Dresdens huiver voor de esthetiek van het verhaal over vervolging en vernietiging

combat dresden s huiver voor de esthetiek va n het verhaal ove r vervolgin g kees combat dresdens huive r voor de esthetiek van he t verhaal over vervolging en vernietiging een goed essay appelleert evenzeer aan de emoties van de lezer als aan diens verstand het is in de letterlijke zin geestig dresdens essay over de oorlogs verwerking in de literatuur uit 1991 is in dit opzicht voorbeeldig vervol ging vernietiging literatuur heet het geschreven door een geleerde van 78 jaar vanaf de eerste bladzijde ervaar je als lezer de hevige geestelijke span ning waaronder dresden over het thema van de literatuur over de genocide de holocaust heeft nagedacht als hoogleraar eerst in de romaanse letterkunde later in de algemene literatuurwetenschap gaat hem de literatuur ter harte zo als hij in tal van publikaties heeft laten zien befaamd zijn studies als de lite raire getuige en wereld in woorden vrij recent zijn monografieen ove r het symbolisme en literaire creativiteit daarbij speelt voortdurend ook de werke lijkheid achter de literaire tekst een belangrijke rol dresdens aandacht voor de biografie zie de structuur van de biografie is daarvoor even tekenend als de literaire getuige zijn essay over de holocaust literatuur vervolging vernieti ging literatuur sluit hierop aan sterker he t zwaluwstaar t to t o p zeker e hoogte met het essay dat titelessay werd van de essaybundel de literaire ge tuige en dat dresden in de zesde jaargang van het tijdschrift maatstaf zag op genomen april 1958 dat essay begint in de maatstaf versie als volgt niet alle mensen werden in auschwitz onmiddellijk vergast een aantal on gelukkigen hadden het treurige voorrecht het kamp binnen te kunnen gaan geschoren te worden en een nummer in hun linkerarm getatoeeerd te krijgen om dan ten slotte te vernemen dat hun reisgenoten uit de beestenwagens in middels al verbrand waren zo wisten zij ten minste precies wat hen zelf ook wel te wachten zou staan en konden zij zich gereed houden voor de kamin die altijd maar door rookte kenden zij dus hun dood al zij waren nauwelijks meer levenden te noemen zij leefden voortdurend in de dood en wisten eigen lijk niet beter meer maatstaf6 1958 1959 p 48 het is bij verder lezen duidelijk dat dresden zich in een opzicht buitengewoon heeft verkeken op de werkelijkheid namelijk wanneer hij nota bene in 1958 veronderstelt dat men meer dan genoeg heeft van oorlogsliteratuur en vooral van kampboeken wij zevenendertig jaar verder weten intussen wel beter gezien alleen al de boekenweek va n dit jaar maar wi j hebbe n makkelij k praten anno 1958 had men inderdaad geen belangstelling voor de oorlog men bouwde op tot het de jongeren begon te vervelen en zij de jaren zestig hun gezicht gingen geven in grote lijnen ik wil het over vervolging vernietiging literatuur hebben omdat het i n geen lerarenbibliothee k ma g ontbreke n en t e vaak afwezi g blijkt nie t uitgeleend kan worden het essay dat dresden zo lang na zijn maatstaf stuk publiceerde bestaat uit een belangrijke inleiding en vier grote hoofdstukken 62 combat dresdens huiver voor de esthetiek van het verhaal over vervolging met als titels 1 literatuur 2 vervolging 3 vernietiging en 4 bevrijding een instructief notenapparaat met literatuurverwijzingen e n een register op namen en onderwerpen sluiten het essay in boekvorm 278 bladzijden af in het hoofdstu k literatuur schets t d e auteur he t kade r waarbinne n hi j d e geschriften over de holocaust wil bekijken in de volgende twee hoofdstukken gaat hi j n a ho e d e werkelijkhei d va n d e vervolging respectievelij k vernietiging