Dyslexie: zijn vroegtijdige onderkenning en aanpak mogelijk?

dyslexie zijn vroegtijdige onderkenning en aanpak mogelijk a j j m ruijssenaars op 12 november 1993 organiseerde balans een nederlandse oudervereniging van normaal begaafde kinderen met leermoeilijkheden in samenwerking met haar belgische zustervereniging sprankel een sympo si um met als thema vroegtijdige onderkenning van dyslexie een van de sprekers was a j j m ruijssenaars met de goedkeuring van de vereniging publiceren we hier de integrale tekst van zijn lezing plus een geannoteerde bibliografie over dyslexie samengesteld door de medewerkers van balans nvdr rr n de meeste definities van dyslexie een dergelijke achterstand opvatting is wordt aangegeven dat er sprake is merkwaardig zeker in het licht van de hui van een ernstige leesachterstand ten dige kennis omtrent dyslexie aan de hand opzichte van lee ft ijdgenoten of ten van enkele vragen zullen we nagaan welke opzichte van de te verwachten eigen tekenen er bruikbaar kunnen zijn voor een ontwikkeling van het kind zonder vroegonderkenning van dyslexie wie ze dat er bovendien een aanwijsbare waarnemen hoe en wanneer dat kan en oorzaak voor het probleem voorhanden is wat er eventueel in een vroegtijdig stadium om een achterstand te kunnen oplopen al kan worden gedaan moet je vanzelfsprekend eerst enige tijd lees en spellingonderwijs hebben gehad dyslexie kan zich dan pas manifesteren in welke signalen zijn bruikbaar het leesonderwijs op school en vroegonder bij vroegonderkenning kenn i ng betekent dus hooguit dat bij de eerste signalen van een betekenisvolle ach in het wetenschappelijk onderzoek naar de terstand extra waakzaamheid geboden is oorzaken van dyslexie komt tekens weer uit de praktijk weten we echter dat dat naar voren dat een belangrijk probleem voor moment zich soms pas laat voordoet na iemand met dyslexie ligt in het vlot en auto driekwart jaar gericht onderwijs of nog later matisch kunnen omgaan met de klanken in verschillende deskundigen houden zelfs als onze taal zonder dat er een gehoorstoornis regel aan dat een kind minimaal twee jaar is lezen is het omzetten van geschreven achterstand moet hebben opgelopen om taal in een klinkende taal schrijven is het van dyslexie te kunnen spreken het tegenovergestelde een geschreven woord moment van serieuze onderkenning ligt dan roept voor een vaardige lezer direct de bijbe natuurlijk nog veel later horende klanken op terwijl een vaardige jan feb 1994 nummer 3 23e jaargang i schrijver in een gehoord woord onmiddellijk onderzocht in zogenaamde tweelingstudies de verschillende klanken waarneemt en kan en in stamboomonderzoek lijkt zich echter koppelen aan de schrijftekens klanken moe vooral toe te spitsen op de zwakte in het ten daarvoor zeer snel met elkaar kunnen omgaan met het klankaspect van de taal worden vergeleken op soms minieme ver een verklaring zou liggen in een negatieve schillen klankenreeksen moeten uit elkaar invloed van het mannelijk geslachtshor worden gehaald onvolledig gehoorde klan moon testosteron bij de ontwikkeling van ken moeten spontaan worden aangevuld de hersenen al voor de geboorte dit kan uiteengerafelde klanken moeten weer wor ook de reden zijn waarom de problemen den samengevoegd tot een betekenisvol zich veel vaker bij jongens voordoen dan bij geheel voor iemand met dyslexie levert dit meisjes een klank probleem vlak voor of doorgaans problemen op hij zij ziet wat er tijdens het leren lezen is dus op zich een staat maar weet niet automatisch hoe dat mogelijk belangrijk signaal maar wanneer klinkt hij zij hoort een reeks klanken maar er al dyslexie in het gezin of de familie voor kan er niet vlug genoeg mee manipuleren komt blijkt het in acht van de tien gevallen tot echte problemen te leiden het ligt nu voor de hand