Dramatische werkvormen en literatuuronderwijs

jacques de vroome n dramatische werkvormen en literatuuronderwijs drama wat zijn de mogelijkheden van drama bij het literatuuronderwijs het is geen geheim datje bij het literatuuronderwijs nogal wat verschillende kanten op kunt jacques de vroomen docent dramatische werkvormen aan de universiteit van nijmegen gaat in onderstaand artikel uit van een theoretisch doelstellingenkader voorbeelden van praktische mogelijkheden krijgen een plaats binnen dit kader schuif de tafels in de klas eens opzij en probeer eens wat uit 1 inleiding deling het griekse woord drama betekent ook handeling jane harrison schrijft you must in de titel die boven dit artikel is geplaatst wordt not only fee something but express it in aci een verband gelegd tussen de begrippen litera ions z wordt spel alleen omwille van het spel ge tuuronderwijs en dramatische werkvormen speeld bij de action die drama heet wil men met bij het woord literatuuronderwijs kunt u zich de handeling een doel in onderwijstermen een onmiddellijk iets voorstellen het begrip hoezeer leerdoel bereiken kenmerkend voor drama is ook in discussie is door een lange traditie geijkt verder ook het feit dat een appel wordt gedaan van het begrip drama in de zin van werkvorm op de totale persoonlijkheid bij de handeling is in het onderwijs kan dat niet gezegd worden hoofd hart en hand betrokken dit totaalkarak daarom bij wijze van inleiding een enkele opmer ter geeft drama een betrekkelijk unieke plaats in king om het begrip dat in dit artikel centraal het geheel van didactische werkvormen staat nader te markeren samenvattend kan ik zeggen dat het bij drama op de eerste plaats wil ik opmerken dat ik be altijd gaat om een vorm van handelen met een wust gekozen heb voor de term drama en niet toneelmatig karakter de handeling is doelgericht voor het woord spel het begrip drama of beter en heeft betrekking op de totale persoonlijkheid nog dramatische werkvormen is veel minder van de speler ruim dan spel bij dramatische werkvormen gaat het in de kern van de zaak altijd om werkvormen 2 het kader van het artike l die aan het toneel ontleend zijn een essentieel aspect daarbij is het aspect han b ij het in beeld brengen van wat met behulp va n 25 drama in het literatuuronderwijs zoal kan wil ik dat gevoelsleven moet lichamelijk vormgegeven mij niet beperken tot een opsomming van allerlei worden als in de klas een verhaal waarin bij mogelijkheden dramatische werkvormen kunnen voorbeeld een dialoog voorkomt alleen maar ge in het literatuuronderwijs voor zeer uiteenlopen lezen wordt is er natuurlijk ook sprake van een de doelstellingen worden aangewend ik wil daar affectief niveau de lezer of luisteraar leeft zich om uitgaan van een theoretisch doelstellingenka in in de gevoelens van de verhaalfiguren als de der voorbeelden van concrete mogelijkheden zal leerling echter voor de taak gesteld wordt de dia ik een plaats geven binnen dit kader het is be loog te spelen dan wordt de uitdaging om zich langrijk dat we zicht hebben op datgene waar we het gevoelsleven van de figuren in het verhaal feitelijk mee bezig zijn eigen te maken extra groot bij drama gaat het in het theoretisch kader dat tevens het kader van immers niet alleen om wat een persoon zegt of dit artikel vormt bestaat een onderscheid tussen denkt zeker zo belangrijk zo niet belangrijker is receptieve en produktieve benaderingswijze dat wat een persoon voelt en is een vormgeving in de receptieve benaderingswijze onderscheid ik in spel dwingt in hoge mate tot affectieve bele binnen de tekst a intensivering van beleving en ving de noodzaak om de emotie ve rvolgens vorm b interpretatie van de tekst buiten de tekst a te geven in houding en beweging een essentieel de psychologische aanpak gericht op het indivi aspect van drama is eigenlijk geen fase in een du en b de sociologische aanpak gericht op de proces die men met het woord vervolgens kan maatschappij aanduiden you must not only feel something de termen receptief en produktief hebben hier but express it in actions citeerde ik hierboven een betekenis die niet helemaal overeenkomt met ook in deze engelse zin worden de aspecten de gangbare betekenis van deze woorden onder emotie en lichamelijke uitingsvorm eigenlijk receptieve benaderingswijze versta ik dramatise te gescheiden aangeboden het gaat niet om za ren naar aanleiding van bestaande teksten het is ken die men op een