Drama en moedertaalonderwijs

jacques de vroomen drama en moedertaalonderwijs 1 inleiding moedertaal als schoolvak in het voortgezet onderwijs bestaat nog niet zo vreselijk lang pas in de tweede helft van de negentiende eeuw krijgt het een wettelijke plaats op de lesrooster voor 1863 het beginjaar van de hbs betekende een keuze voortgezet onderwijs meestal een keuze voor de latijnse school het moedertaalonderwijs aan de hbs was tot op zekere hoogte een vertaalde voortzet ting van het oude onderwijs in het latijn als we ons afvragen wat moedertaalle raren met drama van doen hebben is het voor een historisch antwoord op de vraag zeer verdedigbaar om eerst stil te staan bij de latijnse school als we een paar eeuwen teruggaan naar de zestiende eeuw dan zien we dat de voorgangers van de huidige moedertaalleraren de leraren latijn op school druk in de weer waren met drama schoolverlaters moesten in de tijd van het humanisme niet alleen latijn kunnen lezen maar ook spreken om dat doel te bereiken lieten hun leraren hen veelvuldig optreden in latijnse toneelstukken kennis van de dode of levende natuur of kennis van de menselijke samenleving waren op de oude latijnse school niet meer dan perifere doelstellingen het hart van het curriculum was latijnse retorica de school was er niet voor kennisverwerving je ging naar school om taalvaardig te worden en taal was uiteraard latijn want in moderne europese talen zo oordeelde een humanist als erasmus kon je niet op niveau denken en schrijven voor de moedertaalleraren avant la lettre was drama op school krachtig verbon den met de harde kern van het schoolcurriculum daarom kon er voor toneelspe len op school zonder problemen ruim tijd gereserveerd worden het voortgezet onderwijs van de twintigste eeuw is moeilijk vergelijkbaar met het onderwijs aan de oude latijnse school dat komt omdat onze huidige school op de eerste plaats een kennisschool is vaardigheden waaronder taa vaardigheid zijn minder belangrijk dan kennisverwerving tegen de kennisschool van de twintigste eeuw is regelmatig bezwaar aangete kend de reformpedagogiek was de bundeling van dit protest in reformpedagogi sche betogen van moedertaalleraren in het begin van de eeuw wordt er mogal eens gepleit voor drama op school de praktijk viel tegen de reformpedagogiek was in de periode 1900 1920 op wat uitzonderingen na meer een theorie dan een onderwijspraktijk voor zover er sprake was van een echte vertaling van de theorie in de praktijk ging het ook om basisonderwijs in de pedagogische vernieuwing liep het voortgezet onderwijs stevig achter op het basisonderwijs spiegel 13 1995 nr 2 49 64 in het interbellum is er een sterk groeiende belangstelling voor dramatische vorming van jeugdigen echter niet op school maar binnen de jeugdbeweging op de praktijk van het moedertaalonderwijs had die jeugdbeweging weinig invloed na de tweede wereldoorlog beleeft de reformpedagogiek van het begin van de eeuw een soort van wedergeboorte vrije expressie is de nieuwe verwoording van het oude ideaal van individuele ontplooiing dat kon en moest ook door spel en drama enkele moedertaalleraren doen voorzichtige pogingen de rest van het lerarencorps keek meestal argwanend toe leerlingen zoveel vrijheid geven waar moest dat toe leiden na 1970 gaan de vrije expressie golven wat liggen in pleidooien voor drama binnen het moedertaalonderwijs komen nieuwe doelstellingen naar voren hieronder schets ik ontwikkelingen sinds 1970 ik doe dat veel gedetailleerder dan in de schets hierboven waarin ik schreef vanuit een vogelperspectief bij de keuze van mijn bronnen heb ik geen scherp afgebakende selectiecriteria gehanteerd in het gebruik van bronnen ben ik ook zeker niet volledig om te voorkomen dat mijn historische schets een te persoonlijk en subjectief stempel zou dragen heb ik bij de keuze van bronnen vooral voor bronnen gekozen die in eigen tijd relatief populaire geschriften waren dat geldt uiteraard niet voor iedere bron echter wel voor de belangrijkste 2 de vroege jaren zeventig kreatieve kommunikatie in 1970 publiceert marcel van dijck in het tijdschrift d o e dramatische expressie een reeks speelsuggesties van dijck 1970 er was kennelijk veel vraag naar dit bundeltje spelopdrachten want de uitgever van d o e ons leekenspel in bussum zorgde voor een aparte overdruk in een korte inleiding staat van dijck stil bij het begrip expressie hij noemt expressie een vor mingsmodel om het kontakt met eigen wezen te ervaren maar ook om aktiever in kontakt te treden met de wereld van dijck 1970 1 bij de speelsug gesties die daarna volgen ligt het accent veel meer op zelfexpressie dan op communicatie het bundeltje past nog geheel in het expressietijdperk waarin communicatie op de tweede plaats kwam toch lijkt de communicatieve gedachte aan kracht te winnen van dijck schrijft wij zijn in de wereld van de wereld en geven uitdrukking aan die wereld en aan onszelf en van onszelf ik treed in relatie met ik konfronteer mij met van dijck 1970 1 de versterking van het communicatieve aspect is ook te signaleren in een drietal bundels speldokumentatie van het nca nederlands centrum voor amateurto neel waarvan de eerste in 1972 het licht zag van der linde en velzeboer 1972 bij de uitgave van de tweede en de derde bundel wordt op de titelpagina achter 50 nca op de titelpagina vermeld afdeling kreatieve kommunikatie een begrip als kreatieve kommunikatie is kenmerkend voor de jaren zeventig de inleiding op speldokumentatie 2 opent aldus nca speldokumentatie nr 2 is evenals nr 