om te veronderstel len dat deze problemen zich al voordoen op naast het klank aspect en de mogelijke het moment dat je met het leren lezen en erfelijkheid is een derde signaal van belang spellen begint voor die tijd hoeft een zwakte kinderen en volwassenen met dyslexie dij daarin niet of nauwelijks op te vallen maar je ken dikwijls moeite te hebben met het leren kunt je natuurlijk afvragen of er geen voorte van wat we willekeurige afspraken noemen kenen zijn die nog eerder zijn waar te de namen van de dagen van de week zijn nemen stel dat je met jonge kinderen die voorbeelden van willekeurige afspraken de nog niet hoeven te leren lezen toch al woorden links en rechts eveneens terwijl bepaalde spelletjes kunt doen waarin dat ook de klank namen van de letters willekeu omgaan met die klanken wordt uitgelokt rig zijn en soms ronduit verwarrend zoals kun je dan bij een gerichte observatie mis bij de b en de d een gerichte observatie schien al iets waarnemen volgens mij is dat van het gemak waarmee dit soort willekeu inderdaad goed mogelijk in onderzoek dat rige afspraken geleerd kunnen worden we zelf uitvoerden gaven we kleuters bij namen van kleuren namen van klasgeno voorbeeld taken die op het latere lezen lijken ten etc kan dus ook vroegtijdig een signaal en deden we alled taalsper waarin ze opleveren naast de twee eerder genoem met klanken moesten leren spelen je kunt de mogelijke tekenen kan dit een extra dan inderdaad waarnemen dat sommige kin reden zijn tot waakzaamheid nogmaals dat deren er geen enkele moeite mee hebben is niet hetzelfde als paniek dat er een groep is die het snel leert maar ook dat een klein deel van de kinderen daar een vierde signaal hangt sterk met het in geen of weirag vordering maakt vooral de voorgaande samen en heeft te maken met laatste groep zou je dan extra in de gaten wat we automatiseren noemen kinderen kunnen houden niet omdat ze een stoornis met dyslexie komen dikwijls niet alleen nau hebben of omdat er reden is tot paniek welijks tot automatisch lezen en spellen ze maar omdat je hun ontwikkeling een handje hebben ook last met bijvoorbeeld het auto zou kunnen helpen door extra te stimuleren matiseren van de opgaven onder de twintig in de literatuur en in het onderzoek rond de tafels van vermenigvuldiging en met dyslexie merken we dat er in ongeveer der allerlei notaties bij de breuken en de pro tig tot veertig procent van de gevallen spra centen anders gezegd het gebrek aan ke is van een probleem dat al in de familie automatisatie wat niet hetzelfde is als voorkomt deze erfelijkheid onder andere inzicht valt soms niet alleen op bij het lezen 23e jaargang nummer 3 jan feb 1994 en spellen het is daarom belangrijk om als als ze het al weten of is er begrijpelijk een observatiepunt in de gaten te houden in drempel om erover te praten voor een leer hoeverre allerlei vaardigheden in een redelij kracht in de kleutergroepen betekent het ke tijd kunnen worden geautomatiseerd dat elk signaal dat de ouders hieromtrent geven serieus moet worden genomen samenvattend kan onze eerste vraag als maar ook dat in oudercontacten kan wor volgt worden beantwoord den gevraagd naar eventuele voorkomende problemen rekening houdend met de bruikbare signalen lag vroegonderkenning zijn gevoelens die dit voor de ouders zelf met volgens onze huidige kennis moeite met het zich mee kan brengen hetz elfde geldt voor leren omgaan met de verschillende klank iedere andere deskundige die om de een of aspecten in onze taal mogelijke aanwijzin andere reden om advies wordt gevraagd gen voor gel ijkaardige problemen in gezin of familie moeite met het leren van allerlei wille voor wat het ond erkennen van problemen keurige afspraaksystemen het moeizaam in het ieren omgaan met de verschillende komen tot automatisatie van