Dyslexie

bulletin voor docenten in de alfabetisering nummer 4 1998 1998 r ji 1 d li i ij dyslexie jeanne kurvers is waarschijnlijk er is waarschijnlijk nauwelijks nauwelijks een onderdeel van een onderdeel van het het lezen lezen en enhet hetleesonderwijs leesonderwijs waarover waarover meer geschreven is meer geschreven dan over is dan over dyslexie dyslexie dyslexie dyslexie isis een een specifieke specifieke leesstoornis leesstoornis die vaak vaak woordblindheid leesblindheid genoemd wordt woordblindheid of leesblindheid wordt ook ook al al heeft heeft de stoornis stoornis niets niets met blind blind zijn zijn te maken maken en en zelfs zelfs niet niet met metvisuele visuele problemen problemen in in deze bijdrage word t bijdrage wordt enigeinformatie wordt enige informatie verschijnselen verschijnselen er er al niet ook al dan niet ook nog nog gegeven gegeven die voor de praktijkpraktijk van hethet bijhoren alfabetiseringsonderwijs alfabetiseringsonderwijs relevantrelevant kankan zijn zijn dat dyslexie dyslexie is is in in elk geval een een ernstige ernstige moet moet noodzakelijkerwijs noodzakelijkerwijs kort kort vandaar dat aan leesstoornis leesstoornis maar leesstoornis is maar niet elke leesstoornis is het het slot slot van de tekst tekst enkele enkele publikaties publikaties dyslexie dyslexie erer zijn zijn ook ook mensen mensen die die niet niet of worden worden vermeld vermeld voor voor wie wie verder wilwil lezen nauwelijks nauwelijks leren leren lezen lezen omdat omdat ze een een de meeste meeste literatuur literatuur over over dyslexie dyslexie is is zintuigelijke zintuigelijke handicap handicap hebben hebben omdat omdat ze ze doof geschreven geschreven vanuit vanuit de situatie situatie van een zijn zijn bijvoorbeeld bijvoorbeeld of of omdat omdat ze in in het het doorgaans een moedertaalspreker doorgaans een algemeen algemeen een zo zwakke zwakke intelligentie intelligentie basisschoolleerling basisschoolleerling die die leert lezen in in zijn zijn hebben hebben dat dat vele vele vormen van leren moedertaal moede rt aal dede vertaalslag vertaalslag naar naar dede situatie situatie moeilijkheden moeilijkheden opleveren van oudere allochtone van een oudere leerling cursist die allochtone leerling cursist een cursist in een cursist beginnerscursus in een beginnerscursus leert leert lezen lezen inin het nederlands nederlands als als tweede tweede taaltaal nederlands nederlands als als tweede taal hij hij had inin zullen docenten zullen docenten vaak zelf moeten leggen moeten leggen marokko marokko op op school school gezeten gezeten vertelde vertelde een hier hier en en daar wordt wordt inin deze tekst tekst een aanzet aanzet keer keer wat wat hij zo moeilijk hij zo moeilijk vond vond in in de les ik de les ik gegeven gegeven maar het laatste woord daarover het laatste woord daarover kan kan alles alles lezen lezen maar ik snap niks dat vond vond zal beslist nog zal beslist nog niet gezegd zijn zijn hij heel frustrerend hij heel frustrerend maar een dyslecticus dyslecticus is is hij uiteraard niet hij las arabisch hij uiteraard niet hij las arabisch en frans frans precies wat is dyslexie precies maar maar kende kende nog nog weinig weinig nederlands nederlands van van een dyslecticus dyslecticuszou zouje je eerder eerder precies precies de de de vraag isis eenvoudig en duidelijk eenvoudig en duidelijk het tegenovergestelde tegenovergestelde uitspraak kunnen horen horen antwoord antwoord isis wat wat complexer dat komt complexer dat komt omdat omdat ik iksnap snaphethet allemaal allemaal alsals iemand iemand het me de de meningen enigszins verdeeld meningen enigszins zijn over wat verdeeld zijn voorleest voorleest maar maar ik ik krijg krijg het niet gelezen gelezen nu nu wel wel of niet onder onder de de aanduiding aanduiding dyslexie dyslexie valt wat precies valt wat precies de oorzaken zijn oorzaken zijn en welke dumont 1985 dumont 1985 omschrijft omschrijft dyslexie dyslexie als als een 11 ernstige achterstand in lezen en spellen neurologen als bijvoorbeeld bakker en vergeleken met andere leervorderingen die galaburda wijzen er op dat de niet het gevolg is van een specifieke andere linkerhersenhelft de helft van de handicap bij overigens normaal