1 een reeks ervaringsmogelijkheden eksperimenten en oefeningen op het gebied van ontspanning sensory awakening groeps interaktie en bewustwor ding van der linde en velzeboer 1972 2 met de term kreatieve kommunika tie wordt gekozen voor een nieuwe doelstelling communicatie van een radicale koerswijziging is echter geen sprake omdat de methode die tot het nieuwe doel moet leiden nog geheel en al wortelt in het expressietijdvak een voorbeeld om dit te illustreren kies een partner je staat rechtop tegenover elkaar en houdt elkaar stevig bij de polsen vast kom zo tot hurkzit je romp blijft daarbij vertikaal en je houdt elkaar in evenwicht zorg dat je rug recht blijft probeer steeds je hele gewicht te geven t kan ook met je ogen dicht zoek bij de bovenstaande oefening een roterende beweging van der linde en velzeboer 1972 21 ontspanning sensory awakening groeps interaktie bewustwording het zijn begrippen die ook binnen een communicatief kader in hoge mate individuele gevoelens representeren communicatie is in de nca uitgaven vooral een kwestie van je als individu lekker voelen binnen de groep boven de oefening die ik enkele regels eerder citeerde staat als doelstelling eikaars vertrouwen ervaren met effectiviteit van maatschappelijk verkeer heeft dit type communicatie weinig van doen nog een voorbeeld om dit te verduidelijken maak van de tafels een lange aaneengesloten rij aan het hoofd en het voeteneind van die rij gaat iemand staan het is de bedoe ling blind over de tafels heen en weer te lopen om te voorkomen dat je misstapt word je links en rechts begeleid door twee groepsleden die op de grond naast je lopen en die bijtijds met hun onderarm de onderbenen bijsturen zij doen dit echter alleen als het nodig is met andere woorden voordat de voet over de rand dreigt te stappen je loopt eerst de afstand met open ogen en als je besluit om je ogen dicht te doen kijk je eerst bij wijze van ritueel je begeleiders in de ogen met de gedachte op jullie kan ik vertrouwen de begeleiders reageren op deze blik door hun verantwoordelijkheidsgevoel te mobiliseren immers een misstap kan een ongeluk betekenen je sluit je ogen en je begint aan de top over de tafels van hoofd naar voeteneind en weer terug en weer terug zolang tot de groep je van de tafels zal tillen en je op de grond zal neerleggen om naar je ervaringen te luisteren van der linde en velzeboer z j 25 51 themanummer levende talen in mei 1973 wijdde het tijdschrift levende talen een themanummer aan drama in het onderwijs onder de titel dramatica met het uitkomen van dit speciale nummer leek bevestigd te worden dat het onderwijs drama ontdekt had bij de inhoudelijke benadering van drama in dit themanummer kan men grosso modo twee invalshoeken onderscheiden enerzijds lijkt het tijdperk van de vrije expressie nog geen gepasseerd station te zijn anderzijds komt in de formulering van het begrip dramatische werkvorm een nieuwe kijk op drama in het onder wijs naar voren drama als didactische werkvorm de invulling van het begrip expressie wordt in dit themanummer sterk gekleurd door de opvattingen van peter van lint die ook deel uitmaakt van de redactie van dramatica van zijn hand is ook een uitvoerig theoretisch openingsartikel van lint 1973 228 249 expressie is bij hem conform wat is beschreven in het vorige hoofdstuk sterk verbonden met een toneelvisie expressie is belangrijk voor het individu maar er moet tegelijkertijd zo vorm aan worden gegeven dat er sprake is van een esthetische uitwerking op het publiek van lint poogt expres sie en scholing in toneel hand in hand te doen gaan ter illustratie van de invalshoek van de vrije expressie in dit themanummer twee citaten uit een artikel van jan boland boland schrijft in zijn artikel onder meer over een project spelend toneel maken en merkt na een en ander over een uitvoeringsprocedure gezegd te hebben op hoe men het ook doet het is niet de bedoeling dat er eerst allerlei technieken en schema s theoretisch verwerkt worden alvorens creatief aan de gang te gaan al diskussierend en liefst improviserend moet er een stuk toneel ontstaan boland 1973 266 even verderop in dit artikel schrijft hij dat uit evaluatiegegevens met betrekking tot drama in de bijscholing van leraren gebleken zou zijn dat de aanvankelijke speelangst bij sommigen aanwezig door het geijkte beeld van drama drama heeft iets met kunst te maken daar moet je dus goed voor zijn snel verdwijnt als men ontdekt dat het niet gaat om artistieke prestaties maar om het plezier in het spelen boland 1973 267 het expressiegeloof wordt in dit nummer echter ook aangevallen niet vanuit nieuwe opvattingen over educatief drama maar vanuit de traditie de titel van het artikel waarin de aanval wordt gelanceerd op de expressie adepten spreekt voor zich schooltoneel mag het nog van der heijden 1973 304 308 de auteur van der heijden breekt een lans voor de betekenis van de regie bij het schoolto neel hij betoogt dat de afbakening waarvoor de regisseur zorgt juist een prikkel en uitdaging vormt voor de creativiteit van de speler innerlijk is zo n speler meer vrij dan wie in vrije expressie uitgestrekt op de vloer zich ligt te verbeelden een gebakken ei te zijn ik heb tegen dit soort expressiespelletjes geen bezwaar mits men er maar geen vormingsmythe omheen spint van der heijden 1973 304 de schrijver blijkt ook geenszins ingenomen te zijn met de populariteit van de non verbale expressie hij noemt deze populariteit een modisch ongerief waardoor ten onrechte het tekstspel uit de hitparade lijkt