chronologische lijn kan plaat duidelijk dat het dramatiseren zelf een produktie sen de lichamelijke vormgeving is geen vertaling ve bezigheid is ik spreek toch van een receptieve van emotie maar valt goeddeels met die emotie aanpak omdat een bestaande tekst het uitgangs samen punt is voor een bepaalde vorm van dramatiseren als je gemakkelijk achteroverligt in een fauteuil de dramatisering staat in dienst van de bestaan een borreltje in de hand is het goed mogelijk een de tekst cynische vernietigende opmerking tegenover een onder produktieve benaderingswijze versta ik een medespeler te maken spelen dat je woedend aanpak waarbij de leerlingen niet uitgaan van be bent op de ander is in deze houding echter on staande literaire teksten in een aparte paragraaf mogelijk dat kan wel als je tegenover die ander hierna zal ik trachten aan te tonen dat ook deze gaat staan en je lichaam kunt spannen een span benaderingswijze recht heeft op de naam litera ning die van teen tot kruin voelbaar is en die on tuuronderwijs der meer zichtbaar kan worden door gebalde vuisten de lichamelijke vormgeving is geen verta 3 binnen de lijst van de teks t ling van de emotie maar valt ermee samen de emotie is niet alleen resultaat van inleving maar 3 1 in tensivering van de beleving wordt ook opgeroepen door houding en bewe tot op zekere hoogte is er bij de combinatie dra ging matische werkvorm en literaire tekst altijd sprake het onderscheid affectief psychomotorisch is van een intensivering van de literaire beleving je een cognitief onderscheid dat thuishoort in een zou zelfs kunnen opmerken dat de zin van de laboratorium een onderwijskundig handboek bij dramatisering betwijfeld mag worden als die dra voorbeeld bij drama dat echt betrekking heeft matisering niet op de een of andere wijze leidt op de hele mens is een dergelijk onderscheid niet tot intensivering van een beleving hierboven heb mogelijk ik geschreven dat drama een werkvorm is die in het vervolg van dit artikel zal ik trachten dui appelleert aan de totale persoon van de leerling delijk te maken dat dramatische werkvormen beperkt het onderwijs zich in veel gevallen tot een hulpmiddel kunnen zijn bij de interpretatie cognitieve zaken kennis van en inzicht in bij van literaire teksten in de literatuurles hoeft ech drama komt ook het gevoelsleven aan bod en aan ter niet altijd over teksten gesproken te worden 26 kennismaking met de literaire tekst op zich zon 3 1 5 der dat een of ander ter discussie wordt gesteld een werkvorm die zeer geschikt is als het gaat is een legitieme zaak bij die kennismaking waar om intensivering van beleving is het schimmen bij men dus geen kennis of kunde wil bewerkstel spel als men zich beperkt tot een f iguren schim ligen maar louter een stukje fictioneel leven wil menspel valt een en ander in de klas best te orga meedelen5 kan drama de beleving verdiepen niseren zoals de praktijk heeft bewezen bij een soms is de opdracht speel dit verhaal of dit ver figuren schimmenspel wordt er niet geacteerd haalfragment na voldoende om te komen tot een door personen maar beperkt men zich tot figuren verdieping van de beleving bijvoorbeeld bij een die men bijvoorbeeld uit karton knipt een man verhaal waarin een dialoog van redelijke omvang een vrouw een boom de maan enz een raam voorkomt de literaire vormgeving nodigt spon werk van 50 bij 50 cm met een stukje oud laken taan uit tot spelen in het algemeen is echter de is voldoende als lichtbron kan een bureaulamp opdracht speel dit verhaal na te open opdrach of diaprojector fungeren ook met deze zeer een ten met een al te open karakter prikkelen de fan voudige hulpmiddelen kan men groepjes leerlin tasie niet als een opdracht door de leerlingen gen verhalen zeer beeldend laten presenteren dit niet als een creatieve uitdaging wordt ervaren is bestek staat me niet toe een en ander verder uit de kans groot dat de doelstelling verdieping van te werken voor meer informatie verwijs ik naar de beleving niet bereikt wordt in het algemeen de bibliografie bij dit artikel zal dat doel eerder bereikt worden als de spelop dracht minder open wordt aangeboden als er een 3 1 6 zeker kader voor de creativiteit geboden wordt kostumering kan de inleving ook in belangrijke ik geef hieronder een aantal voorbeelden mate stimuleren ik heb goede ervaringen met kostuums vervaardigd van oude kranten als een 3 1 1 groepje brugklassers met behulp van een schaar iemand leest hardop een verhaal