vaardigheden klank aspecten in onze taal betreft is het die riet direct inzichtelijk van aard zijn nodig het kind in een langere penode in de taalontwikkeling zeer gericht te observeren onze eigen ervaringen hiermee betreffen wie kan vroegtijdige observaties door ouders en door leerkrach ten aan de hand van een uitgebreide vra signalen onderkennen hoe genlijst die vooral betrekking hee ft op de kan dat en wanneer taalontwikkeling het invullen van de lijst neemt voor de ouders ongeveer anderhalf de eerder genoemde signalen kunnen in uur in beslag voor de leerkracht gaat het principe door verschillende betrokkenen met een nagenoeg identieke lijst iets snel worden geobserveerd het ligt bijvoorbeeld ler een groot voordeel van een dergelijke voor de hand dat ouders het meest aange lijst is dat je als het ware gedwongen wordt wezen zijn om aan te geven dat er in het zeer nauwkeu rig te observeren aan de hand gezin of in de familie dyslexie voorkomt of van conrete punten enkele voorbeelden niet toch zijn niet alle ouders zich bewust van vragen observatiepunten uit de lijsten van het mogelijke belang van dit gegeven voor de leerkracht en de ouders zijn heeft deze kleuter uw kind problemen met het goed uitspreken van bepaalde klanken het goed uitspreken van woorden het begrijpen van gesproken taal heeft deze kleuter uw kind problemen met meervoudsvormen van woorden b v 1 kat 2 katten de verleden tijd van werkwoorden b v ik loop ik liep verkleinwoorden b v pop popje passieve zinnen b v het popje wordt gewassen heeft deze kleuter uw kind problemen met het goed kunnen gebruiken van per soonlijke voornaamwoorden hij zij en bezi ttelijke voornaamwoorden mijn haar ons heeft deze kleuter uw kind problemen met het benoemen van gebeurtenissen dingen activiteiten in zijn haar omgeving jan feb 1994 nummer 3 23e jaargang a s y y j 4 met de resultaten van de vragenlijsten zijn te wijzen voor het latere lezen we verschillende dingen nagegaan in de eerste pl aats hebben we kunnen vaststellen de belangrijkste onderwerpen die in de les dat het oordeel van ouders en leerkracht jes aan bod komen zijn een redelijke voorspelling opleveren over de kleine verschillen leren horen tussen latere ontwikkeling in het leren lezen en klanken en woorden spel len dat geldt zeker als dat oordeel kan klanken kunnen samenvoegen tot woor worden toegevoegd aan andere informatie den bijvoorbeeld toetsgegevens bovendien woorden in klanken kunnen ontleden blijkt het oordeel van de ouders over het leren rijmen algemeen genomen een iets betere voor woorden leren vormen b v meervoud spelling op te leveren dan het oordeel van leren wat een le tter woord en zin is de leerkracht als je de lijsten met elkaar combineert dan wordt de voorspelling nog als derde signaal voor vroegonderkenning beter maar wat misschien wel belangrijker naast erfelijkheid en het kunnen leren is is dat de lijst je bewust maakt van waar omgaan met de klanken in onze taal op je bij observat ies moet letten het blijkt noemden we het kunnen leren van allerlei ook dat je veel dingen over kinderen niet willekeurige afspraken namen begrippen vanzelf weet en dat je dus gericht moet etcetera ouders van kinderen met dyslexie gaan kijken wanneer ouders en leerkrach vertellen dikwijls dat hun kind lange tijd last ten de gegevens uit de lijsten in een open had met gesprek met elkaar zouden kunnen bespre het onthouden van de namen van kleu ken beide zijn immers deskundig dan kan ren maar het is niet kleurenblind naar onze mening de waarde van de infor het onthouden van links en rechts maar matie nog verder stijgen het moet dan ook het is ruimtelijk verder goed mogelijk zijn om samen beslissingen te het onthouden van de namen van de nemen over eventuele stappen indien er dagen van de week duidelijke punten van zorg