Een aanzet tot een geïntegreerd Leerplan Literatuur

kritiek commentaar en beschouwing lily coenen een aanzet tot een geintegreerd leerplan literatuur 1 inleiding vanaf 1998 krijgt het voortgezet onderwijs in nederland te maken met het vervolg op de basisvorming de nieuwe tweede fase het betreft hier onderwijs en examenprogramma s voor de leerjaren 4 5 en 6 vwo en 4 en 5 havo ook voor het literatuuronderwijs impliceren de plannen voor de tweede fase een aantal drastische veranderingen deze veranderingen zijn zowel van kwantita tieve als van kwalitatieve aard allereerst valt de aanzienlijke reductie op van het aantal uren dat beschikbaar is voor het onderdeel literatuur theo witte heeft begin vorig jaar in een artikel in levende talen witte 1995 de toekomstige beschikbare studielast vergeleken met de huidige situatie en komt tot de conclusie dat we rekening moeten houden met een reductie van ongeveer 50 maar ook inhoudelijk moeten er nieuwe keuzes worden gemaakt en andere programma invullingen worden gezocht voor mij persoonlijk als nascholer vakoverstijgend literatuuronderwijs van het instituut voor de lerarenopleiding ilo van de universiteit van amsterdam overwegen de positieve implicaties van de nieuwe plannen boven de negatieve ruim voordat de voorstellen voor de tweede fase op papier werden gezet werden wij al regelmatig benaderd door scholen die taakverdeling en integratie als een natuurlijke zaak in het literatuuronderwijs beschouwden maar geen idee hadden hoe ze de artificiele verkaveling te lijf moesten gaan in 1990 inventariseerden wij met een groep docenten de mogelijkheden van vakoverstijgend literatuuronderwijs coenen janssen 1991 op dat moment werden de volgende vier opties gesuggereerd 1 het op elkaar afstemmen van bestaande leerplannen taken verdelen en verdubbeling voorkomen 2 het organiseren van vakoverstijgende projecten 3 een inleidende cursus algemene literatuur waar de diverse talen op kunnen aansluiten 4 een apart vak algemene of europese literatuur van deze vier mogelijkheden is in de afgelopen vijf jaar de tweede de meest haalbare gebleken maar veel verder dan hier en daar een incidenteel en soms moeizaam in de steigers gezet vakoverstijgend literatuurproject zijn we nog niet gekomen kennelijk is het vanuit de vrijblijvende situatie van dit moment spiegel 13 1995 nr 3 79 87 buitengewoon moeilijk om tot een structurele aanpak van de verkaveling van het literatuuronderwijs te komen het is mijns inziens heel goed mogelijk dat de pressie van de nieuwe richt lijnen van bovenaf voor het literatuuronderwijs nodig is om iets dat zo natuurlijk lijkt werkelijk te realiseren inmiddels hebben vakontwikkelgroepen de globale plannen van de stuurgroep profiel tweede fase 1994 verder geconcretiseerd in adviezen voor de eind examenprogramma s havo vwo1 wanneer we de subdomeinen en bijbehorende eindtermen van de vakken waarvan het literatuuronderwijs deel uitmaakt nader bestuderen wordt snel duidelijk dat taakverdeling en integratie absoluut nood zakelijk zijn2 2 taakverdeling het literatuuronderwijs gaat in de tweede fase deel uitmaken van vijf vakken te weten nederlands engels duits frans en het nieuwe vak cultuur en kunst zinnige vorming ckv nederlands engels en ckv1 zijn vakken die een plaats krijgen in het gemeenschappelijke deel van de vier zogenaamde doorstroom profielen van de tweede fase3 frans en duits zijn onderdeel van het profiel specifieke deel van het profiel cultuur en maatschappij en kunnen eveneens worden gekozen in de zogenaamde vrije ruimte voor elk vak is het literatuur onderwijs onderverdeeld in een aantal subdomeinen wanneer we deze sub domeinen met elkaar vergelijken vallen allereerst de evidente mogelijkheden voor een efficiente taakverdeling op het subdomein leesdossier komen we voor zowel havo als vwo leer lingen bij alle bovengenoemde vakken tegen zij het dat het bij het vak ckv1 een dossiermap wordt genoemd in dit lees dossier moeten persoonlijke lees ervaringen van de leerlingen worden beschreven verdiept en geevalueerd het ligt voor de hand dat de algemene vaardigheid het kunnen samenstellen van een lees dossier op een plek als onderdeel van een cursus wordt aangeleerd het subdomein literatuurgeschiedenis maakt bij nederlands en de moderne vreemde talen alleen voor vwo leerlingen expliciet deel uit van de eindtermen bij het vak nederlands gaat het hierbij om de chronologie en de globale kenmerken van de voornaamste perioden van de westerse cultuur in het algemeen en de nederlandse cultuur in het bijzonder en bij de moderne vreemde talen om een langere aaneengesloten literair historische periode de havo leerling wordt overigens wel geacht de literaire werken die hij kiest voor zijn leeslijst nederlands te kunnen plaatsen in hun cultuur historische context bij de modeme vreemde talen dienen de leeservaringen van de havo leerling zich te concentreren rond aspecten van de maatschappij waarmee het accent