voor op de ach een rolletje plakband en een stapeltje kranten tergrond worden bepaalde momenten uit het ver zich verkleden als ridders en jonkvrouwen haal mimisch uitgebeeld voor een sprekend ef cowboys en indianen science fiction figuren fect is het van groot belang dat vertelling en uit of wat hun fantasie ook maar weet te bedenken beelding exact op elkaar zijn afgestemd syn is een goede inleving praktisch gegarandeerd chroon lopen 3 2 interpretatie van de tekst 3 1 2 hierboven onder 3 1 heb ik mij beperkt tot het in plaats van een stomme film mime kan men aspect intensivering van de beleving een derge ook kiezen voor foto s met behulp van tableaux lijke doelstelling is redelijk ruim die ruimheid vivants brengt met zich mee dat nooit exact kan worden vastgesteld in welke mate de doelstelling bereikt 3 1 3 is als men dramatische werkvormen gebruikt als een opdracht voor zeer jonge kinderen kleuters hulpmiddel om literaire teksten te interpreteren bijvoorbeeld de juf vertelt het verhaal de kinde is men bezig op kleiner terrein doelstellingen ren beelden allemaal samen belangrijke momen binnen dit kader zijn duidelijker te omgrenzen ten van het verhaal uit de bomen van het bos de er kan dan ook beter getoetst worden in welke dieren het paleis van de koning de prins die een mate die doelstellingen bereikt zijn de mogelijk kikker is geworden enz 6 heden van drama bij het interpreteren van tek sten zijn legio ik tip hieronder eerst een aantal 3 1 4 mogelijkheden aan ik ga er daarna nog wat nader poppen en maskers lenen zich voor allerlei genres op in literatuur waarbij het niet gaat om een psycholo gisch realistische vormgeving van verhaalfiguren 3 2 1 bijvoorbeeld sprookjes sagen legendes wim een werkvorm die in de praktijk gemakkelijk te burkunk heeft op deze wijze sprookjes uit andere organiseren valt is het interview een leerling culturen onder meer uit zambia voor kinderen leeft zich goed in in de een of andere verhaalfi gepresenteerd guur en wordt als zodanig door een klasgenoo t 27 geinterviewd woord oer vervolgens zoeken zij drie andere een variant van jan boland een leerling speelt woorden die respectievelijk met o e r beginnen dat hij aanwezig is geweest bij een dramatisch deze woorden moeten eveneens van groot belang hoogtepunt uit een boek een klasgenoot onder zijn voor het verhaal en moeten ook worden uit vraagt hem 1 0 gebeeld de docent zet de gekozen woorden op het bord bijeen en stelt de keuzes ter discussie 3 2 2 een of meerdere figuren uit een verhaal of roman 3 2 5 geven een persconferentie voor de klas kuyer verschillende mogelijkheden biedt het tableau e a geven het voorbeeld van een held die net is vivant b ijvoorbeeld de opdracht om een boek teruggekeerd uit afrika waar hij zeer bloedstol omslag of enkele illustraties bij een tekst in de lende avonturen heeft meegemaakt de klas stelt vorm van een tableau te presenteren keuzes allerlei vragen kunt u in het kort zeggen wat er moeten natuurlijk ter discussie gesteld worden precies is gebeurd hoe voelde u zich toen h et is mogelijk een verhaal om te bouwen als goede ervaringen heb ik ook met een variant die stripverhaal d e hoogtepunten worden in ta theo vesseur heeft bedacht voor de klas zitten bleaus gepresenteerd een aantal verhaal of romanfiguren zij geven men kan leerlingen ook vragen de fundamentele kritiek op de schrijver zeggen of zij het eens dan tegenstellingen waarop een boek of verhaal is ge wel oneens zijn met de manier waarop hij hen in bouwd in tableaus zichtbaar te maken het boek heeft neergezet een goede inleving is erg belangrijk natuurlijk kunnen de figuren ook 3 2 6 met elkaar in discussie treden z een idee van theo vesseur14 geschikt voor litera tuur waarbij een belangrijk probleem aan de orde 3 2 3 is en waarin de vraag schuldig of onschuldig ge leerlingen krijgen een deel van een verhaal gepre steld kan worden naar aanleiding van het verhaal senteerd in groepjes moeten zij het verhaal af wordt een proces of kort geding gespeeld in dit spelen de verschillende aflopen worden met el proces moeten verhaalfiguren zich verdedigen kaar vergeleken een verhaal waarbij ik deze op ook voor rollen als aanklagers en verdedigers dracht met succes heb toegepast in een 4 havo kunnen verhaalfiguren dienst doen jan b oland klas is het verhaal der augsburger kreidekreis schrijft in verband met deze opdracht onze er van bertold brecht dit verhaal van brecht ligt varingen met dit