intelligente taalverwerking van dyslectici zich anders leerlingen mlk leerlingen dieveel moeite ontwikkeld heeft dan die van lezers met hebben met lezen vallen dus niet onder zijn name is er een probleem waar de informatie definitie de achterstand heeft vooral die het oor opvangt bijvoorbeeld bij het betrekking op het verklanken van geschreven hardop spellend lezen de klanken taal op het omzetten dus van visueel doorgesluisd moet worden naar het lange ruimtelijke symbolen geschreven taal in termijn geheugen waar de woordenschat zit gesproken taal wat visueel is wordt auditief bij normale lezers gaat dat vloeiend en en wat op papier in de ruimte geordend automatisch bij dyslectici hortend en stotend wordt moet in gesproken taal in de tijd geordend worden vaak is er bij dyslexie sprake van een erfelijke factor van der leij haalt in 1983 die overigens normale intelligentie uit zijn omschrijving en wil het graag wat breder houden hij hanteert de volgende omschrijving langdurige stagnatie bij het flexibel toepassen van leesstrategieen die het technisch leren lezen bepalen van leerlingen die overigens geen ernstige zintuigelijke of neurologische handicaps hebben en niet behoren tot de categorie zeer moeilijk lerende kinderen in zijn zeer recente boek 1998definieert hij dyslexie op drie niveaus a het is een hardnekkig automatiserings er zijn ongetwijfeld nog veel meer definities tekort in het decoderen en in de in omloop sommigen vinden bijvoorbeeld dat spelling dyslectici met symboolverwerking in het b dat tekort gaat niet gepaard met even algemeen moeite hebben maar in alle grote tekorten in andere onderdelen van gevallen zijn er in elk geval een paar het leervermogen ook niet met verbale aspecten die steeds terug komen en blijkbaar competentie taalbegrip de leerlingen cruciaal zijn begrijpen bijvoorbeeld veel meer taal het gaat vooral om het technisch lezen om dan ze technisch kunnen lezen het eerste ontcijferen van geschreven c cognitief gaat het vooral om een tekort informatie al kan uiteraard het begrijpend in de verwerking van klanken en in lezen daar vervolgens veel hinder van automatisering in het algemeen biolo ondervinden het gaat om problemen bij het gisch kan het gaan om een erfelijke automatiseren van de technische vorm van dyslexie het komt in de leesvaardigheid het gaat om familie voor of om een niet erfelijke hardnekkigheid en het gaat om problemen vorm die zich op andere terreinen van het leren en het probleem zit dus bij de automatisering informatie verwerken niet voordoen van de verschillende deelvaardigheden bijvoorbeeld informatie uit een afbeelding vergelijk het maar even met leren autorijden halen de kern van de problemen zit bij het de eerste lessen moeten alle verwerken van dat niveau van taal dat lager deelhandelingen sturen het gaspedaal zit dan het hele woord de lettergrepen en bedienen remmen in het spiegel kijken etc vooral de klanken van de taal die moeite apart bewust uitgevoerd worden na een tijdje met automatiseren hee ft vaak te maken met verlopen al die deelhandelingen automatisch een zwak werkend korte termijn geheugen zodat de autorijder zich kan concentreren op zeg maar dat geheugen dat je ook gebruikt het verkeer zeg maar begrijpend lezen en als je even een telefoonnummer moet het gaat altijd om lezen en spellen onthouden 2 er zijn schattingen dat ongeveer 1 tot 3 a 4 er zijn geen aanwijzingen dat er in deze procent van de lezers in meerdere of mindere grote verschillen zijn tussen talen of mate deze vorm van dyslexie bezit in elke schriftsystemen dyslexie komt veel meer groep kan dus een dyslecticus voorkomen voor bij mannen dan bij vrouwen waaraan herken je dyslexie de meest typerende kenmerken zijn af te leiden uit de definities die hiervoor gegeven zijn langdurige en hardnekkige problemen met de automatisering van lezen en veel problemen bij het spellen hardnekkig wil zeggen veel langer dan de normale problemen die beginnende lezers hebben met het automatiseren ledere beginner heeft er namelijk tijd voor nodig om dat automatisme te leren en in het basisonderwijs heeft de ene leerling dat al na enkele maanden onder de knie en andere leerlingen kost dat ongeveer een jaar dyslectici hebben vooral moeite met de toetsen waaruit