weggezakt taal is een 52 expressie en kommunikatiemiddel dat vele malen doeltreffender is dan welke vorm van non verbale expressie ook van der heijden 1973 304 305 de expressietoon in dramatica is niet nieuw wat wel heel nieuw is in dit themanummer van levende talen is de geboorte van het begrip dramatische werkvorm drama wordt door het onderwijs in toenemende mate ontdekt of herontdekt die her ontdekking vindt plaats in een periode waarin er een sterk verhoogde belangstelling valt waar te nemen voor systematisering en vernieuwing van de didactiek in het algemeen de synthese van beide bewegingen creeert het begrip dramatische werkvorm drama als werktuig binnen de didactiek van schoolvakken het theoretische inleidende artikel dat van lint schrijft voor dramatica draagt de titel dramatische werkvormen in een voetnoot bij dat artikel schrijft hij de volgende druk van peter van lint dramatische expressie zal dramatische werkvormen komen te heten als die ooit komt tenmin ste van lint 1973 249 het artikel van van lint wordt gevolgd door een artikel van van dam waarin wordt stilgestaan bij de plaats die drama als werkvorm in de mikrosituatie van het onderwijs de klas in kan nemen geprobeerd zal worden aan te tonen waarom en waar drama kan funktioneren binnen het kader van de bestaande vakkenschool in relatie met het moedertaalonderwijs maar ook bij andere vakken van dam 1973 250 in diverse artikelen wordt vervolgens in concreto ingegaan op de didactische toepassing van drama binnen schoolvakken bijvoorbeeld binnen het literatuuron derwijs nederlands maar ook in het vreemde talen onderwijs er is zelfs een artikel opgenomen over de mogelijkheden van dramatische werkvormen binnen het scheikunde onderwijs schutter 1973 279 289 in een artikel van sef passage over het gebuik van drama bij het vak nederlands in een brugklasproject wordt als doelstelling genoemd mensen sociaal weerbaar maken d m v taal passage 1973 268 een glimp van wat in de jaren die volgden politieke vorming zou gaan heten politieke vorming werd in de tweede helft van de jaren zeventig een zeer hot item in de nederlandse dramawereld in de volgende deelparagraaf sta ik stil bij deze nieuwe invulling van het begrip drama educatie 3 politieke periode drama als politieke vorming in 1967 verscheen in engeland development through drama van brian way in 1977 zag zoals in het vorige hoofdstuk reeds opgemerkt een nederlandse vertaling het licht onder de titel vorming door drama het boek van way werd een mondiale dramabestseller bijna een bijbel voor het vrije expressiegeloof 53 binnen de dramatak van de kunstzinnige vorming in een inleiding op de neder landse vertaling legt dramadocent jan willem overeem uit waarom hij persoonlijk kiest voor de term dramatische vorming en merkt daarbij op m i beslist niet juist zijn termen als vrije expressie en creatief spel way 1977 11 de opmerking is kenmerkend voor de klimaatswijziging die in nederland althans heeft plaatsgevonden nog veelzeggender is een voetnoot van vertaler beb de beer bij het hoofdstuk spel als maatschappelijke vorming juist dit hoofdstuk zal bij veel lezers grote verwachtingen wekken maatschappelijke en sociale vorming is immers een functie van spel die momenteel zeer hoog wordt gewaar deerd en terecht ik ben bang dat dit hoofdstuk ze dan toch wat zal teleurstellen wat way doet is niet veel meer dan enkele vingerwijzingen en aanzetten geven bedoeld om een zo soepel mogelijke aanpassing aan het heersende maatschappelij ke systeem te bewerkstelligen in de nederlandse situatie van het ogenblik zijn we zowel in meningsvorming als in pedagogisch didactische aanpak ongetwijfeld veel verder en ik kan dan ook alleen maar verwijzen naar recente nederlandse publikaties way 1977 253 een voetnoot die er geen doekjes om windt in nederland waaide de wind in 1977 uit een geheel nieuwe richting persoonlijke ontplooiing door drama gold voor de spraakmakers in de dramawereld van dat moment als een gedateerde doelstelling drama moest de ogen van de spelers openen voor de maatschappelij ke werkelijkheid die spelers moesten ook oog krijgen voor de structuur van de kapitalistische samenleving en het mocht niet blijven bij inzicht het spel moest bovendien een veranderingsperspectief bieden een verandering als gevolg van politieke actie deze nieuwe ontwikkeling in de nederlandse drama educatie was sterk geinspi reerd door duitse voorbeelden als lichtend en zeer bewonderd voorbeeld gold het pionierswerk van helme ebert en volkhard paris in het markisches viertel in berlijn een wijk met een hoog percentage ongeschoolde werkelozen met veel sociale spanningen criminaliteit gerechtelijke uitzettingen wegens huurschuld en zeer kansarme jongeren in deze wijk gingen ebert en paris in 1969 aan de slag met drama en jeugdtheater ebert en paris 1976 zij ontdekten dat persoonlijke ontplooiing vanwege de uiterst ongunstige randvoorwaarden in deze wijk een loze kreet was daarom kozen zij voor een koerswending en besloten de feitelijke woon en leefomstandigheden van de kinderen als uitgangspunt voor spel te kiezen in het kinderspel moesten ook maatschappelijke en politieke oorzaken helder worden en werd ook gepoogd de kinderen handelingsperspectieven te bieden een grote naam in nederland bevestigd door meerdere optredens in het holland festival verwierf de berlijnse jeugdtheatergroep grips opgericht in 1972 een van de medewerkers schreef in 1976 in een boek over het werk van deze groep lm vordergrund unserer theaterarbeit stand nicht die diskussion