rollenspel zijn erg gunstig er is ten grondslag aan diens toneelstuk de kaukasi sprake van een grote betrokkenheid concentra sche krijtkring tievermogen inleving in de personen en het pro twee vrouwen die beiden beweren de moeder bleem spelenderwijs komen allerlei interpreta van een bepaald kind te zijn moeten om strijd ties en waardering of afschuw voor personen naar in een kring van krijt aan de armen van een kind voren 5 trekken verschillende groepjes leerlingen hadden in hun spel de rechter zo laten oordelen dat de 3 2 7 natuurlijke moeder het kind kreeg toen zij daar we bedenken een situatie die niet in het verhaal na met de visie van brecht werden geconfron voorkomt maar die op de een of andere manier teerd waren er verschillenden van hen veront toch overeenkomst vertoont met belangrijke ge waardigd en er ontstond een levendige discussie beurtenissen in het verhaal hoe reageren de in de klas de verontwaardiging bewees dat de hoofdpersonen uit het verhaal op deze door ons leerlingen begrepen hadden hoe revolutionair de bepaalde gebeurtenissen s visie van brecht is 3 2 8 3 2 4 theo vesseur noemt ook de mogelijkheid een een spellingscharade spelen groepjes discussie klankbord of reportage naar aanleiding van een ren met elkaar om een woord te vinden dat zij es boek te vervaardigen de bandrecorder kan hier sentieel vinden voor een bepaald verhaal dat bij goede diensten bewijzen men kan verschillen woord beelden zij uit jan boland noemt als de personen interviewen en vragen naar hun oor voorbeeld bij een verhaal van hamelink het deel over een bepaald boek men kan er recensies 28 bij betrekken het idee is in allerlei opzicht uit te tijk het hulpmiddel drama inderdaad vaak op de breiden als bijvoorbeeld de streek waarin het ze wijze gebruikt wordt de groepjes leerlingen verhaal speelt voor dat verhaal van belang is kan discussieren een kwartier en vertalen dan hapsnap daar iets over verteld worden of er kan gesproken want de toegemeten tijd is bijna om en de leraar worden met iemand die bijvoorbeeld van een va maant tot spoed het resultaat in spelvorm b ij kantie die streek min of meer kent als het boek een dergelijke manier van werken wordt er van over de oorlog zou gaan zouden er personen ge het middel drama een veel te schraal gebruik ge interviewd kunnen worden die de oorlog hebben maakt i n feite w ordt het aloude patroon leren meegemaakt er kan ander werk van de schrijver doe je met je hoofd de rest doet niet terzake bij betrokken worden er zijn nog vele mogelijk niet echt doorbroken heden weer eens een andere vormgeving dan d e mogelijkheden van drama worden alleen dan werkstuk of scriptie echt uitgebuit als het middel wordt gehanteerd als onderzoeksvorm de leerlingen moeten dus als men dramatische werkvormen wil gebruiken niet in een spelvorm vastleggen wat ze daarvoor als hulpmiddel bij de interpretatie van literaire verstandelijk hebben vastgesteld maar ze moeten teksten moet men de volgende zaken goed in de trachten op ideeen te komen door verschillende gaten houden de belangrijkste fase in het leer mogelijkheden uit te spelen proces is de fase van de voorbereiding binnen de als jij nu daar gaat staan en zij tweeen daar wat groepjes daarna volgt in belangrijkheid de eva drukt het tableau dan uit misschien komt het luatie na de presentatie voor de klas de fase van accent nu te sterk te liggen op laten we het de presentatie zou ik de derde plaats willen ge eens anders proberen ven als het gaat om een hierarchie van belangrij h et is duidelijk dat leerlingen niet vanzelf op de ke momenten met deze volgorde wil ik niet be ze wijze zullen gaan werken d at zult u ze moe togen dat de presentatie er weinig toe doet en ten leren d at is inderdaad niet gemakkelijk het geen zorg zou behoeven die presentatie is van kost tijd en vooral veel geduld ik geloof echter belang onder meer voor de motivatie van de leer dat als affectieve en psychomotorische doelstel lingen leren doen ze echter op de eerste plaats lingen vecht ernst zijn de zaak uw geduld waard daarvoor en daarna ik neem als voorbeeld de op is dracht die hierboven onder 3 2 5 genoemd is fundamentele tegenstellingen uit een verhaal 4 buiten het kader van de tekst moeten in de vorm van tableaus zichtbaar ge maakt worden een groep die zich voor een der 4 1 psychologische aanpa k gelijke opdracht ziet geplaatst kan die opdracht ik ben de mening toegedaan dat het grootste pro alleen tot een goed einde