zijn het onthouden van de klok kijkafspra ken een andere aanvullende manier om goede het onthouden van versjes liedjes en informatie te krijgen over het kunnen leren rijmpjes omgaan met de klanken in onze taal ont iet onthouden van namen van kinderen staat indien de leerkracht hiervoor gerichte uit de klas leerervaringen aanbiedt en dat gepaard laat het onthouden van allerlei benamingen gaan met gerichte observatie in ons onder zoals onder b oven vandaag gisteren zoek maakten we daarvoor korte lesjes die het is belangrijk om op te merken dat het in de loop van de ochtend klassikaal kun tekens gaat om het onthouden van bena nen worden gegeven de leerkracht houdt mingen labels die op zichzelf niet logisch zelf een observatieboek bij en stelt vast beredeneerbaar 4jn het zijn dus echt wille welke kinderen moeite hebben met de keurige afspraken zoals ook de klankna gegeven instructies die kinderen krijgen s men van de lett ers willekeurig zijn middags dan in een klein groepje een her haling van de les door deze werkwijze de leerkracht kan eventuele problemen met meerdere weken vol te houden er zijn 52 dit onthouden observeren door kennis bij lesj es die toenemen in moeilijkheidsgraad kinderen na te vragen aan de hand van ontstaat een goed idee over welke kinderen gerichte leeractiviteiten in de klas als een moeite hebben deze taalvaardigheden te benaming niet direct gekend is hoeft dat leren zo blijkt het aantal keren dat een kind dus geen probleem te zijn maar na meer opvalt bij deze lesjes op een dui de lijk risico dere leerervaringen kan het een signaal w it 23e jaargang nummer 3 jan feb 1994 opleveren indien de leerkracht dit soort schillende taken worden allerlei combinaties observaties met de ouders bespreekt zul van vaardigheden gevraagd waarbij het len ook zij hun kennis eventueel na een soms net lijkt of dingen opeens niet meer periode van extra opletten in het geheel lukken dit kan maar is niet altijd per se zo kunnen inbrengen in ei gen onderzoek zijn wijzen op een probleem in het automatise we bezig om korte leerproeven samen te ren van deelvaardigheden op dit moment stellen die aan het licht kunnen brengen of zijn we in onderzoek be zig om taken te ont sommige kinderen met het ieren van dit werpen die deze automatisatieproblemen type afspraken meer moeite hebben dan duidelijker observeerbaar kunnen maken andere kinderen zo n leerproef bestaat bij voorbeeld uit een reeks watjes van kinde de momenten waarop de verschillende sig ren die een voor een worden getoond ter nalen kunnen worden waargenomen liggen wijl ook de bijbehorende naam wordt uitge globaalgenomen zeker een maand of 8 e 9 sproken door dit een paar keer in een wis voordat met het leren lezen en spellen selende volgorde te herhalen is na te gaan wordt begonnen de uitkomsten van hoe snel de namen willekeurige afspraken gerichte observatie en een open overleg worden geleerd een dergelijke leerproef tussen ouders en leerkracht kan dan nog zou kunnen worden gebruikt door een zinvolle suggesties opleveren voor extra sti orthopedagoog psycholoog die bij het ver mulering of aanleiding geven tot het vragen moeden van een probleem om advies van extern advies samenvattend kan de wordt gevraagd ook deze proef gee ft een tweede vraag worden beantwoord met redelijke voorspelling over het latere ieren lezen en spellen in ander onderzoek doen ouders en leerkracht zijn in principe vol we overigens een gelijkaardig iets zij het doende deskundig om gericht te observe dat we daarin kinderen al een paar echte ren rond de aangegeven signalen het is klanknamen van letters aanleren en ze belangrijk dat de observatie zich uitstrekt daarmee een paar woorden leren lezen wij over een wat langere periode en dat er zijn dan vooral benieuwd of de kinderen d ie vooral op gelet