duidelijk is af te lezen of en auditieve analyse en synthese een in welke mate een leerling achterblijft bij gesproken woord verdelen in klanken of een oudere allochtone leerlingen of volwassenen aantal klanken samenvoegen tot een woord is dat veel lastiger niemand weet vaak kost zelf het snel benoemen van de waarschijnlijk precies wat doorsnee is bij letters moeite en zelfs de eenvoudigste vorderingen zelfs niet wat een doorsnee woorden worden verkeerd gespeld dyslectici leerling is bovendien kunnen er vele maken bij het lezen en spellen dus niet perse redenen zijn waarom een leerling of cursist heel andere fouten dan andere beginnende achterblijft die niks met dyslexie te maken lezers ze maken er vooral veel meer en hoeven te hebben blijven dat veel langer doen dyslectici de volgende stap is dan ook zo goed als kunnen overigens verschillende strategieen het kan nader bepalen waar die achterstand aanwenden om met dat cruciale probleem om vandaan komt of zou kunnen komen zeg te gaan sommigen blijven steevast alle maar afstrepen woorden spellend lezen ook woorden die ze vaak afwezig vaak ziek al lang gehad hebben en soms zelfs oorlogstrauma s vele wisselingen van eenvoudige korte woorden nog meer dan scholen en docenten of misschien krijgt een langere woorden anderen gaan raden op leerling gewoon nauwelijks instructie omdat basis van de visuele vorm van een de docent nog een hele groep van wel geschreven woord of op basis wat ze uit de gealfabetiseerde leerlingen hee ft heeft de context halen leerling ook veel leerproblemen op andere terreinen bijvoorbeeld mondelinge t2 om na te gaan of een leerling dyslectisch is verwerving vergeleken met andere zou een docent als volgt te werk kunnen leerlingen het is duidelijk dat gaan signaleren van een probleem nagaan ervaringskennis van een docent op dit punt of er andere oorzaken zijn aan te wijzen een belangrijke rol speelt pas als een docent zeker in het leesonderwijs aan oudere het stellige vermoeden heeft dat de allochtone leerlingen en cursisten en achterstand niets te maken hee ft met de vervolgens een preciezere diagnose stellen specifieke omstandigheden van leerling en om te beginnen signaleer je dat een onderwijs en de betreffende leerling veel cursist achterblijft met technisch leren lezen verder achterblijft dan vergelijkbare leerlingen in het basisonderwijs en bij die ongeveer op dezelfde tijd begonnen zijn moedertaalsprekende kinderen is dat kan gedacht worden aan ernstige eenvoudiger dan in het leesonderwijs aan leesproblemen oudere allochtonen daar is namelijk vaak dan ga je eens wat precieser kijken wat er een tamelijk uniform leerproces het is aan schort een foutenanalyse maken bekend welke vooruitgang kinderen diagnostiseren er zijn voldoende materialen doorgaans boeken er zijn heldere normen en in de handel om op dit punt te rade te gaan 3 zie de literatuurlijst een handige werkwijze goede graadmeter is ernstige problemen met is doorgaans een tekst of rijtje woorden laten auditieve analyse en synthese op een lezen en daarbij zowel letten op tempo als moment dat die uitvoerig behandeld zijn dat op de leesfouten en de wijze waarop laatste is belangrijk omdat bijvoorbeeld in gelezen wordt de leesstrategie dat moeten situaties waarin alleen met een geen teksten of woorden zijn die de leerling globaalmethode wordt gewerkt leerlingen al vaak gehad hee ft risico van op geheugen wellicht ook niet goed kunnen analyseren en lezen maar uiteraard wel om deelvaardig synthetiseren maar dan kan dat ook komen heden die behandeld zijn een leerling die omdat ze dat nooit geleerd hebben dit nog nooit woorden met meerdere onderdeel is lastiger goed te inventariseren medeklinkers achter elkaar gelezen hee ft zal bij tweedetaalleerders zeker als ze wat die uiteraard niet vloeiend kunnen lezen en ouder zijn want behalve het algemene om taal waarvan de betekenis bekend is als probleem kan ook nog eens spelen dat veel dat slecht gaat traag tempo veel en soms klanken van het nederlands moeilijk zijn grillige fouten veel leunen op een bepaalde omdat die in de eigen taal niet voorkomen in strategie ga je een stapje terug hoe zit het zo n geval zou het handig zijn om na te gaan met de verschillende deelvaardigheden of auditieve