brengen als men bin bleem van het literatuuronderwijs het probleem nen de groep een serieuze discussie aangaat over van de academische doelstellingen is op de uni de thematiek van het verhaal de discussies bin versiteit gaat het om boeken in basis en voort nen de groepen krijgen een klassikaal plenair ka gezet onderwijs gaat het om lezers dat is geen rakter in de fase van de evaluatie na de verschil gradueel maar een fundamenteel verschil als op lende presentaties voor de klas in de regel zullen school het boek er is voor de lezer en niet de le er bij die presentaties verschillende accenten ge zer voor het boek zoals op de universiteit dan legd worden de fase van de presentatie is in het houdt dat in dat de verantwoording van datgene hier geschetste lesmodel intermediair wat de lezer leerling bij het lezen van literaire als het gaat om een intensivering van de beleving teksten persoonlijk ervaart een doelstelling van de doelstelling die aan de orde was onder 3 1 de eerste orde is het doel van het leesonderwijs dan is de fase van de presentatie voor de klas van is niet de lijst maar het leven als je buiten de veel groter belang school naar een boek grijpt doe je dat ik laat ik realiseer me dat bovenstaand betoog tot een snobistische overwegingen even buiten beschou misverstand kan leiden de conclusie is denkbaar wing omdat je hoopt dat het verhaal je zal boei dat de opdracht om een en ander in spel vorm te en een boek boeit als je er eigen ervaringen of geven niet meer dan een truc is om de discussie dromen in herkent ik neem aan dat wat ik hier nu eens op een andere dan op de conventionele betoog ook in andere bijdragen in dit thema wijze aan te zwengelen ik vrees dat in de prak nummer over literatuuronderwijs aan de orde 29 wordt gesteld ik wil er daarom niet verder op in drukken dat leerlingen zich op geen enkele wijze gaan maar me beperken tot het bestek van dit ar moeten laten dwingen om te praten over zaken tikel drama waar ze liever over zwijgen als ervaringen te ge hierboven staat het kopje buiten het kader van voelig zijn of nog te weinig verwerkt om in de de tekst als de literatuur uiteindelijk slechts openbaarheid van de klas aan de orde te komen middel is als het gaat om de lezer om zijn of moeten leerlingen daar in alle vrijheid over kun haar leven dan houdt dat in dat de confrontatie nen zwijgen de docent moet met tact te werk met de literaire tekst in een aantal gevallen alleen gaan laat hij echter ook niet al te bang zijn maar hoeft te fungeren als hefboom om leerlin over bepaalde persoonlijke ervaringen willen leer gen ertoe te brengen zich bepaalde levenserva lingen best praten en ook in dit opzicht is op ringen bewust te worden de tekst wordt tijdelijk bouw mogelijk het ene onderwerp ligt gevoeliger of definitief terzijde gelegd en datgene wat de dan het andere literaire tekst bij de leerlingen heeft opgerakeld het hoeft waarschijnlijk geen betoog dat de ma is het onderwerp van de literatuur les geworden nier van werken die ik hierboven heb beschreven drama kan in zo n oprakelingsproces een belang goed past bij thematisch literatuur onderwijs rijke functie vervullen in dit hoofdstukje lijkt een goed voorbeeld van een dergelijke psycholo me een opsomming van mogelijkheden zoals gische spiegeling zag ik ook onlangs tijdens een onder 3 minder gewenst het gaat erom dat u bijscholingsweekend voor docenten moedertaal zicht krijgt op de procedure ik geef een voor in belgie een groepje had zich gebogen over een beeld stripverhaal van superman 1 8 superman is het in de klas wordt een verhaal gelezen waarin spra type van de alleskunner hij vliegt in drie secon ke is van onrechtvaardig gestraft worden naar den naar het andere eind van de aarde en ook vrij aanleiding van een dergelijk verhaal kan aan de fundamentele wetten zoals bijvoorbeeld de wet leerlingen nadat ze bijvoorbeeld in groepjes zijn van de zwaartekracht of het simpele feit dat vuur opgesplitst gevraagd worden om met elkaar er warm is gelden niet voor hem de groep bel varingen van onrechtvaardig gestraft worden uit gische docenten moest een situatie spelen uit het te wisselen iedereen heeft dergelijke situaties in dagelijkse leven van gewone mensen die in zijn leven meegemaakt waarschijnlijk zullen er schril contrast stond met de romantische werke in de groep verschillende voorbeelden genoemd lijkheid van de wereld van superman in hun spel worden het is de bedoeling dat ze een van die