uber asthetische fragen des theaters sondern immer wieder die direktere frage nach der realitat des kindes in unserer gesellschaft reisner 1979 98 niet alleen de persoonlijke ontplooiing maar ook de esthetica was op de zwarte lijst gezet 54 de duitse voorbeelden vonden enthousiaste navolging in nederland een vroeg voorbeeld van politiserende dramatische vorming levert de amsterdamse stichting mol opgericht in 1969 mol was met name actief binnen het lbo in een rapport van de groep uit 1970 wordt beschreven hoe men lbo leerlingen een fragment uit wachten op godot van samuel beckett liet spelen men zag een verband tussen de geest van uitzichtloosheid in dit stuk van beckett en de feitelijke maatschappe lijke mogelijkheden van lbo leerlingen door het bezig zijn met wachten op godot gingen wij beseffen hoe schrijnend de zinloosheid van het bestaan van deze jongeren is juist door het ontbreken van keuzemogelijkheden toxopeus dirks en toxopeus 1990 300 was er hier in het begin nog sprake van een literaire benaderingswijze in de jaren die volgden werd de methode van het rollenspel steeds belangrijker de mol groep bestond tot 1978 veel aandacht trok ook de eindhovense groep proloog in 1965 opgericht om jongeren tot schouwburgbezoek op te voeden smeets en kalkhoven 1980 2 ontwikkelde de groep zich begin jaren zeventig tot de meest strijdbare vormings theatergroep van nederland met een onversneden marxistisch uitgangspunt wij zien spel als een middel dat gehanteerd kan worden bij vormingswerk dat met de jongeren een onderzoek wil doen naar hoe de omstandigheden waarin mensen leven hun gedrag bepaalt en hoe die omstandigheden bepaald worden door de klassentegenstelling die de maatschappij beheerst en hoe je je daartegen kunt verzetten en kunt meewerken aan een maatschappij waarin niet weinigen veel bezitten en alles beschikken maar iedereen proloog 1977 4 behalve voor vormingstoneel koos ook proloog voor rollenspel met jongeren die onder meer moesten leren zich weerbaar op te stellen tegen de verleidingen van de consump tiemaatschappij ook ontwierp de groep veel simulatiespelen regelmatig wordt er ook opgetreden bij bedrijfsbezettingen eind jaren zeventig wordt naast het socialisme de vrouwenstrijd een belangrijk thema van de groep de voorstelling spiegeling uit het seizoen 78 79 mocht alleen door vrouwen bezocht worden uiteraard stonden er ook alleen actrices op de planken in 1974 verklaarde de gemeente eindhoven zich niet langer bereid de groep subsidie te verlenen van doorn minister van crm nam toen de subsidiering over in 1983 viel voor proloog definitief het doek in 1976 richtte een groepje neerlandici van de nijmeegse universiteit vanuit dezelfde geest van politieke strijdbaarheid maar in de praktijk wat minder luidruchtig de kindertheatergroep tejater teneeter op hun eerste produktie wie is nou de baas hier was gebaseerd op een tekst van de berlijnse groep grips zonneveld 1991 4 rondom de produktie werd een lesproject ontwikkeld waarmee de groep in het basisonderwijs daadwerkelijk aan de slag ging tejater teneeter 1978 in wie is nou de baas hier en het hiermee samenhangende lesproject werden allerlei hierarchische verhoudingen binnen en buiten het gezin en ook tussen kinderen onder meer tussen jongens en meisjes ter discussie gesteld een klein voorbeeld uit het projectboek van de groep 55 spelopdracht flip heeft ook een zusje ze komen samen uit school thuis moeder heeft het zo druk dat ze de kinderen vraagt haar te helpen flip heeft met vriendjes afgespro ken buiten te gaan spelen in het projectboek wordt in het kort geschetst hoe deze spelopdracht in een klas uitpakt in het spel gaat het meisje meteen poetsen flip is er vandoor uit de klas komt de reaktie zou ik nooit doen marion die meteen zo fel reageerde gaat dan spelen wat zij zou doen tejater teneeter 1978 57 en het projectboek meldt dat marion in het spel met succes haar broertje aan het dweilen zet in een terugblik op de les schrijft de groep dat het er hen niet om te doen is jongens te leren eens wat liever voor meisjes te zijn jongens en meisjes moeten leren dat er oneerlijke verschillen in de samenleving bestaan op het micro niveau van dit voorbeeld maar ook als het gaat om grotere verbanden bijvoorbeeld bij de taakverdeling in de huishouding tussen mannen en vrouwen of op het niveau van hierarchische verhoudingen die vader in zijn werk buitenshuis meemaakt politieke vorming in het moedertaalonderwijs als in 1973 in het themanummer dramatica van levende talen het gebruik van drama in het moedertaalonderwijs bepleit wordt is in dat pleidooi nog helemaal geen sprake van een politieke orientatie na 1975 lijkt ook het moedertaalonder wijs om te gaan althans zekere kringen binnen dat moedertaalonderwijs met name binnen de von vereniging voor het onderwijs in het nederlands sluit het idee van politieke vorming door drama binnen de moedertaalles duidelijk aan het idee correspondeerde met de opvattingen over emancipatorisch taalonderwijs die binnen de von leefden in moer het tijdschrift van de von constateren anita koster en paul van engelen die beiden al een aantal jaren actief waren binnen de amsterdamse mol groep in 1976 dat neerlandici die in de moedertaalles voor spel kiezen dit doorgaans doen om de fantasie van hun leerlingen te vergroten ten dienste van het doel van de persoonlijke ontplooiing verder zou spel bij nederlands dienst doen als kader voor communicatietraining koster en van engelen zijn van mening dat het bij dit type spel gaat om schijnwerkelijkheden