wordt of en hoe een kind daar moeite mee hebben baat hebben bij leert onderling overleg is noodzakelijk om een gerichte extra stimulering voordat ze nog tijdig te kunnen bijsturen en om elkaars gaan leren lezen en spellen wat inderdaad deskundigheid te kunnen aanvullen het het geval lijkt te zijn laatste jaar voordat gericht met het leren lezen en spellen wordt begonnen is voor voor het vierde signaal dat we noemden deze observaties erg belangrijk paniek is het moeizaam komen tot automatisatie is niet nodig rustig overleg eventueel vragen het eveneens nodig dat nauwkeurig door van advies en indien nodig speelse extra de leerkracht wordt geobserveerd van stimu le ring kunnen noodzakelijk zijn belang is vooral om na te gaan of kinderen in staat zijn iets zodanig aan te leren dat ze het kunnen toepassen in een andere of welke stimulering is in een meer complexe taak bijv000rbeeld je vroegtijdig stadium zinvol moet niet alleen de telrij leren maar je moet de telrij ook kunnen opzeggen terwijl je din gen aanwijst of een liedje leert je moet niet in de eerste plaats is het van belang dat alleen de dagen van de week leren maar ze kinderen spelenderwijs allerlei taalervarin ook kunnen toepassen in een gesprekje je gen opdoen voorlezen doen alsof je moet niet alleen over een rechte lijn leren schrij ft samen luisteren en kijken zingen knippen maar dat ook kunnen toepassen allerlei taalspelletjes spelen rijmen met let in een moeilijker kniptaak kortom in ver ters spelen zien dat anderen in het gezin jan feb 1994 nummer 3 23e jaargang lezen etcetera taal is niet iets voor alleen niet de minst belangrijke en benoemen we op school taal als spel in je vrije tijd kan als het gebruiken van een doorgaande lijn ook heel ontspannend zijn zeker als je het in de methode op school een doorgaande samen doet en er tijd voor neemt het klinkt lijn betekent dat vanaf de kleuterervaringen ouderwets maar een televisie die als van geleidelijk doordacht en systematisch wordt zelfsprekend altijd aanstaat verdringt dit overgeschakeld op de eerste lees en spel soort spelletjes snel lingervaringen langzaam maar zeker uit mondend in het lezen en spellen zelf je in de tweede plaats is stimulering mogelijk leert niet meer lezen vanaf een bepaalde van het omgaan met de klanken in onze datum of op een bepaalde leeftijd maar je taal er bestaat al geruime tijd een zeer uit ontwikkelt je ongemerkt tot een lezend en gebreid programma voor oudste kleuters schrijvend persoon een voorbeeld van een dat een schat aan ideeen en oefeningen goed ontwikkelde methode gesteund door geeft voor de leerkracht het curriculum wetenschappelijk onderzoek die op deze schoolrijpheid deel 2a auditieve training wijze gebruikt wordt is leeslijn met daarin geschreven door h in den kleef en uitge opgenomen leesweg voor instructie afhan geven door malmberg in den bosch 1975 kelijke kinderen ontwikkeld door k de het is geen programma om van voor naar baar en uitgegeven door meulenhoff achteren door te werken maar het geeft educatief wel na gerichte observatie op allerlei onder delen in het klank aspect van de taal een een variant die ook in de literatuur wordt enorme varieteit aan bruikbare oefenvoor beschreven is het kinderen voor de start beelden helaas is het programma in de van het leesonderwijs spelenderwijs ruime loop van de jaren meer in de kast van de ervaring laten opdoen met tastbare plastic externe hulpverleners terechtgekomen dan letters die in verschillende spelletjes kunnen in het dagelijkse pakket van de leerkracht worden gebruikt maar waarmee de kinde ren ook zelf experimenteren bijvoorbeeld in eigen onderzoek pasten we een beperkte door de eigen naam te leren maken en zelf versie van dit type stimulatie toe in de al bekende woorden samen te stellen in feite eermm genoemde 