lieten zij zien dat twee wat oudere kinderen thuis voorbeelden in een spel uitbeelden als op deze van school kwamen tot verbazing van hun moe wijze verschillende groepjes situaties van on der zijn zij zeer stil duidelijk geschokt door iets rechtvaardig gestraft worden voor de klas uitspe wat zij zojuist hebben meegemaakt na enig vra len kan de docent de gespeelde voorbeelden met gen komt het eruit zij hebben even tevoren ge een enkele karakteristiek kort op het bord note zien hoe een kind van zes jaar door een auto do ren in een klassegesprek kunnen de gespeelde si delijk werd aangereden zij hebben het ongeluk tuaties onderling worden vergeleken er kan ge praktisch voor hun ogen zien gebeuren wilden sproken worden over hoe je in zo n situatie het nog toesnellen om het te voorkomen maar waren best zou kunnen handelen enz te laat de scene werd behalve door verdriet ge als daarna de ervaringen worden vergeleken met kenmerkt door een sfeer van machteloosheid die wat in het verhaal aan de orde was is de didac machteloosheid was realistisch en stond in schril tische cirkel gesloten overigens is het niet nodig contrast met de macht van alleskunner super de cirkel op deze wijze te sluiten als u vreest dat man een terugkeer naar het eerder gelezen verhaal een negatief effect heeft op de motivatie van de leer 4 2 sociologische aanpa k lingen kan die terugkeer achterwege blijven de benaderingswijze die ik onder 4 1 heb ge het zal duidelijk zijn dat een dergelijke manier schetst heb ik psychologisch genoemd als men van werken als hier geschetst alleen mogelijk is in buiten de lijst van de literaire tekst stapt kan een klas waarin een sfeer van vertrouwen heerst men ook sociologisch te werk gaan niet het indi zowel tussen de leerlingen onderling als tussen vidu maar de maatschappij is het doel van de docent en klas de docent moet bij een opdracht didactiek de sociologische benaderingswijze is zoals ik zojuist beschreef niet nalaten te bena met name interessant bij de behandeling van mas 30 naliteratuur ze hoeft echter niet tot dit genre be schaafde stand die achter hun bureau de slaven perkt te blijven handel organ i seerden waren niet minder schurk er kan bij de sociologische aanpak binnen een achtig zo zijn ook de verhalen van marga minco zeer groot of binnen een meer beperkt kader ge over wat de joden tijdens de tweede wereldoor werkt worden van een zeer groot kader is spra log hebben meegemaakt niet meer dan topjes ke als een literair genre in haar totaliteit uit van enorme ijsbergen gangspunt voor een dramatisering is ik noem als voorbeeld het genre kasteelromans leerlingen 4 2 4 hebben enkele lessen besteed aan de analyse van interessante mogelijkheden voor een literatuur kasteelromans zij krijgen daarna de volgende sociologische benaderingswijze biedt ook de pa spel opdracht speel een korte scene waarin je rodie de opdracht de opdracht om een scene iets laat zien van menselijk verkeer in onze tijd uit een doktersroman te spelen leidt haast van gezin vrije tijd of wat dan ook kies de sc ene zo zelf tot een parodie en is in ieder geval functio dat het begrijpelijk wordt dat mensen er behoef neler naarmate hij meer lijkt op een karikatuur te aan hebben verhalen van dit genre te lezen een aardige invalshoek om stripverhalen parodis het is ook mogelijk om binnen een wat minder tisch aan te pakken beeld het verhaal uit als een weids kader te werken hieronder geef ik enkele ouderwetse stomme film waarbij van alles mis suggesties gaat soms gaat het beeld hollen dan weer loopt het veel te traag soms ook valt de scene stil als 4 2 1 een groep op deze wijze bijvoorbeeld een frag er wordt een fabel gelezen bijvoorbeeld de fabel ment uit lucky luke speelt ontdekken ze ook van de man die de kip slacht die gouden eieren vanzelf allerlei stijlaspecten bijvoorbeeld het feit legt de man gelooft dat ook de ingewanden van dat het misdadigerskwartet de daltons zeer vaak het dier van goud zijn als dat niet het geval is is in een strak rijtje van klein naar groot gepresen hij in dubbele zin teleurgesteld naar aanleiding teerd wordt van een dergelijke fabel kan men de leerlingen leuke suggesties om parodistisch te spelen naar vragen een situatie uit de hedendaagse maat aanleiding van verhalen van karl may geeft wer schappij te spelen waarop deze fabel van toepas ner klose in een artikel in praxis deutschz als sing zou kunnen zijn 1 9 men de stomme film techniek die ik zojuist noemde