of in het beste geval om een werkelijkheid in een vacuum onze konklusie is liever geen dramatische expressie dan een dramatische expressie die niet voortdurend gekoppeld is aan de maatschappelijke werkelijkheid van alledag koster en van engelen 1976 204 in een van de rollenspelen die koster en van engelen in hun artikel uitvoerig uitwerken het rozige situatiespel krijgt petra hoofdpersoon en leerrol een vriendje ronald geheten in het begin ontwikkelt zich de liefde tussen beiden volgens het rozegeur en maneschijnconcept tot ronald werkeloos wordt ronald voelt zich nutteloos en gaat zich vervelen en heeft een aanvaring met de vader van petra die van mening is dat mensen die willen werken best werk kunnen vinden tenslotte besluit ronald te tekenen voor de marine aan de liefde 56 tussen hem en petra moet nu vooral schriftelijk vorm worden gegeven als petra kees ontmoet een jongen die weliswaar minder knap dan roland maar wel dagelijks voorhanden is besluit ze een brief te schrijven aan de margriet ons doel met dit spel was dat de leerlingen kennis maakten met het inzicht dat persoonlijke omstandigheden vaak niet zuiver persoonlijk zijn maar bepaald of beinvloed worden door maatschappelijke omstandigheden met andere woorden dat de privesfeer vaak direkt verbonden is met de openbare sfeer koster en van engelen 1976 221 een jaar later in 1977 organiseert de von een meerdaagse conferentie in noordwijkerhout waaraan enkele honderden leraren nederlands deelnemen de conferentie telt negen zogeheten stromen een van de stromen heet politieke vorming in het moedertaalonderwijs via dramatische werkvormen de deelnemers worden vier dagen lang geinstrueerd over rollenspel simulatiespel en het brechtiaanse leerstuk ten dienste van de politieke vorming van de leerlin gen bij het begrip politiek ging het hier niet om de grote politiek maar om wat men zag als de politieke dimensies binnen de eigen leefwereld van de leerlingen leerlingen konden bijvoorbeeld door drama leren hoe zij moesten omgaan met onredelijk en autoritair optredende docenten of schoolleiders daarbij ging het om meer dan om het aanleren van assertief en slagvaardig gedrag de leerlingen moesten ook ontdekken dat hun prive problemen in wezen geen unieke proble men waren maar pasten in een maatschappelijke constellatie waarin de macht krachtens een taaie traditie ongelijk verdeeld was de vraag of dit type politieke vorming door drama een opdracht is voor neerlandici is op de conferentie in noordwijkerhout niet onbesproken gebleven in het conferentieverslag in het tijdschrift moer wordt er het volgende over opgemerkt men kan zich afvragen wat dit alles met moedertaalonderwijs van doen heeft we zijn er in de loop der lange lange jaren gewend aan geraakt dat de leerstof van een vak bijvoorbeeld het vak nederlands betrekkelijk los van de taal werkelijkheid van taal gebruiks situaties kan worden aangeboden dat gebeurt bijvoorbeeld als leerlingen zinnetjes leren ontleden omdat hun leraar weet waar het goed voor is dat gebeurt even zeer als die leerlingen oefeningen maken ter uitbreiding van hun woordenschat op de plaats van de puntjes na zich vergapen een voorzetsel moeten invullen of naar aanleiding van acht titels een opstel schrijven bij het politieke rollenspel wordt niet alleen gepoogd de leerlingen inzicht bij te brengen in een stukje maatschappelijk reilen en zeilen de leerlingen krijgen ook training in spreekvaardigheid zij moeten leren verbale middelen zodanig te gebruiken dat zij hun gerechtvaardigde doelstellingen bereiken zij leren bovendien zachte vormen van verbaal geweld door te prikken we doen het voor je bestwil het is nu eenmaal altijd zo geweest dat het politieke rollenspel biedt taaltraining of men wil of niet het is dus moeder taalonderwijs de vroomen 1977 82 57 4 recente ontwikkeling terug naar het toneel in de periode 1950 1970 de periode van de vrije expressie werd met grote regelmaat beweerd dat drama iets heel anders was dan toneel met name de engelse koersbepalers slade en way zagen drama primair als een pedagogische categorie en niet als een vorm van kunst na 1980 treedt er een klimaatswijziging op in de vroege jaren tachtig wordt het nog wat aarzelend geformuleerd maar vooral na 1985 wordt onomwonden en vaak ook in polemische bewoordingen afstand genomen van het recente verleden en de representanten daarvan en wordt een min of meer omgekeerd standpunt ingenomen drama wordt weer een equivalent van toneel of theater en educatief drama wordt toneeldidactiek in 1983 komt er een eind aan het bestaan van toneelgroep proloog proloog representeerde als geen ander de maatschappelijk politieke vorming door drama in de jaren zeventig als het pas opgerichte nieuwe ministerie van wvc weigert de groep nog langer financieel te ondersteunen gaat het niet om een weigering die op zichzelf staat de minister is voor stopzetting van de subsidie aan proloog wegens onvoldoende artistieke kwaliteit van deze theatergroep waarschijnlijk was de artistieke kwaliteit van proloog in 1983 niet opvallend veel minder dan midden zeventiger jaren wel kan men vaststellen dat artistieke criteria na 1980 voor beleidsmakers steeds zwaarder gingen wegen in de jaren zeventig werd een beperkte kunstzinnige kwaliteit binnen het vormingstheater regelmatig liefdevol bedekt met de mantel van de pedagogische of politieke vorming na 1980 gebeurt dat steeds minder de opheffing van toneelgroep proloog was een duidelijk signaal van een belangrijke koerswending binnen de drama educatie