52 lesjes we zijn daarna overbrugt dit soort activiteiten de kloof tus nagegaan of kinderen die aan deze lesjes sen het niet en het wel gericht zijn op het hadden meegedaan daarvan profiteerce leren lezen en spellen een voordeel is dat bleek inderdaad het geval te zijn bovendien dat kinderen geoefend worden opvallend was dat deze kinderen na een in het leren omgaan met het willekeurige paar maanden leesonderwijs sneller lazen afsprakensysteem in onze taal dan kinderen die niet hadden meegedaan voor een doorgaande lijn is niet alleen een dat wil overigens niet zeggen dat alle pro goede methode van belang het is zeker zo blemen konden worden voorkomen maar belangrijk dat leerkrachten onderling een wijst in ieder geval op de waarde van voor doorgaande lijn garanderen informatie uit tijdige extra stimulering wat er in feite wisselen bij elkaar observeren elkaar sug gebeurt is dat er als het ware een vrucht gesties geven hoe je bepaalde stappen bare klank bodem in de voorkennis van de kunt voorbereiden of hoe je op elkaars werk kinderen wordt gelegd waardoor het leren kunt aansluiten in geval van problemen lezen en spellen vlotter verloopt het leren samen met ouders overleggen zodat er omgaan met de klanken hoeft dan immers geen informatie van het ene naar het ande niet meer alsnog te worden verworven of re jaar verloren gaat etcetera zelf te worden ontdekt samenvattend kunnen we als antwoord op een derde vorm van stimulering is zeker de derde vraag geven 23e jaargang nummer 3 jan feb 1994 e a gi5 i vroegtijdige stimulering moet gericht en betekent nog niet dat we er zijn essentieel doordacht zijn en aansluiten bij de behoefte blijft het dat de stem van ouders en leer van individuele kinderen zoals die blijkt uit krachten gehoord worden en dat de ver de observaties in het algemeen is het van schillende betrokkenen elkaars deskundig bel ang om kinderen voldoende talige erva heid aanvullen ringen te laten opdoen bijvoorbeeld in aller lei spelsituaties meer specifieke stimulering richt zi ch op het bewust leren omgaan met a j j m ruijssenaars de klanken in onze taal waarvoor in het schokker 2 verleden reeds materiaal ontwikkeld is het nl 3448 ks woerden is ook mogelijk om kinderen gericht ervarin gen te laten opdoen met het leren van de willekeurige letter klankafspraken een methode met een doorgaande lijn die uit bibliografie mondt in het lezen en schrijven spellen zelf is te verkiezen boven een piotse intro ruijssenaars a j j m v coppens ductie van gericht leesonderwijs v vroeg tijdige interven tie bij potentieel leeszwakke kinderen in a van der leij tot slot e j kappers red dyslexie 90 se 1991 vroeg tijdige onderkenning en stimulering krijgen de laatste jaren meer belangstelling ruijssenaars a j j m m haers a de hoop is dat we geleidelijk steeds beter in vandenbroucke de waarde van vroeg staat zullen zijn om kinderen die een vorm tijdige training van het fonologisch van dyslexie ontwikkelen tijdig op te sporen bewustzijn bij oudste kleuters in van en te behoeden voor de lijdensweg van het aarte henneman red dyslexie 92 falen de kennis in het wetenschappelijk s z 1993 onderzoek neemt gestaag toe maar dat boekenlijst dyslexie de landelijke vereniging balans en de landelijke vereniging woortblind heb ben twee geannoteerde boekenlysten uitgegeven ov er dyslexie de ene is bedoeld voor een ruim publiek de andere is specifiek bestemd voor leerkrachten als lees aanvulling op het artikel van a ruijssenaars nemen we ze integraal over nvdr rr boekenlijst dyslexie voor leerkrachten algemene informatie aanbevolen voor leerkrachten in het basisondetwijs aanbevolen voor leerkrachten in het voortgezet onderwijs jan feb 1994 nummer 3 23e jaargang d j bakker zijdelings neuropsychologische methoden ter behandeling van dyslexieen lisse swets