analyse en synthese oefeningen visuele discriminatie auditieve discriminatie met eenvoudige woorden in de eigen taal ook auditieve analyse en synthese hoe zit het moeilijk zijn met de klankletterkoppeling een redelijk een casus mohammed neem bijvoorbeeld mohammed mohammed is 18 jaar en zit nu al voor het tweede jaar in een alfabetiseringsgroep dat had de docente aanvankelijk helemaal niet verwacht mohammed leek redelijk vlot het nederlands op te pikken hij presteerde goed bij luisteroefeningen en begon al gauw een woordje mee te praten leesbeurten probeerde hij te omzeilen en hij werd kwaad als iemand hem op een fout attenteerde hij is in marokko naar eigen zeggen vier jaar naar de basisschool geweest en zou dus redelijk arabisch moeten kunnen lezen op het eerste oog lijkt dat ook zo mohammed benoemt in hoog tempo de verschillende arabische lettertekens en enkele arabische woorden een arabisch sprekende collega bemerkt echter dat mohammed lijkt te simuleren hij benoemt de arabische le tt ers in alfabetische volgorde maar zo staan ze niet op papier en van de vier eenvoudige woorden leest hij er twee fout als hij de nederlandse letters moet benoemen duurt dat verhoudingsgewijs lang hij aarzelt veel als hij een tekstje leest dat al bekend is leest hij veel fouten hij weet zo n beetje wat er komen gaat en maakt daar handig gebruik van als hij losse woorden moet lezen gaat hij spellen en een woord dat hij de ene keer goed leest kan een volgende keer weer een probleemwoord zijn het lijkt af en toe wel of hij elke keer weer opnieuw moet beginnen en de docent merkt aan zijn leesgedrag vaak niet dat ze iets toch uitvoerig behandeld heeft hoe zou een behandelplan eruit kunnen het lezen en uiteraard moet de moed erin zien gehouden worden deze leerlingen zullen meer dan gemiddeld gestimuleerd moeten dyslexie is niet zoiets als de griep je hebt er worden als lezen zo n frustrerende bezigheid een tijdje last van en dan ineens is het over is is de lol er namelijk gauw af mensen kunnen niet van de ene op de een individuele begeleiding tenminste een andere dag genezen van dyslexie docenten tijdlang waarbij intensief de auditieve zullen dus manieren moeten verzinnen om onderdelen en het werkgeheugen aandacht enerzijds de zwakke plekken zo goed krijgen zou wenselijk zijn goede mogelijk te versterken en anderzijds de computerprogramma s zijn vaak ideaal voor leerlingen moeten leren hun overige talenten deze leerlingen en de kijk en luisteraanpak zo goed en flexibel mogelijk in te zetten bij die van der leij hee ft uitgewerkt je leest 4 mee en hoort tegelijkertijd mee tegelijkertijd een stem het het literatuur literatuur lastige verklanken uitvoeren lastige verklanken uitvoeren is ook eenis ook een j j dumont dumont 1985 1985 leerstoornissen leerstoornissen 11 ii uitkomstals uitkomst als een een docent docent niet al te te veel veel tijd tijd diagnose en diagnose en behandeling behandeling rotterdam rotterdam heeft voor heeft voor beginnende beginnende lezers lezers inin het lemniscaat lemniscaat nederlands als nederlands als tweede tweede taal is teksten teksten op j j dumont dumont 1990 1990 dyslexie dyslexie theorie theorie band toch band toch alom al om meerdere redenen een diagnostiek behandeling rotterdam diagnostiek rotterdam ideale werkvorm ideale werkvorm er kan kan gedifferentieerd gedifferentieerd lemniscaat lemniscaat worden iedereen is worden is actief actief dede leerlingen leerlingen j j kurvers ku rv ers p p mooren mooren 1990 1990 de de smalle smalle horen hoe horen hoe de woorden woorden gelezen moeten moeten marges van marges van geletterdheid geletterdheid inleiding inleiding bijbij het het worden en worden en leren tegelijkertijd tegelijkertijd veel over over dede symposium symposium makkelijk lezen in makkelijk lezen in p p mooren mooren uitspraak van uitspraak van het nederlands en en typisch typisch en en c c van van rees red makkelijk makkelijk lezen lezen nederlandse intonatiepatronen nederlandse intonatiepatronen tilburg tilburg zwijsen zwijsen daarmaast kan de docent daarmaast docent de de leerling leerling leren leren zo zo a a van van der leij leij 1982 de de kijk kijk en en goed mogelijk goed mogelijk gebruik gebruik te te maken van van zijn zijn luistermethode