zic h verhoud t to t we l e n nie t al s literatuu r aangemerkt e geschriften en in het slothoofdstuk vraagt hij zich af of de geboden literatuur werkelijk tot een zekere bevrijding heeft geleid kampbeschrij vingen en schone letteren centraal staat het hele boek door telkens komt dresden daarop terug de vraag of de werkelijkheid van de genocide zich laat verenigen met de literatuur als uitdrukkingsvorm of de zo wreed beraamde moord op zoveel onschuldi gen zich laat rijmen met de schone letteren hij bezit bier een voorbeeldige huiver die he m oo k al s wetenschappe r beroert menigeen of hi j n u al s docent werkzaam is of eenvoudig leest wat zich aan hem voordoet zal die huiver herkennen want wie zich over deze schrifturen buig t moet over de muur van de abstracte algemeenheden heen en komt terecht in wat door een onnoemelijk aanta l auteur s va n literair e e n niet literair e geschrifte n i s aangeduid met de metafoor de hel dresden in getuigenissen en in verreweg de meeste andere geschriften ruikt men daarentegen bijna lichamelijk de geur der concrete precisie dat wil in dit geval zeggen de stank van rottende lijken of brandend mensenvlees men hoort de schreeuw van dodelijke angst bij vervolgden men ziet volgevreten ratten door de kampen lopen en tot vandaag de dag zo is mij verteld kan men kijken naar de kerving die vertwijfelde e n wanhopige mensen met hun nagels in het cementen plafond van de gaskamer hebben aangebracht het is indertijd of naderhand beschreven en gefilmd het kan in alle rust gelezen en bekeken worden rustig bekijken in een luie stoel ontspanne n lezen met koffie bij de hand het is alleen maar totaal ongepast te noemen en zeker niet in overeenstemming met wat deze literatuur van ons eist vvl p 10 het eerste probleem dat bier speelt is de vraag hoe wij als lezers op afstand met deze inhoudelijk schokkende werkelijkheid neergelegd in proza of poezie moeten omgaan zeker wanneer wij een mate van wetenschappelijkheid pre tenderen zoals zich met name in het vwo zou kunnen en misschien moeten ontwikkelen distantie en objectiviteit worden van ons gevraagd waar emotie en subjectiviteit in elkaar grijpen en ons bij elke tekst of andere kunstvorm de tekeningen van kathe kollwitz de film shoah naar zich toe halen de zwitserse historicus burckhardt twijfelde niet der geist muss die erinne rungen an sein durchleben der verschiedenen erdenzeiten in seinen besitz verwandeln was einst jubel und jammer war muss nun erkenntnis werden wie eigentlich auch im leben des einzelnen ik vin d d e datum van verschijnen va n deze uitspraak nie t onbelangrijk namelijk 1941 want al zal burckhardt geweten hebben van het bestaan van 63 combat dresdens huiver voor de esthetiek van het verhaal over vervolging concentratiekampen als dachau en auschwitz die immers al vroeg na hitlers machtsovername werde n ingericht theoretisc h ko n hij z e nog o p een lij n plaatsen met de concentratiekampen die de engelsen tijdens de boerenoorlog van 1905 bedachten van een endlosung was in elk geval nog geen sprake of burckhardt de uitspraak later heeft herroepen weet ik niet ze wordt nog steeds ook door historici geciteerd zonder enige restrictie dresden wijst er overigens op dat men doorgaans alleen het tweede gedeelte van burckhardts uitspraak overneemt en dat het eerste van wezenlijk belang is men moet zich de herinneringen aan de beleving van de verschillende pe rioden eigen maken voor men uit ellende kennis kan puren dresden heeft bewondering voor deze wetenschappelijke attitude maar zegt hij ik kan mij er met aan houden wanneer het gaat om de beschouwing van de genocide en bij signaleert bier ook een algemeen onderscheid