaringswereld van de jongens en meisjes in dat vormings centrum men kwam op het idee om twee dingen te koppelen er was daar een kursus typen de mensen die de kursus volgden moesten de meest wonderlijke zinnen typen de opzet was nu dat ze gingen typen over dingen waar ze belang bid hadden die ze interesseerden dus werd aan ze gevraagd om op papier uit te tikken onderwerpen als een dag in het bedrijf waarin ik werk er kwamen nu verhalen op papier van b v meisjes die bij v d werkten verhalen vooral ook over de problemen waar ze mee zaten kortere koffiepauzes dan de chefs niet naar het toilet mogen e d voor de vormingsleiders die op hoog abstraktienivo hadden gepraat over we moeten aansluiten bij de dingen waar de werkende jongeren mee te maken hebben en we moeten aansluiten op hun behoeften in het bedrijf waren die verhalen een verduidelijking van de werkelijke problemen van hun leerlingen tien verhalen zijn daar aanzet geworden voor een stuk heel koekreet projektonderwijs bij dit voorbeeld dus de tegenstelling 12 lere n aan de hand van konkret e ervaringe n t o le ren van door an d eren b e d achte abstr akties 3e voorb eel d de job ro llers in he t vorm ingscentrum de haaf was een kurs u s georganiseerd voor leraren in het l ager beroepso nd e rwijs ove r d e invoe ring van he t vak al gemene technieken i n die kursus h eeft me n op een b e p aal d m oment ee n aantal werknem ers van d e k l m l aten binnen k om e n d eze jon ge m e nsen b et rekkelijk kor t b ij d e k l m verte ld en aan de leraren wat hun ko nkrete ervaringen ware n in het bedrij f i v m de veranderin gen d oor de autom atise ring z e vertel d e n dat hu n vooropleiding er eige nl ijk niet veel toe deed na de verreg aande automatisering k onde n ze op zeer k orte te rmijn feitelijk van baan ve ra nd eren de komputer h ad m ogelij k gemaak t d at het administratieve verwerki ngs pr oces erg nauwkeurig kon wo rden gepl an d d aar d oor kon p recies op kor te term ijn aangegeve n w o rde n hoevee l m e n sen op welke plaatsen en op we lke tijd nodig waren d e we rkneme rs moeste n om die ope n pl aatsen t e bezetten flexibel zijn ze m oesten van de ene op de an d e r e d ag ergens ande rs ingezet kunnen worden d e te genstell ing d ie uit dit verhaal gehaald kan wor den is l eren om weerbaar te worden t o leren om je aan te p assen d eze dri e voorbee ld e n zijn gegeven al s aa n ze tte n om aan te geve n waar je in het o nde rwijs mee te maken hebt e n waar het dokumenta tiecentrum vee l m ee te maken heeft 2 b elangste l len d e n en b e la ngh ebb en d en 2 1 twee leerplanopva ttingen a chter de eerde rge n oem de m odelle n het kant e n klaar dokumentatiece n trum en het doe het zelf dokum e nt a ti ece ntrum zitten tw ee lee rpl anopvattingen over wat je in e en sch ool hoo rt te onde rwijze n a de eerste leerplanopvattingen de ik weet waarvoor ze belangstelling moeten heb b e n theorie hierin is ik de l eraar ze d e leerlinge n s chem atisch wee rgegeven k om t dat neer op de volgende gedachtengang d e eerste sta p is de m aatschappij eist nu ee nmaal de maatschap pij is alles wat b uite n de school is he t bedrij fsleven b v dan he t exam en eist nu eenmaal in het l eerb oek sta at het kant e n klaar dokumentatiece nt rum de le raar kook t de gere hten de leerling eet dat op of wo rdt eruit gezet als hij niet m e e wi l doen want ik dat is de l er aar de maatsch appij het examen het l eerb oek het kan t en kl aar dokumen tatiece n trum al deze onpersoon lij ke machten bepa len wat er gegeten w or d t door de l eerling de inform atie die er in exam e ns te recht komt in leerb oeken in kant en klaar dokum ent atiecen tra is afkomstig van buiten af van ve r eenvoudig de handboe ke n van desku n dige n het handboek wo rd t vereenvoudigd t o t l eerboek het wordt verknip t tot dokumentatiesysteem voor w ereldorientatie d eze gedachtengang l e vert op dat de leerling zich moet aan p assen aan dat wat d e maatscha p pij eist d it is een geslot en systee m waarin het b eginpu nt de eisen van de m aatschapp ij nooit pr ecies geanal yseer d wor dt daarom blijft