een koers wending die toxopeus dirks en toxopeus karakteriseren als drama terug naar de bron toxopeus dirks en toxopeus 1990 431 het nieuwe klimaat waarin het criterium van artisticiteit weer zoveel meer gewicht in de schaal legde ontstond na 1980 niet als bij toverslag er is een constateerbare geleidelijke groei in deze richting in mei 1982 congresseert een honderdtal dramadocenten in noordwijkerhout het thema kunst of vorming bleef ook hier niet onbesproken het kwam onder meer aan de orde tijdens een gedachtenwisseling over de vraag of een dramadocent in zijn opleiding op de eerste plaats goed zou moeten leren acteren de diskussie rond dit punt kon niet tot een gemeenschappelijke konklusie leiden wel was men het erover eens dat deze diskussie nog niet gestopt mag worden kunst en agogie moeten elkaar blijven beinvloeden vond de kongresgroep coppens 1983 35 een zeer voorzichtige conclusie het is duidelijk dat het klimaat in 1982 nog niet radicaal veranderd was 58 drie jaar later bezocht kooyman een congres van de iata in een artikel over dit congres merkt hij op dat een scherpe scheiding van enerzijds amateurtoneel en anderzijds dramatische vorming een specifiek westers en in het bijzonder nederlands fenomeen zou zijn elders in de wereld zou er geen sprake zijn van echt onderscheiden terreinen kooyman wijst op de nadelen die deze onderschei ding zou opleveren zodoende heeft de dramatiese vorming zich los kunnen maken van haar wortels het theater ze heeft de theatertraditie ingeruild voor een sociaal agogiese leer en vormingsprocessen in plaats van kunstgericht werken het lijkt me aardig om te proberen de kloof tussen het sociaal agogiese en het kunstgerichte weer wat te dichten overigens is men hier al meer en meer mee bezig kooyman 1985 14 wat in 1982 nog in heel voorzichtige bewoordingen wordt gesteld wordt hier al een stuk duidelijker geformuleerd agogiek raakt uit de mode drama wordt weer kunst de ontwikkeling zette door als in 1987 aan de universiteit van nijmegen het congres drama in onderzoek wordt gehouden doen hans holthaus en pieter hoes in een voordracht waarin zij afwisselend aan het woord komen een felle aanval op diegenen die in drama meer of iets anders willen zien dan toneel wie van u geeft er vrije expressie jammer dan bent u verkeerd dat is volgens mij een ander vak ah u geeft creatief spel dat is ook niet wat we bedoelen ontspanningsoefeningen jammer verbale commu nicatie toch ook maar niet ontdekkingstochten naar je eigen binnenste ik wilt u dan onmiddellijk deze zaal verlaten wie van u geeft les in toneel of liever gezegd les in de kunst van het toneelspelen nou die mogen blijven holthaus en hoes 1988 31 in de lijn van het bovenstaande betogen holthaus en hoes dat de nederlandse dramadocenten door de nieuwe vakinvullingen van de laatste dertig jaar feitelijk hun vak zijn kwijtgeraakt en daarmee zijn oorsprong zijn vakmatigheid zijn duidelijkheid naar zichzelf en naar anderen toe zijn herkenbaarheid zijn legitima tie zijn bruikbaarheid zijn fundament holthaus en hoes 1988 33 tekenlera ren en muziekleraren zo vervolgen zij geven les in tekenen en muziek zonder daarbij pedagogische kronkelwegen in te slaan in de overtuiging dat het beoefe nen van een kunstvorm op welk niveau dan ook van enige betekenis is en dat dat geen gestalte krijgt in iets anders dan kunst en omdat kunst in het algemeen niet bestaat en dus niet beoefend kan worden moet je wel voor een concrete welbespraakte kunstvorm kiezen holthaus en hoes 1988 34 in deze lijn zouden dramadocenten simpelweg de kunstvorm toneel moeten doceren de elkaar opvolgende visies binnen de drama educatie in de laatste twee decennia komen heel helder naar voren als we kijken naar de geschiedenis van de nijmeeg se jeudtheatergroep teneeter met hun eerste produktie wie is nou de baas hier koos de groep in 1976 voor de politiserende berlijnse trend heel belangrijk vond men het ook om niet de kinderen uit te nodigen naar het theater te komen 59 maar om zelf de klas binnen te stappen in 1981 deed men dat met het inspring spel het geheim van de waarheid een meisje ontdekt dat haar vader in het geheim een vriendin heeft de vader koopt haar om met geld en cadeautjes om tegen moeder haar mond te houden over het geheim die opgedrongen zwijg plicht bezorgt het meisje psychische problemen zonneveld 1991 10 de kijkende kinderen mogen naast kijken ook inspringen en om de beurt proberen de rol van het kind anders te spelen dan de actrice van teneeter het deed op die manier zouden zij moeten leren in vergelijkbare situaties in hun leven adequaat te handelen met het geheim van de waarheid houdt teneeter vast aan het emanci patorische uitgangspunt van 1976 toch heeft er een belangrijke verschuiving plaatsgevonden inzicht bijbrengen in het politiek karakter van macro of micro structuren is duidelijk geen centrale doelstelling meer er is veel meer belangstel ling voor psychologische problemen van kinderen dit psychologisch niveau wordt overigens nog altijd gerelateerd aan macht en machtsmisbruik aan de hand van het voorbeeldkind in het toneelstuk moet het basisschoolpubliek leren tegenspel te bieden bij chantagepogingen van volwassenen vooral als vitale belangen van kinderen in het geding zijn de grote of kleine p van de politiek is in de leerdoelstelling op de achtergrond geraakt in 1983 besluit teneeter afscheid te nemen van de schoolklas als podium zonneveld 1991 16 een besluit dat niet alleen om praktische en organisatori sche redenen werd genomen maar waaraan ook een