russen de literatuurweten schapper en de geschiedkundige de een heeft oog voor emotie en geest achter de tekst de ander traceert en interpreteert de feiten volledige objectiviteit acht hij ook voor de historicus ondenkbaar en het stre ven van lou de jong om historische figuren zelfs de beulen uit de concen tratiekampen suggereert hij even verder d m te begrijpen vanuit hun karak ter hun opvattingen en de tijdsomstandigheden lijkt hem te hoog gegrepen en hij geeft als tegenvoorbeeld het geval van franz stangt de beul van so bibor en treblinka die na de oorlog uitvoerig wer d geinterviewd over zij n jeugd zijn daden etcetera en in die mate met zijn interviewster communi ceerde dat het ook voor de lezer van de gesprekken lijkt alsof het zo moest gaan als het gegaan is waarmee de persoonlijke verantwoordelijkheid net als bij eichmann werd afgeschoven een schandelijke truc essentieel i s het welbekende uitgangspunt dat iedere vorm van verwerkin g noodzakelijkerwijs een zekere reductie van de werkelijkheid inhoudt de kunst dresden erkent dit gegeven de geschiedwetenschap burckhardt verzet zich ertegen de schrijver kiest zijn eigen persoonlijke perspectief vanwaarui t hij de werkelijkheid waarneemt en uit de waargenomen feiten selecteert onder woorden gebracht het gaat dresden om geschriften ove r de genocide met name in het getto leek iedereen te schrijven overal werd dagboek gehouden niet in auschwitz omdat daar geen papier was levi is een uitzondering maar wel i n andere concentratiekampen sommig e van die dagboekhouders zegge n schrijve r te zijn geworden dankzij die gewoonte van elke dag noteren wat er gebeurde primo levi bijvoorbeeld zonder de ervaringen in auschwitz zou bij nooit iets geschreven hebben heeft hij gezegd zijn boeken lagen naar zijn ervaring in zijn hoofd t e wachten op uitwerking ik wil he t niet beter weten dan de schrijver zelf maar in tegenstelling tot durlacher lijkt hij mij zo typisch de geboren schrijver dat er vast wel een mogelijk andere prikkel tot realisering van dit talent geweest zou zijn als die verschrikkelijke ervaringen van 1944 en 1945 er niet waren geweest zie voor beschouwingen van het werk van levi en durlacher elders in dit nummer red 64 combat dresdens huiver voor de esthetiek van het verhaal over vervolging dresdens schroom voor dresden is er overigens als het om de inhoud gaat geen onderscheid tus sen literatuur en bijvoorbeeld de liaastige notities van een vervolgd jongetje uit een pools gehucht of de drie woorden gekrast op de ruine van het rijks daggebouw in berlijn die met een zekere trots het leven totdantoe van een russische soldaat samenvatten baranowicz sobibor berlijn voor hem is hier sprake van een zekere literaire resonantie vvl p 37 het lijkt een uitspraak zijns ondanks wat alle schrijvers gemeen hadden onverschillig of ze nu literair te waarderen teksten maakten of recht vooruit schreven waren enkele motieven tot schrij ven 1 wat hun overkwam was iets totaal ongekends en stimuleerde tot opschrij ven van de feiten 2 wat hun overkwam was zo verschrikkelijk dat zij er anderen kennis van wilden laten nemen vgl the warshaw diary van chaim kaplan 3 wat hun overkwam wekte gevoelen s van wraak en vergelding waaraan lucht trachtten te geven 4 maar vooral wat hun overkwam maakte hen zo volslagen radeloos dat ze dachten gek te worden als ze het niet van zich af schreven een mate van reflectie blijkt in de practijk de verslagen een meer literair ka rakter te geven de meeste dagboekschrijvers hadden wel wat anders aan hun hoofd en noteerden bijna zonder emotie wat hun of hun medekampbewoners van uur tot uur werd aangedaan sommige oorlogsdagboeken zijn naar hun