dit systeem onve r anderd 13 b de tweede leerplanopvatting de ik moet achter de b ehoeften van de be l anghebben den zien te kom en theorie d e belanghebben den zijn de lee rlingen o ok in deze gedachte ngang is het beginpu nt de m aatschappij eist nu eenm aal maar er gebeu rt nu iets anders tegenover de analyse van wat er in de maatschappij aan de hand is wordt een analyse van de ervaringen van de l eerlingen gezet dat kan door die leerlingen op hun eige n manier hun eigen ervaringen te laten vertellen pe dagogisch gezien is dat een belangrijke stap in de richting van de leerlingen ze worden erke n d als zelfstandige informatie dragers lee rlingen zeker ook in het l b o hebben een eigen visie en die moet in het onderwijsl eerproces binnenkomen een leerp l an kan dan niet van te vore n kant en kl aar ge m aakt worden want van de ervaringen van leerlingen moet gebruik gemaakt kunnen worden om te bepa len wat aan leerstof en leermogelijkheden geboden wordt d aardoor komen tegenover elkaar te staan de vereiste leerervaringen op grond van examens e d en de gewenste leerervaringen die rechtstreeks komen uit de erva ringen van de leerlingen i n dit spanningsveld is de p laats van de leraar naast de leerlingen zij gaan samen de gerechten b ereiden en eten ook samen in de eerste gedachtengang weet de leraar hij moet kennis overdragen in de tweede stelt hij zich op als iemand die nog niet u itgeleerd is h ij wordt n l steeds opnieuw gekon fronteerd met nieuwe ervaringen van nieuwe leer l ingen en daardoor met de maat schappelijke ontwikke l ing die daar achter zit het gevolg is dat in de relatie tussen leerling en maatschappij geen sprake is van aanpassing aan de maatschappij maar van het scheppen van een mogelijkheid om in die maatschappij weerbaar te zijn 2 2 vier vormingstheorieen ideeen over wat kinderen zijn over wat andere mensen zijn over wat opvoeden is enz noem ik hier vormingstheorieen de hier genoemde theorieen zijn met opzet benoemd met politiek beladen termen a de klassiek liberale vormingstheorie zegt dat onderwijs de overdracht is van het kultuurgoed naar de toekomst de hele gedachtengang van het voortgezet onderwijs is daarop gebouwd vooral het gymnasium en vandaar uit ook havo mavo l b o enz bepalend is wat in de wetenschap wordt bedacht en opgeschreven dit wordt vereenvoudigd voor het onderwijs veel gelijkenis daarmee vertoont d e b traditioneel socialistische vormingstheorie deze komt neer op vorming door scho g ir een bepaalde leer een spreker die veel gelezen heeft in en over b v das kapital van marx legt zijn gehoor uit wat er aan de hand is het is ongeveer hetzelfde als wat er vroeger gebeurde het leren van de vragen van de katechismus daartegenover staan twee andere theorieen c de links liberale vormingstheorie een aantal leraren en ouders vonden a en b niet zo goed de kinderen moesten niet zo overladen worden enz ze gingen daarom het tegenovergestelde doen de anti autoritaire opvoeding laat ze maar wat an rot zooien dit is in het onderwijs terug te vinden bij leraren die projektonderwijs thematisch onderwijs gingen doen ze houden er na enige tijd mee op omdat z e 14 geen zicht meer h e bb en op wat er gebeurt z e denke n n l dat kinderen al kunn en samenwerken dat kinde r en zo m aar in formatie kunnen d okumentere n m et als ge volg dat er werkstuk k en worden ge m aakt waar weinig m eer over te zegge n valt ze lijken erg op e lkaar je kan er geen oord eel over uitspreke n de le r aar heeft er geen greep op en stopt daaro m met projektonderwijs de verwarring ontstaat door de gedachte dat in demokratisch handelen l eiding geven niet toegestaan is dat op een demokratische school niets gep land hoeft te worden integendeel projektonde rwijs met een doe het zelf dokumen tatiecentrum eist meer planning en doordenken van d e p roblematiek dan het tradi tionele onderwijs d de progressief socialistische vormingstheorie vorming door gepl ande probleem oplossing eist van te voren hoe ee n probleemoplossingsproces in een groep verloo p t welke vaardigheden die groep daarvoo r moet hebben erkennen dat ze daar h ard