principiele koerswending ten grondslag ligt in 1985 wordt een bewerking van hamlet van shakespeare voor kinderen gemaakt naar het oordeel van zonneveld groot bewonderaar van teneeter geen succes de produktie wordt groot opgezet en bedoelt meeslepend te zijn maar ze wordt toch een beetje een vergissing voor de eerste keer vertilt teneeter zich het raadselachtige stuk der stukken is nog te groot voor hun planken de passie van de kleine prins van denemarken lijkt te overstelpend voor de maat van hun hartstochten zonneveld 1991 16 de poging om klassieken voor kinderen te bewerken wordt echter voortgezet in nieuwe produkties onder meer in 1989 met ifigeneia van euripides en in 1990 met oidipous van sophocles waarmee teneeter veel succes oogst in 1991 volgt een bewerking van een surrealistisch toneelstuk uit de jaren twintig van roger vitrac teneeter is sinds enkele jaren in het bezit van een eigen theater de tijd waarin men om pedagogische redenen de klas introk en met de kinderen aan het rollen spelen ging lijkt in 1993 een definitief gepasseerd station in de negentiger jaren wordt het beleid van de groep primair bepaald door de wens hoogwaardige kunstprodukten op de planken te brengen de constatering dat teneeter na vijftien jaar gearriveerd is bij de klassieken van het toneelrepertoire lijkt als we de start van de groep in 1976 in ogenschouw nemen op een umwertung aller werte de korte schets van de geschiedenis van jeugdtheatergroep teneeter is bedoeld als een illustratie van een algemene ontwikkeling in de drama educatie van de jaren tachtig in de richting van het fcun produkt toneel een ontwikkeling die na 1990 krachtig doorzet 60 heel helder wordt dit ook geillustreerd door de beleidsombuiging binnen de voormalige utrechtse academie voor expressie door woord en gebaar in utrecht ging op 1 augustus 1991 de nieuwe studierichting theater van start de utrechtse hogeschool voor de kunsten vroeger academie voor expressie leidt vanaf de genoemde datum niet alleen dramadocenten maar ook acteurs op het besluit is het gevolg van het ministeriele beleid dat in het kunstvakonderwijs opleidingen voor docerend kunstenaar verbonden moeten zijn met opleidingen voor uitvoerend en of scheppend kunstenaar swart 1991 3 feitelijk is utrecht in vergelijking met de aloude toneelscholen in amsterdam arnhem en maas tricht sinds 1991 niet langer meer een pedagogisch buitenbeentje maar gewoon een van de vier dramatische werkvormen binnen het moedertaalonderwijs wordt na 1975 het gebruik van drama als didactische werkvorm steeds meer in publikaties bepleit de lijn die met het themanummer dramatica van levende talen in 1973 was ingezet wordt krachtiger een theoretische inkadering van drama en vooral dramatische werkvor men in het moedertaalonderwijs verscheen in een onderzoeksbundel van de leidse werkgroep moedertaaldidactiek janssen en de vroomen 1982 met name in vakdidactische tijdschriften zijn nogal wat artikelen verschenen over gebruik van dramatische werkvormen bij specifieke vakonderdelen nederlands dat geldt bijvoorbeeld het literatuuronderwijs de vroomen 1980 het spreek en luisteronderwijs schlebusch 1980 en het onderwijs in tekstbegrip geljon 1982 goethals deed onderzoek naar effecten van het gebruik van dramatische werkvor men binnen het onderwijs engels op een aantal belgische scholen het onderzoek resulteerde in een dissertatie goethals 1979 eind jaren tachtig daalt de aandacht in de vakdidactische literatuur voor het gebruik van drama als didactische werkvorm mogelijk speelt de hierboven geschetste herwaardering of herontdekking van de dramatische kunst daarbij een rol als drama weer in toenemende mate gezien wordt als een vorm van kunst kan een afgeleid gebruik daarvan drama als didactische werkvorm gemakkelijk de negatieve connotatie krijgen van drama gebruikt in niet eigenlijke zin in het algemeen kan geconstateerd worden dat rond 1990 de belangstelling onder moedertaaldocenten voor bijscholing op het gebied van didactische werkvormen sterk afgenomen is in vergelijking met bijvoorbeeld 1980 daartegenover lijkt de belangstelling voor het aloude schooltoneel weer op te bloeien 5 samenvattinig in het begin van de jaren zeventig komt een nieuw aandachtspunt naar voren binnen educatief drama communicatie het individuele expressie denken werkt binnen de nieuwe orientatie echter sterk door mensen moesten zich binnen een 61 groep prettig voelen in hun hoedanigheid van individu oefeningen om dit te bewerkstelligen hadden weinig van doen met een meer zakelijke communicatieve benadering een verhoging van de effectiviteit van het maatschappelijk verkeer het themanummer drama van levende talen in 1973 is een duidelijk teken van de groeiende aandacht binnen het onderwijs voor drama educatie ook in dit themanummer is de geest van het vrije expressie tijdvak nog duidelijk aanwijs baar maar ook meer toneelmatige benaderingen vragen om aandacht duidelijk nieuw is de geboorte van het begrip dramatische werkvorm drama als werktuig binnen de didactiek van schoolvakken na 1975 is er sprake van een radicale klimaatswisseling maatschappelijke politieke vorming van een duidelijk linkse signatuur wordt een centrale doelstel ling in nederland was er hierbij een krachtige invloed vanuit west duitsland met name berlijn binnen het moedertaalonderwijs wordt de von de katalysator van de politieke dramatische vorming het lag voor de hand omdat er in de von feitelijk vanaf de oprichting in 1969 met overtuiging gekozen werd voor emancipatorische idealen in