aard slechts in beperkte mate oor logsdagboek die van anne frank en etty hillesum bijvoorbeeld ka n men eerder zien als meisjes en jongevrouwendagboeken onder bepaalde ongewone condities z e gaa n voora l ove r beider uniek e ontwikkeling va n kin d to t vrouw de inleiding die annie romein verschoor destijds schreef bij de eer ste druk getuig t va n eenzelfde opvatting ik wil hier graag wijze n o p de mooie subtiele studie van sonja heebing over drie jonge dagboekschrijvers van wie anne frank er een is en esther van vriesland en mozes flinker de beide anderen een halve eeuw geleden 230 241 zij spreekt van een dub bele crisissituatie de aard daarvan moge duidelijk zijn adolescentie en ver volging esther zegt precies wat er aan de hand is ik wi l zo graag fuiven pret maken gemeten van alles wat er te genieten valt maar nu in deze tijd overal verboden voor joden beroerde tijd ik vind het zo beroerd nu juist in die leuke jaren van 15 18 een halve eeuw geleden 232 dresdens schaamte het is duidelijk dat bij alle vermogen tot onderscheiden van verschillende schriftuurlijke genres zoals de kroniek het dagboek of de memoires dresden ten opzichte van de geschriften ove r de holocaust een geweldige onmach t voelt hij citeert bijvoorbeeld ee n fragment ui t een ooggetuigeverslag over een transport dat net is aangekomen dat bijna alleen uit doden bestond de ooggetuige is tezamen met zijn ploeggenoten verplicht de lijken op te rui men gruwelijke details worden gegeven in een taal die volstrekt begrijpe 65 combat dresdens huiver voor de esthetiek van het verhaal over vervolging lijk niet gecontroleerd is door het verstand met veelvuldige herhalin g va n bepaalde woorden bv het woord ontzettend heel voorzichtig oppert dres den dan het zou kunnen zijn dat een lezer zich ook afvraagt of een romancier in deze enkele regels veranderingen en zelfs verbeteringe n had kunnen aanbrengen zou hij kunnen en vooral mogen denken dat het geheel noga l melodrama tisch aandoet en juist door schokeffecten verdacht veel gemeen heeft met infe rieure literatuur om er meteen aan toe te voegen men schaamt zich bijna een dergelijke verfoelilijke opmerking te maken ik kan en wil mij er dan ook niet mee inlaten p 24 ik moet zeggen dat vind ik een van de ontroerendste zinnen uit een weten schappelijk betoog deze ontwapenende kwetsbare opstellin g va n ee n z o groot geleerde zelf jood zoals de meeste slachtoffers die in zijn essay tot le ven worden gewekt in hun doodzijn verdediging van de holocaust serie wie de inleiding en het hoofdstuk over literatuur goed begrepen heeft kon zien aankomen dat dresden in zich dat slothoofdstuk bevrijding uitdagend opstelt tegenove r adorno s opvattin g over het onuitsprekelijk e e n george steiners bewering dat beschrijvingen van de holocaust beperkt moeten blijven tot reportage en ooggetuigeverslagen steiner noemt concreet anne frank chaim kaplan ove r het gett o in lodz en ringelblum ove r het gett o i n warschau al s voorbeelde n va n wi e en wat hij bedoelt e n het past in di t beeld dat steiner zeker ook de twee realistische boeken van primo levi is dit een mens en het respijt zo goed als het vijftal boeke n van g l durla cher geaccepteerd zou hebben maar niet bijvoorbeeld levi s het periodiek systeem of zijn fantasierijke roman zo niet nu wanneer dan dresden valt gunther anders bij in zijn opvatting dat werken van fictionele aard wel degelijk ook de werkelijkheid van de holocaust kunnen representeren anders visie is voor de gemiddelde kunstwetenschapper knap tegendraads hij neemt het op voor de amerikaanse televisieserie holocaust die momenteel in hervertoning is hij vindt etiketten als verharmlosung