op moeten oefenen om beter met een gezamenlijke probleemstelling bezig te kunnen zijn of om een thema te kunnen uitwerken dat geldt niet alleen voor d e leerling maar ook voor de leraar die dit ook niet geleerd heeft en die dus op zoek moet naar hulp om zel f die vaardigheden te leren 3 ve r algemening en ver br ed in g 3 1 wat eist de maatschappij nu eigenlijk veralgemening van het l b o en verbreding van het leerpakket in het l b o zijn veelge hoorde kreten daarachter zitten ideeen over de middenschool ze komen vanuit de maatschappij eerder is al de term flexibiliteit gen oemd h et voorbeeld van de job roller de ene dag dit baantje de andere dag dat is hier van belang dit is een type flexibiliteit waarbij men niet achter het proces van planning kan kijken men staat al tijd aan de voorkant van de komputer en weet niet waarom de p lanning zo is en waarom een produktieproces veranderd wordt men kan er in ieder geval niet in mee beslissen het bedrijfsleven vraagt flexibele mensen die open minded zijn teamgeest bezitten enz als je die flexibiliteit gaat verta len in de traditionele manier van denken over het l b o krijg je ongeveer het volgende ik weet kan een beetje van dit en dat en dat f lexibiliteit is dan een kl ein beetje weten van vele zaken h et is de klassiek libera le vormingstheorie in een nieuw jasje in het onderwijs worden daarnaar de leerdoe l en bepaald een voorbeeld in het l b o wordt het vak al gemene technieken ingevoe r d om de l eerdoelen voor dat vak te bepalen hie l den de landelijke pedagogische centra een enqu ete onder de leraren bij het l b o d it is een manier die in de leerplanontwikkeling veel gebruikt wordt m ensen wo rdt gevraagd leerdoelen te formuleren echter zonder dat daarbij keuze kriteria ge geven worden er wordt niets gezegd over mogelijke theoretische verschillen waar men van uit kan gaan z o krijg je dan series l eerdoelen als de leerling moet een hamer kunnen gebruiken pap kunnen koken de baby aankleden het kraanleertje weten te repareren enz uit deze leerdoelverzame l ing worden de meest genoemde gekozen hier gebe urt dus hetze l fde als bij de eerste door mij genoemde l eerplanopvatting d e 15 m aatschappij eist w or dt niet geana lysee rd bij de centra zit ten de d eskundigen men is dem okratisch alle le raren m oge n meedoen niem and anders dit is het gesl oten systeem het ond er wij s b ep aal t wat het onderw ijs moet zij n voor de leerlingen in d at onderwijs g evolg is de handhaving van d e klassiek lib erale vormingstheorie overdragen van ken n is die weliswaar binnen het vak algemen e technieken m et die lee r doelen links liberaal anti autoritair k an wor den ingevul d j e neemt dan b v een gr oot l okaal en richt een keukenhoek in een autobande nplakhoek e n z de lee rlingen komen in groe pen binnen en mogen dan kieze n wat ze gaan doe n d e tweede gedachtengang gaat ook uit van flexibi l iteit m aar op het vivo van de l eerdoelen wordt gezegd ik moet het type leerdoelen hebben ik kan kiezen voor of tegen iets niet ik kan een hamer gebruiken maar ik kan b epalen in welke situatie ik het best iets m et een hamer kan doen dit vraagt een ander b ewustz ijnsnivo van de leerling voor dat vivo is het noo d zakelijk als je b v een produ ktieproces in ee n bedrijf gaat analyseren dat je achter dat produktieproces kun t kijken om de planni ng erachter te leren kennen z o dat je b v ook te weten kunt kom en waarom er struktu rel e werk loosheid is als je er de oorzaken van kent kun je beter o p het vivo van de l eerdoelen in die school d ie leerling voorb ereiden op een situatie waarin hij misschien voor 5 0 zeker terechtkomt als hij van school gaat n l werkloosheid dan krijg je du s een geheel ander typ e leerdoel en een type dat te maken heeft met hoe k an ik ge d achten die ik heb verwoorden d an wordt taalbeheersing b elangrijk hoe zeg ik tegen mijn baas hoe ik denk ove r mijn situatie in het bedrijf een an d er ty pe leerstof wordt bel angrijk b v weten hoe een produktiep roces in elkaar zit en wat er achter zit een vak al s algemene technieken wordt dan heel an ders ingevuld