de jaren tachtig vooral na 1985 groeit de overtuiging dat de individuele vorming van de vrije expressie en evenzeer het daarop volgende politieke vormingsideaal de kern van educatief drama de toneelspeelkunst tezeer naar de periferie hebben gedrongen drama wordt weer een equivalent van toneel of theater en educatief drama wordt toneeldidactiek het nieuwe centrale criterium is artisticiteit de overtuiging dat het in essentie dient te gaan om het kunstpro dukt toneel domineert ook het denken in de vroege jaren negentig de aandacht voor drama als didactische werkvorm verflauwt een belangrijke oorzaak voor deze verminderde belangstelling is waarschijnlijk de genoemde krachtige kunstori entatie 6 conclusies in de inleiding van dit artikel merkte ik op dat het voortgezet onderwijs van de twintigste eeuw moeilijk vergelijkbaar is met het oude humanistische onderwijs tegenwoordig gaat het op school primair om kennis in het humanistische onderwijs was niet kennis maar retorica de centrale doelstelling voor het bereiken van doelen op het terrein van de retorica biedt drama in de opvatting van de rectoren van de oude latijnse scholen heel interessante mogelijkheden voor kennisverwerving en cercwsoverdracht heeft drama duidelijk minder te bieden binnen het kader van de esthetische vorming fungeert drama op enigerlei wijze op heel veel scholen vormen van schooltoneel of bezoek in schoolverband aan professioneel theater kent bijna iedere school zij het in een zeer wisselende mate van intensiteit die esthetische vorming door drama wordt doorgaans echter niet 62 gezien als een specifiek domein van het onderwijs in de moedertaal de regisseur van het jaarlijkse schooltoneel kan ook net zo goed de biologieleraar als de leraar nederlands zijn de laatste jaren is er in velerlei toonzettingen betoogd dat training in communica tieve vaardigheden het hart van het moedertaalcurriculum zou moeten vormen een gezond hart telt vier vertrekken van de klassieke vier moedertalige vaardig heden lijden er twee nog altijd aan zeer ernstige bloedarmoede spreken en luisteren ik denk dat drama binnen de moedertaalles opnieuw duidelijk in het vizier zal komen als training in spreken en luisteren eindelijk eens serieus wordt aangepakt op dit moment wordt er in het voortgezet onderwijs hard getimmerd aan de inrichting van leerhuizen als de innovatieplannen ertoe leiden dat scholieren straks allemaal weer met boekjes in hoekjes zitten is er opnieuw weinig hoop voor het onderwijs in spreken en luisteren je weg kunnen vinden in steeds sterker aanzwellende informatiestromen wordt een belangrijk kenmerk van de mondige burger van de eenentwintigste eeuw die mondige burger zal niet alleen zijn computer moeten kunnen bedienen maar ook mond en oren moeten leren gebrui ken als het moedertaalonderwijs de uitdaging echt aanpakt kan drama uiterst dienstbaar zijn bibliografie boland j 1973 dramatische werkvormen in de bijscholingskursus nederlands voor mavo en l b o docenten in levende talen 256 267 coppens j 1983 kongresverslag drama in perspektief maarssen uitgever dam h van 1973 enkele onderwijskundige aspekten van drama levende talen mei 250 255 dijck m van 1970 dramatische expressie een reeks speelsuggesties d o e documentatie en orientatie over de expressie werkcahier 5 ebert h paris v 1976 warum ist bei schulzes krach twee delen berlin geljon c 1982 tekstbegrip door drama levende talen december 871 877 goethals m 1979 exploitation in foreign language instruction and language conscious role play a pedalinguistic discussion and exploration of a procedure model leuven heijden e van der 1973 schooltoneel mag het nog levende talen mei 304 308 holthaus h en p hoes 1988 alsof het ergens over gaat in ruyven j van red drama in onderzoek 31 45 utrecht janssen p en j de vroomen 1982 drama in het moedertaalonderwijs een poging tot plaatsbepaling in leidse werkgroep moedertaaldidactiek red moedertaalonderwijs in ontwikkeling een overzicht van onderzoek tot 1981 246 270 muiderberg 63 kooyman r 1985 over amateurs en drama speltribune 6 13 14 koster a engelen p van 1976 spel is goed zei de gek enige kritische kanttekeningen bij het gebruik van dramatische expressie plus een positieve bijdrage moer 4 204 223 linde l van der velzeboer j 1972 nca speldokumentatie 1 maarssen linde l van der en j velzeboer z j nca speldokumentatie 2 maarssen lint p van 1973 dramatische werkvormen levende talen mei 228 249 passage s 1973 de mannequin de zeerover en de burgemeester levende talen mei 268 274 proloog 1977 politiek spel eindhoven reisner s 1979 kindertheater ein gebrauchsartikel in kolneder w ludwig v k wagenbach hrsg grips 98 101 berlin schutter m 1973 drama en scheikunde levende talen mei 279 289 smeets j en b kalkhoven 1980 15 jaar proloog 10 jaar politiek vormings theater eindhoven schlebusch j 1980 rollenspel in het schoolonderzoek moer 5 35 41 swart m 1991 reorganisatie faculteit theater en drama in utrecht speltri bune extra nummer september 3 5 tejater teneeter 1978 en waarom dan nijmegen toxopeus dirks h toxopeus p 1990 hoe een leek tot spel kwam een geschiedenis van de dramatische vorming amersfoort leuven vroomen j de 1977 politieke vorming in het moedertaalonderwijs via dramati sche werkvormen moer 4 75 86 vroomen j de 1980 dramatische werkvormen en literatuuronderwijs moer 3 25 33 way b 1967 vorming door drama groningen 1977 oorspr development through drama london zonneveld l 1991 teneeter nijmegen manuscript binnengekomen 20 maart 1995 manuscript aanvaard 20 maart 1995 64