en tersonalisierung als kritische kanttekeningen bij deze filmreeks uit den boze omdat deze ver wijzen naar criteria van de goede smaak e n die zijn onbruikbaar in het ge val va n de holocaust schreef dresden eerder en herhaalt hij hier nogmaals het is duidelijk dat hij het met anders als criticus van de critici eens is wan neer hij opmerkt waar de lezer werkelijk behoefte aan heeft zijn verkleinerungsglaser1 die een zicht op de oorlogswerkelijkheid eerst mogelijk zullen maken het heeft geen zin om steeds maar over de zes miljoen doden te spreken of boeken aan hen op te dragen dat moet te kort schieten omdat het te veel is en dus niet bevat kan worden door te verkleinen dat wil zeggen door uiteindelijk van doen te hebben met zes miljoen maal een blijven we niet geheel uitgesloten van een durch die enormitat unaiutassbare wahrhat en werkelijkheid voorbeelden die bij eerder al heeft uitgewerkt en die we ook in zijn essay uit 1958 terugvinden zijn pressera de nacht de girondijnen en minco s het bit 66 combat dresdens huiver voor de esthetiek van het verhaal over vervolging tere kruid beide bewust geschreven met uitsluiting van een heel grote wereld buiten westerbork en buiten de verengde wereld van het meisje dat moet on derduiken beide werken maken overigens een zeer authentieke indruk wat voor minco s verhalen ook lijkt op te gaan maar zeker niet voor de nacht der girondijnen zoal s presser zelf te kennen heeft gegeven bedoeld is hier een specifiek soort authenticiteit die van liet zelf meegemaakt hebben naar aanleiding van anders uitlating over de holocaustserie merkt dresden op het mag gezegd zijn naar aanleiding van een film die massaconsumptie verlangt en sterk betrokken zijn op sociologische overwegingen het is ook verrassend en belangrijk voor andere artistieke uitdrukkingsvormen op andere wijze uitgedrukt wil men er steeds weer op wijzen dat vervolging en vernietiging onuitsprekelijk zijn wat ze zijn dan volgt daaruit niet dat al leen totale stilte ermee in overeenstemming geach t kan warden en de ware eerbied voor levende doden en slachtoffers kan opbrengen zou men alleen met eigen herinneringen en eigen belevenissen omgaan dan blijft bevrijdin g uit erger nog de herinnering aan catastrofale rampen gaat op den duur geheel verloren een aantal ooggetuigenverslagen zal dan overle ven en gelezen worden maar waarom zou fictie niet steeds opnieuw daaraan toegevoegd kunnen worden juist door op enkelingen en geisoleerde gevallen gericht te zijn bereikt zij een menselijk absolution dat in verbeelde werke lijkheid voortdurend een waardevol beroep doet op de lezer p 228 verhalen van eenlingen helden en anti helden twee opmerkingen lijken mij hierbij te maken de eerste dat dresdens bijval in het verlengde ligt van brechts gedachte dat de kunst van het verbeelden van de werkelijkheid van het lot der massa gebonden is aan de kunst van het episeren dat inderdaad het verhaal van de eenling of een groep eenlingen veel meer indruk maakt op de toeschouwer in het theater dan de abstracte cijfers over een heel volk de tweede opmerking is dat dresden hier als het ware terugkeert naar het be gin van zijn essay daarin wees hij erop dat de geschiedenis van de literatuur van het begin af aan vol oorlogsgeweld en deerniswekkende gebeurtenissen is geweest natuurlijk het karakter van de oorlogsliteratuur is drastisch ver anderd van perspectief waren in de ilias de middeleeuwse heldendichten en bij shakespeare de oorlogshelden personages die juist in hun doorstaan van beproevingen d e war e grootheid va n d e held lieten zien bij tolstoj gaa t glorieus heroisme al samen met rampzalig oorlogsleed e n norman mailer schreef