gorkum luistermethode gorkum de de ruiter ruiter sterke kanten sterke kanten het gebruiken gebruiken van van voorkennis voorkennis a van a van der der leij leij 1998 1998 leesproblemen leesproblemen het benutten het benutten van informatie informatie uit uit de de context context beschrijving verklaring en beschrijving verklaring en aanpak aanpak van de van de wijze wijze waarop een verhaal is is rotterdam rotterdam lemniscaat opgebouwd etc opgebouwd etc relevant relevant is is ook een goeie h h peeters peeters 1992 1992 boekenlijst boekenlijst voor voor moeilijk selectie van leesmateriaal selectie leesmateriaal inhoudelijk inhoudelijk lezenden den bosch lezenden den bosch kpc kpc boeiend en passend boeiend passend bij bij de de leeftijdsgroep leeftijdsgroep technisch niet te technisch te moeilijk moeilijk i f r inllit f ring werken werkenin in alfabetiseringskiassen alfabetiseringsklassen een eenopstap opstapnaar naarde depraktijk praktijk een nascholingscursus nascholingscursus in in rotterdam rotterdam sylvia stevens sylvia docente nederlands docente nederlands op op vmbo nieuw rotterdam ik was nog nog maar maar kort kort bezig bezig in in het hetisk onderwijs isk onderwijstoentoenmijmijwerd werdgevraagd gevraagdofofikikeen eennascholing nascholingwilde wilde volgen volgen om om inin het het nieuwe nieuwe schooljaar schooljaar in de alfabetiseringsklas in de alfabetiseringsklas leslestetegeven geven de de opzet opzet van van die die nascholingscursus nascholingscursuswas was ideaal ideaal voor voor mij mij een opop maat maat gesneden gesneden nascholing nascholing omom te tegaan gaanwerken werkenmetmet nieuw materiaal inin een een voor voor mij mij nieuwe nieuwedoelgroep doelgroep dedenascholingsgroep nascholingsgroep bestond bestond uit uit enkele enkele docenten docenten voor wie net als voor net als voor mij mij dit dit onderwijsgebied onderwijsgebied nieuw is is en een paar en een paardocenten docenten die diealalervaring ervaring hebben hebben de cursus cursus werd gedeeltelijk gedeeltelijk gegeven aan de de waarmee gewerkt gewerkt wordt wordt en en de de achtergronden achtergronden hogeschool rotterdam door hogeschool door docente docente els els daarbij als daarbij als we na de vakantie met na de vakantie met hethet broekhuijsen belangrijk broekhuijsen belangrijk vond vond ikik ook ook dat dat de de materiaal aan aan het het werk werkzijn zijn wordt de cursus wordt de cursus eerste bijeenkomst bijeenkomst bestemd bestemd was was voor voor alle alle vervolgd docenten docenten die die les les geven aan de de alfa alfa betiseringsklas betiseringsklas niet alleen de alfabe de alfabe de basis tiseringsdocenten tiseringsdocenten per per slot slot van van rekening rekening krijgen krijgen ook de andere andere docenten docenten bij bij hun hun alfabetiseren is voor deze alfabetiseren leerlingen de deze leerlingen de basis basis lesgeven lesgeven te maken maken met met analfabeten analfabeten de de hun scholing van hun in nederland voor scholing in voor ons ons was was overige bijeenkomsten bijeenkomsten waren alleen alleen voor voor rode draad de rode draad van het eerste van het eerste gedeelte gedeelte van van docenten nederlands nederlands die die het het alfabeti alfabeti cursus ook deze cursus deze het teruggaan ook het teruggaan naar naar de de seringsonderwijs seringsonderwijs geven inmiddels inmiddels hebben hebben basis wat moeten basis leerlingen al moeten leerlingen al kennen kennen enen we we vier vier bijeenkomsten bijeenkomsten achter achter de de rug rug inin het het kunnen als kunnen als ze een een klas klas binnenkomen binnenkomen een een nieuwe schooljaar schooljaar volgen volgen nog nog vier vierbijeen bijeen heel pakket pakket aan aan schoolse schoolse vaardigheden vaardigheden en en komsten ook ook die die indeling indeling vondvond ikik mooi mooi opop leervoorwaarden leervoorwaarden dat zo gemakkelijk bekend gemakkelijk bekend de de praktijk praktijk afgestemd afgestemd in in het het eerste eerste deel deel verondersteld wordt is verondersteld is voor voor deze deze leerlingen leerlingen hebben we we inzicht inzicht gekregen gekregen in in het hetmateriaal materiaal belangrijk daar extra belangrijk daarwerdwerduitvoerig uitvoerig 55