toepast op een fragment winnetou en 4 2 2 oud shatterhand leidt de parodie gegarandeerd sprookjes kan men ombouwen en spelen als tot een analyse van kenmerkende aspecten van maatschap p ij kritische vertellingen voor een dergelijke literatuur sprekend resultaat is het van belang om de struc tuur van het s p rookje intact te laten een aardige het zal verder duidelijk zijn dat wat ik hier de titel van een spel gebaseerd op het sprookje van sociologische aanpak heb genoemd in veel geval de wolf en de zeven geitjes die ik in dit verband len ook politieke analyse mag heten eens ben tegengekomen luidde het sprookje van de directeur en de zeven naaistertjes 5 produktieve benaderingswijz e op vergelijkbare w ijze heeft ook w illem mooij man op de laatste von conferentie gewerkt met i n de bovenstaande paragrafen zijn dramatische het sprookje van assepoester werkvormen steeds in verband gebracht met be staande literaire teksten h et woord literatuur 4 2 3 staat daarbij voor alles wat fictie is een discussie speel een situatie die niet in het verhaal voor over de vraag waar fictie precies begint en ein komt maar die er toch alles mee te maken heeft digt wil ik hier niet aangaan i k neem aan d at u de man die in de negerhut van oom tom een ne binnen het bestek van dit artikel oo k geen ant ger letterlijk doodranselt is ongetwijfeld een woord op die vraag verwacht wel zou ik een an schurk maar hij is dat niet alleen feitelijk is hij der probleem aan de orde willen stellen i n het niet meer dan een schakel in een lange keten literatuuronderwijs gaat het altijd over de litera keurige christelijke nederlandse reders uit de tuur van anderen d e fictie die het onderw erp 18e eeuw heren zoals dat heette van de be van de les is komt niet uit de koker van de leer 31 dingen ook de produktieve taken waar we in het dat doen door zelf zo n geluidsdiaserie te maken huidige literatuuronderwijs leerlingen voor pogen het feit dat er bij het literatuuronderwijs meestal te enthousiasmeren staan tot op zekere hoogte niet op deze wijze gewerkt wordt is naar mijn altijd in dienst van de produkten van buitenstaan mening alleen maar begrijpelijk te maken met het ders in wezen heeft het hele bedrijf dus een re argument van de geschiedenis we doen het nu ceptief karakter eenmaal al zoveel eeuwen anders wat ik hier zeg ik wil de opvatting verdedigen dat literatuuron is trouwens niet helemaal waar in het voortgezet derwijs niet altijd betrekking hoeft te hebben op onderwijs van de 18e en de 19e eeuw dat was in werk van anderen als leerlingen bijvoorbeeld bij die tijd dus de latijnse school werd literaire vor thematisch moedertaalonderwijs een thema crea ming met betrekking tot poezie veel meer dan te tief vormgeven in een spel ik beperk me even tot genwoordig op een produktieve wijze aangepakt het kader van dit artikel is er naar mijn overtui scholieren moesten voor hun literaire vorming op ging sprake van echt literatuuronderwijs daar school latijnse verzen schrijven misschien zou voor is niet nodig dat creatieve activiteiten op de den we naar analogie van begrippen als audio een of andere wijze zijn afgeleid van of samen visuele en beeldende vorming niet over literatuur hangen met bestaand literair werk zoals ik onder onderwijs maar over literaire vorming moeten 3 en 4 heb beschreven als leerlingen een waar spreken heid waar ze achter zijn gekomen bijvoorbeeld of door dergelijke produktieve activiteiten het vormgeven in een fabel die ze voor de klas spe lezen van literatuur van anderen gestimuleerd len zijn ze zeer intensief met literatuur bezig zo wordt is niet zo gemakkelijk met zekerheid vast wel met de inhoud van literatuur als met allerlei te stellen er zijn echter goede gronden om aan aspecten van de vormgeving wat ze in een derge te nemen zoals hierboven al uiteengezet dat lijk intensief proces leren is niet zo gemakkelijk leerlingen door dit soort activiteiten gevoeliger in een sluitend systeem van doelstellingen te be worden voor het fenomeen literatuur die ver schrijven dat ze echter leren aangenomen dat ze hoogde gevoeligheid kan niet anders dan een het werk met plezier doen staat voor mij als een voordeel zijn op het moment dat ze naar een paal boven water als een schrijver een roman boek grijpen en gaan lezen in het algemeen zou schrijft leert hij tijdens het schrijfproces heel wat ik willen betogen dat een docent best wat werk over romans in het algemeen hoe bepaalde pro van