ee n eeuw later zie han s bak in een halve eeuw geleden helden zonder glorie tekenend voor het optreden van de antiheld in de literatuur met name na de tweede wereldoorlog en dan hebben we het nog niet eens over de holocaust literatuur di e constaterin g breng t dresden niet a f va n zij n geloof in de waarde van literatuur drie criteria om werken als die van levi en durlacher enigszins te kunnen plaatsen kan men heel goed het onderscheid volgen zoals dresden dat bij alle aarzeling die 67 combat dresdens huiver voor de esthetiek van het verhaal over vervolging bij heeft om literaire holocaust teksten t e onderscheiden va n overige holo caust teksten formuleert lee s ik zijn essay goed dan kenmerkt de literaire holocaust tekst zich door drie kwaliteiten 1 een zekere mate van dubbelzin nigheid of polyvalentie van de tekst 2 indirectheid en 3 een bijzonder niet steeds chronologisch tijdsverloop voorbeeld van de eerste kwaliteit zien we in der nazi der friseur van ed gar hilsenrath waar als naam voor het kamp gekozen wordt laubwalde een plaats di e nie t bestaat maa r ee n naa m di e eve n poetisc h aandoe t als birkenau en bucfaenwald zouden doen wanneer ze niet beladen waren met de volkerenmoord juist doordat het niet bestaat kan laubwalde de plaats in nemen van alle kampen een voorbeeld van indirectheid in gebranntes kind sucht das feuer duidt de schrijfster cordelia edvardson haar alterego lange tijd aan als das madel wat vervreemdend werkt en afstand schept peter weifi maakt bijna al zijn personages in die ermittlung anoniem behalve de aange klaagden die nazinamen blijken te hebben en voor een deel onbekend zijn marga minco duidt in haar verhalen duitsers nooit als zodanig aan in beide gevallen wordt de betekenis van de tekst daardoor verruimd indirectheid is enorm belangrijk zie ook in leedvermaak van judith herzberg net weer in premiere gegaan waarin de gruwelijke noodzaak van het onderduiken der kin deren wordt vertaald in zogenaamd nuchtere raadgevingen aan oorspronke lijke ouders bv tjw kind is veilig bezoek het niet bel he t niet op wi s alle sporen uit gooi de kinderkleren weg en tien adviezen aan aanstaande ouders bv t e eigen naam moet z o sne l mogelij k worde n vervangen 2 bovendien moet er een adres bedacht worden 3 aan het kind zal een nieuwe levensgeschiedenis moeten worden ingeprent mij dunkt dat hier voor docent leeskringleider en lezer drie goede criteria liggen om bij de keuze van teksten over de oorlog een beetje op te letten juist een zekere indirectheid en dubbelzinnigheid maakt het mogelijk om in het verband van klas of kring van mensen lezenderwijs over de oorlog en met name de vernietiging na te denken en in zekere zin blijvend te rouwen pas tegen het einde va n zijn essay refereer t dresden aan de woorde n va n adorno nac h auschwitz ein gedicht zu schreiben ist barbarisch want op die woorden vormt vervolging vernietiging literatuur een fascinerende parafrase het is in zijn bedwongen emotionaliteit een adembenemend essay dat getuigt van formidabele kenni s van de problematiek en van even grote betrokkenheid als inzicht in de materie s dresden vervolging vernietiging literatuur meulenhof f amsterda m 1991 278 pp isb n 90 290 2901 3 een halve eeuw geleden het boek waarnaar in dit stuk enige malen wordt verwe zen wer d doo r han s este r e n wa m d e moo r geredigeer d e n i s ein d 1994 verschenen bi j kok agora in kampen 294 pp isbn 90 391 0622 3 het bevat wijsgerige psychiatrische en literaire beschouwingen omtrent de verwerking van de tweede wereldoorlog in en door de literatuur de voornaamste auteurs uit de nederlandse en wereldliteratuur zijn onderwerp van reflectie 68