en zeitlinger 1987 bakker probeert in dit boekje zijn methode toegankelijk te maken voor ouders hulp vedisners en keerkrachten er words onderscheid gemaakt in twee basistypes dyslexie voles bakker van belang voor het soort behandeling a j van berkel orthodidactische gids voor het vreemde talenonderwijs muiderberg coutinho 1990 naast een analyse van de knelpunten bij het aanleren van vreemde talen veel sug gesties voor begeleiding ezelsbruggetjes en voorbeelden voor het technisch en begripend lezen w h j bon spellingsproblemen theorie en praktijk rotterdam lemriscaat 1993 slecht speren wordt door de omgeving nog steeds als een handicap gezien bon geeft een overzicht van verschillende problemen die zich bij het spellen voor kunnen doen en reikt methoden aan om ze te verhelpen h brouwers e a diagnostiek en behandeling van leesproblemen nijkerk intro 1993 een handboek voor de dagelijkse lespraktijk het boek is gemakkelijk leesbaar helder geschreven het kan dienen as miniding op het gebied van de leesproblematiek a bus l verhoeven red instructie in beginnend lezen delft eburom n 1992 b deze bundel worden belangrijke ontwikkeingen inzake het lees en schrjfonderwijs naar uitgewerkt ook de auteurs van aa leeslijn leesweg lees je wijzer en veilig leren lenen komen aan het wood t dinger red handicaps bij ieren handreiking aan leerkrachten in het gewoon voortgezet onderwijs muiderberg coutinho 1989 een praktisch boek met bijdragen over lees en schrijfproblemen reken en wiskunde problemen het artikel van k henneman a van berkel geeft een overzicht van wat er in de klas zou moeten gebeuren om dyslectische kinderen over bepaalde obstakels heen te krijgen j j dumont dyslexie theorie diagnostiek en behandeling rotterdam lernniscaat 1990 in dit boek wordt ingegaan op de theor ie diagnostiek en behandeling van dyslexie een bron van informatie voor leerkrachten bgopedisten ouders enz er is een uitge breide literatuurlist opgenomen r kleijnen hardnekkige spellingsfouten een taalkundige analyse amsterdam lisse swets en zeitlinger 1988 een systeem om spellingsfouten objectief te analyseren en te classificeren a van der ley e j kappers red zorgverbreding bijdragen uit het speciaal onderwijs aan het basisonderwijs nijkerk intro 1993 de auteurs van dit boek schijven hunk vanaf hun spadl ce taak van ondersteu ning en begeleiding van het gespecialise3rde on rwijs aan kinderen met leerproblemen a nieuwenbroek j de vries dyslexie in de les s hertogenbosch kpc 1991 tips over de aanpak op school biedt ook orders ondersteuning in gesprekken met leerkrachten at 23e jaargang nummer 3 jan feb 1994 vir p c ojeman woordblindheid en beelddenken compensatie correctie preven tie deventer van loghum slaterus 1987 een aantal kinderen met leesproblemen is niet echt woor db lind maar gaat op een andere manier om met de aangeboden informatie gepleit wordt voor een andere aanpak binnen het onderwijs zowel voor de beelddenkers als voor dyslectici p reitsma m walraven instructie in begrijpend le zen delft eburon rain 1991 hoe kan binnen het onderwijs aandacht besteed worden aan begrijpend lezen zowel tijdens de kleuterperiode het regulier als het speciaal onderwijs een overzicht v an recente ontwikkelingen a j j m ruijssenaers j h m hamers dyslexie emstige lees en spellingsproble men een overzicht van theorie en praktijk leuven amersfoort acco 1989 verslag van het dyslexiecongres in vlaanderen in 1989 algemene b ijdragen over diagnose en behandeling rol van het intelligentieonderzoek en de interactie tussen leering en leerkracht de lezingen zijningecieeld in de thema s lees en spellingspro blemen theorie en verklaring dyslexie onderzoek m smook spelling van bastaardwoorden strategieen oefeningen woorden lijsten voor dyslectici lisse swets en zeitlinger 1993 