vreemden tijdens de literatuurles op de dukten in elkaar steken of in elkaar gezet kunnen plank mag laten liggen als zijn leerlingen tijdens worden kun je nauwelijks beter leren dan door de uren die voor de kennismaking met dat werk de opdracht zelf dergelijke produkten te maken gerese rveerd waren intensief bezig zijn met het de zienswijze die hier aan de orde is is bijvoor produceren van eigen spel produkten heel uit beeld op het gebied van de audiovisuele vorming nodigend voor een dergelijke puur produktieve een doodnormale zaak als men binnen de audio werkwijze zijn de zogenaamde indirecte spelvor visuele vorming leerlingen bijvoorbeeld kennis wil men hoorspel poppenspel schimmenspel en laten maken met het fenomeen geluidsdiaseries maskerspel dit artikel zou te lang worden als ik zal men er niet over peinzen een aantal lessen te de mogelijkheden die deze werkvormen bieden besteden aan het bekijken van series van grote nu nog zou uitwerken ik hoop daar in de toe meesters men kiest algemeen voor de produktie komst nog gelegenheid voor te vinden ve aanpak degenen die moeten leren moete n noten 1 voor een verdere uitwerking van de tegenstelling spe 4 het bestek van dit artikel staat mij niet toe begr ip en drama verwijs ik naar mijn artikel dramatische pen als spel drama en toneel grondig uit te diepen werkvormen in het tatenonderwijs in levende ta degene die geinteresseerd is in meer theorie verwijs len ap ri l 1980 ik naar hans van dam drama als werkvorm gronin 2 jane harrison ancient art and ritual london 1973 ge n 1977 3 met spel dat alleen omwille van het spel gespeeld 5 ik citeer hier enigszins vrij uit een recent artikel van wordt bedoel ik h ier het type spel dat kinderen spe jan griffioen dat verscheen onder de titel voorle len natuurlijk kan een spel dat geen dramatische ze n i n levende talen feb ru a r i 1980 p 89 98 gri f werkvorm is bijvoorbeeld een kruiswoordpuzzel op fioen schrijft letterlijk voorlezen van fictionele lossen ook omwille van een leerdoel plaatsvinden teksten beoogt geen kennis of kunde te bewerkstelli 32 gen maar een stukje fictioneel leven mee te delen seren en waarderen van fictionele teksten in neder met als achterliggende doelstelling belangstelling lands 19751 76 nr 4 p 186 voor fictie op te roepen p 90 11 kuyer dijkstra pieters jij leest niet maar zij en wat 6 een inspirerende uitwerking van dit idee is te vinden doen we eraan lezen en laten lezen in de eerste klas bij brian way vorming door drama groningen 1977 van het vwo in het beste uit moer veghel 1975 p 180 186 p 323 328 7 zie het tijdschrift bijeen januari 1977 12 theo vesseur boek en spel purmerend 1958 p 25 8 over de mogelijkheden van het schimmenspel voor 26 het literatuuronderwijs heb ik geschreven in het arti 13 jan boland p 185 kel spel en jeugdliteratuur dat verscheen al s katern 14 theo vesseur p 29 4 0 04 in de reeks project jeugdliteratuur een uitga 15 jan boland p 187 ve van tjeenk witlink verder verwijs ik naar paul 16 theo vesseur p 24 25 amtmann puppen schatten maskers deel 5 6 uit 17 jacques de vroomen spel en jeugdliteratuur p 20 de reeks handbucher fut musische und kunstlerische 18 de wederkomst van superman album nr 2 in de erziehung munchen 1966 een goed boek schreef reeks classics lektuut huizen 1979 ook herta schbnewolf play with light and shadow 19 het idee ontleen ik aan paul amtmann danste endes the art and techniques of shadow theatre new york spiet im altsprachlichen unterricht munchen 1966 1968 20 witco kalbfleisch willem mooijman verslag van d e 9 zie sjef klankenberg jacques de vroomen spelen stroom l i teratuur in moer 1979 4 p 44 45 met fantasie docentenboek den bosch 1973 les 21 werner klose karl may vom lesgin zur spielparo 23 die winnetou in hollywood in prax is deutsch 20 10 jan roland confrontatie en selectie over het analy 76 p 47 50 l i teratuur onderricht in de disparate parate kennis waarvan we nu eenmaal niet verlost schijnen te kunnen raken in die dorre droogzandwoestenijen waar blijkbaar niemand vermag benig leven te brengen zou het literatuur onderricht de bezielde oase kunnen zijn daar het im mers het levende kant en klaar introduceert en waarachtig nu kunnen ze het toch weer niet laten nu vinden ze toch weer geen rust eer ze van het bezielde en warme de on belangrijkheden en b ijkomstigheden hebben tot parate kennis versneden en de kern naar het aschvat verwezen carry van bruggen de engelbewaarder nr 13 pag 86 33