h et bel angrijkste worden dan misschien we l planningstechnieken waar ieder een in zijn werksitu atie mee te maken heeft maar d ie tot nu toe grotendee l s bepaald worden door me nsen ach ter de sche rmen het gaat erom dat zichtbaar te m aken in de school komt men toch uit b ij vormen van projektonder wijs maar dan zoals geschetst b ij 2 2 d de leraar die het samen met de leerling nog m oe t leren dit betekent niet dat allerlei traditionele vor m en van leren en onderwij zen nie t nodig zo ude n zij n a lleen zijn ze vanuit projektonderwijs veel beter te kiezen want door projektonderwijs wordt du idelijker waar de hiaten bij de kinderen zitten als het nodig blijkt dat ze typ e n leren dan snel een kursus m oeten ze het verschil weten tussen verschillen de kranten dan een kursus waaruit d uidelij k blijkt wat d e t elegraaf is en wat ie waar he d naar het dokum entatiecen trum toe geredeneerd is het duidelijk dat je terecht komt in een zel f doe en zelf kies dokumentatiecentrum waarin ook d ie leerpakke tjes kun nen zitten i k geef u een voorbeeld van een goed funktionerend dokumentatiecentrum in een ziekenhuis stel de een professor dat weinig bekend was van hart en vaatziekten van feitelijke behandelingsprocessen enz met zijn mensen vormde hij een leergroep iedere ve rpleegster en arts die in he t team kwam moest de k ans krijgen in het leerpro ces mee te gaan doen ee n nieuwkomer moest zijn achterst and kunnen inlopen i n het team kwam toen een dokumentalist mediaspecial ist h ij richtte een d okumen t a tie leer informatiecentrum in n a v wat er in het p robleemo plossingsproces koekreet 16 aan de hand was z odra er op een bepaald gebied een stuk kennis ont brak zorgde hij ervoor dat in het cen trum kwam gemakkelijk te bereiken en te verw erken het gevolg was d at b innen dit team de verschillen tu ssen verpl eegkun d ige n en artsen op de n duur bijna verdwenen men l eerde e lk aars terreinen kennen want wat in het dokumentatiecentrum zat was voo r iedereen toegankelij k d eze wijze van denken over dokumentatiecentra draagt bij tot d emokratisering binnen bedrijven en scholen het tweede gevolg was dat bleek d at de l eer b ehoeften b innen de groep veel groter waren dan eerst gedacht was iedereen kon er altijd in zodat ook mensen van andere afde lingen van het centrum gebruik gingen maken permanent leren werd een norma le zaak flexibiliteit flex i b iliteit ik weet k an een ik kan k iez en beetje van dit voo r of tegen en dat en dat iet s leerd oe l e n leerdoe len k k leer projec t leren met pakkett e n on der wij s pakketjes k k dokurn zelf doe en ael f centrum k euze dokumentati o cent r um 17 3 2 spreiding van kennis macht en inko m en d e kant en klaar school gaat uit van een bee ld van de m aat schap p ij waarin de werkne mer niet veel meer is dan handel swaar o p de arbeidsmar kt d e gevo l gen daarvan zijn duidelij k het is niet zo leuk om leerl i ngen op te leiden e n te weten da t ze aan het eind van dat scholi ngsp roces met lege handen staan in het sociaal ekonomische b e l eid worden zij afhankelijk van besl uiten tot omscholing in r otterdam 3000 arbeidsplaat sen i n de metaal over in noord brabant zijn bouwvakkers tevee l dus die moeten wor d en omgeschool d en naar rotterdam gestuurd d e zelf doe en de zelf keuze school gaan uit van de werknemer die het best kan opt re d en al s een wee rbare verkoper van zijn eigen arbeid van zijn eigen kunnen de wee rbaarheid waarbij de w erknemer geleerd is achter de dingen te kijken dit heeft in een kap itali stische samenlev ing als de o nze tot gevo lg d at de vakbonden werknemers eisen m oeten stelle n m b t de invoe ring van wederkere nd onderwijs recht op onder wijs ook als j e o uder bent recht op doorbetaal d onde rwijsverl of om dan te kiezen voor dat on d erwij s dat jij denkt nodig te hebben k an t en werk n emers a l s k l a ar han del swaar sc hool op de arbeid smarkt werkloo s enz he rschol ing omsch ol ing zelf doe en we rkne mer a l s zelf k eu ze bewuste e n sch oo l wee rbare ve rko per van z ij n arbeid wederkeren d on derwij s en studieverlo f 18