praktische gids voor het leren spellen van bastaardwoorden individuele begeleiding van leerlingen in de bovenbouw s van der stoel leesproblemen bij kinderen ouders kinderen en deskundigen over dyslexie rott erdam lemniscaat 1988 veel praktische informatie over dyslexie uitgaande van alledaagse ervaingen van ouders en kinderen worden de problemen in kaart gebracht aan het einde van elk hoofdstuk is ondersteunende informatie en commentaar van deskundigen opgenomen a j c struiksma a van der ley j p m vieijra diagnostiek van technisch lezen en aanvankelijk spellen amsterdam vu 1991 beschreven warrit hoe problemen met technisch lezen in bas is en speciaal onderwijs kunnen worden gediagnostiseerd veel aandacht voor toetsprocedures instructies en scoringsvoorschriften van de toetsen k swinnen i cells het kind met leesmoeilijkheden tilburg zwijsen 1975 methoden en technieken voor de behandeling van kinderen met leesmoeilijkheden wat kan een leerkracht doen dr c g th vernooij leesproblemen voorkomen en er effectief mee omgaan hoevelaken cps 1993 dit boek geeft antwoord op de vragen hoe zijn leesproblemen te voorkomen wat zijn risico leerlingen en hoe kan deze groep effectief geholpen worden c j wieringa drs j f sas leesmoeilijkheden diagnose en behandeling groningen wolters noordhoff 1988 deze handleiding geeft een overzicht van de verschillende subtypes leesmoeilijkhe den geeft inzage in diagnose en behandelingsmogelijkheden dyslexiebundels 1984 1985 1986 1987 1988 1990 1991 1992 verslagen van congressen over dyslexie woordblindheid lees en schrijfstoornissen lisse swets en zeitlinger jan feb 1994 nummer 3 23e jaargang 1 boekenlijst dyslexie algemeen s goorhtis brouwer kinderen en taal de spraak en taalontwikkeling van baby s peuters en kleuters utrecht antw erpen kosmos 1992 de auteur maakt duider hoe het proces van gaan praten verbopt daarbij gaat ze ook in op eventuele problemen zoals taalachterstand ouders worden gesteund om indien nodig op tijd hulp te zoeken voor hun kind n hofmeester e de waard dyslexie ook maar een woord lees en schrijfproble men vangt de alfabetisergspraktijk bekeken amsterdam pendoor 1988 a nnieuwenbroek dyslexie wat nu signalement en aanpak van lees en spellingpro blemen s hertogenbosch kpc 1991 algemene informatie over dyslexie en praktische aanwijzingen hoe ouders hun dyslectisch kind kunnen zwangen m scheer niet dom maar woordblind meningen van deskundigen ervaringen van ouders en kinderen baaam in den toren 1984 deskundigen ouders en kindereen vertellen over wat het betekent om woordblind te zijn in de vorm van interviews passeert veelinformatie de revue c m j de swaan van waes help mijn k ind is woordblind amsterdam omega boek 1988 wat is dyslexie wat zijn de consequenties voor het ieren lezen schrijven en rekenen informatie over onderzoek en behandeling dyslexie dokumentatiemap knipselkrant voor volwassenen educatie s gravenhage nblc 1991 dystexie dokumentatiemap knipselkrant voor de jeugd s gravenhage nblc 1992 uitgaven van balans naast deze boekenlijsten heeft balans de volgende pub li katies over dyslexie uitgegeven dyslexie lees en spellingproblemen een folder voor ouders die vermoeden dat hun kind dyslectisch is met korte informatie over dij exie de kenmerken onderzoek en behand eling pre gratis bij meer dan 10 exemplaren 0 15 fl per stuk informatiemap dyslexie wanneer is er sprake van dyslexie hoe wordt onderzocht of een kind dyslectisch is wat kan eraan gedaan worden wat betekent het om dyslectisch te zin deze en nog meer vragen worden behandeld in deze losbladige map met uitgebreide informatie over dyslexie in meer dan 20 verschillende artikelen prijs 8 fl bestelacres balans de kwinkeher 40 nl 3722 ar biithoven tel 00 31 30 29 22 04 fax 00 31 30 25 24 40 23e jaargang nummer 3 jan feb 1994