sterk gelegd wordt op de persoonsontwikkeling van de leerling aan de hand van literaire teksten 80 ook bij het vak ckv1 komt het onderdeel literatuurgeschiedenis aan de orde havo en vwo in het domein kennis over kunst en cultuur waarbij een thematische aanpak wordt voorgesteld met minstens een thema met betrekking tot de cultuur historische ontwikkeling het subdomein literatuurtheorie ten slotte vinden we terug bij nederlands havo en vwo en de moderne vreemde talen alleen vwo hoewel uit de voorstellen van de vakontwikkelgroepen niet helemaal duidelijk blijkt of het hier om exact hetzelfde begrippenapparaat gaat mogen we toch aannemen dat een cursus waarin de meest gangbare begrippen worden geintroduceerd voldoende is 3 integratie wanneer we vervolgens de afzonderlijke eindtermen voor de verschillende vakken nader bestuderen wordt de noodzaak tot integratie snel duidelijk met name op het terrein van de literatuurgeschiedenis voor het vak nederlands wordt de volgende eindterm met betrekking tot de literatuurgeschiedenis voorgesteld de leerling heeft een overzicht van de hoofdlijnen van de literatuur geschiedenis dat wil zeggen a kennis van de chronologie en de globale kenmerken van de voornaamste perioden van de westerse cultuur in het algemeen en de nederlandse cultuur in het bijzonder en b kennis van de belangrijkste verschuivingen in de loop der tijd in de literatuur ten aanzien van inhoud vorm en opvattingen bij de voorstellen voor de moderne vreemde talen treffen we allereerst de volgende algemene doelstelling aan de leerling heeft enige kennis van en inzicht in de vreemdtalige literatuur met oog voor internationale verbanden en heeft een houding ontwikkeld ten opzichte van het zelfstandig lezen van literair werk uit de doeltaal voor de vwo leerlingen komt daar nog de volgende eindterm bij de leerling heeft naast kennis van eigentijdse prozaliteratuur enige kennis van literair verhalend proza drama en poezie betreffende een langere aaneengesloten literair historische periode hieraan is relevante kennis van de met deze periode verbonden literaire stromingen schrijvers hun leven hun werken en hun betekenis voor de ontwikkeling van de hedendaagse cultuur gekoppeld 81 bij ckv1 ten slotte is het de bedoeling dat de vrij globaal geformuleerde eindtermen geconcretiseerd worden in enkele afzonderlijke thema s waarvan minstens een thema aandacht schenkt aan de cultuur historische ontwikkeling het hierboven geschetste overzicht van de eindtermen op het terrein van de literatuurgeschiedenis wijst mijns inziens onmiskenbaar in de richting van een onderdeel algemene of westerse of europese literatuurgeschiedenis waarvan de inhoud op een aantal punten kan worden verdiept in vakoverstijgende literatuurprojecten 4 studielast alvorens we suggesties doen voor de invulling van een nieuw en samenhangend programma voor het literatuuronderwijs is het zinvol eerst meer in het algemeen te kijken naar gegevens met betrekking tot de studielast in de voorstellen voor de eindexamenprogramma s voor de tweede fase wordt gerekend met studiebelastingsuren sbu per vak onderdeel wordt niet alleen gekeken naar de contacturen docent leerlingen maar naar de volledige studielast inclusief elke vorm van zelfwerkzaamheid door de leerlingen deze nieuwe benaderingswijze vloeit voort uit de omschakeling van onderwijshuis naar studiehuis waarin de zelfstandig lerende leerling centraal staat wat de studielast voor het onderdeel literatuur betreft moeten we rekening houden met de volgende componenten 1 contacturen 2 huiswerk 3 lezen 4 verwerking in de dossiermap 5 toetsing in het conceptleerplan dat later in dit artikel geintroduceerd wordt ga ik voor de componenten 2 t m 4 uit van de door theo witte in zijn artikel van de nood een deugd witte 1995 genoemde getallen ad 2 1 uur huiswerk op 3 contacturen ad 3 voor een nederlandstalig boek gemiddeld 200 pagina s 25 bladzijden per uur 8 uur per boek en voor een vreemdtalig boek gemiddeld 180 pagina s 15 bladzijden per uur 12 uur per boek ad 4 3 uur per titel voor de verwerking in het leesdossier over de toetsing bestaan nog te veel onduidelijkheden om een exacte begroting van de studielast te kunnen geven voor de voorbereiding en afname van de toetsing wordt in het hiernavolgende concept leerplan in het algemeen een aantal van 8 sbu gerekend 82 de totale studielast die beschikbaar is voor het onderdeel literatuur is als volgt vakken vwo havo nederlands 168 140 engels 80 4 60 frans 80 40 duits 80 40 ckv1 100 60 totaal 508 340 voor het onderdeel literatuur bestaat op dit moment de studielast voor een zeer aanzienlijk deel uit het lezen van teksten de leeslijst hoewel in de plannen voor de tweede fase ook de leeslast flink wordt gereduceerd zal deze nog altijd een groot deel van de beschikbare studiebelastingsuren in beslag nemen een voor beeld voor het vak nederlands maakt dit duidelijk een vwo leerling moet voor dit vak in de tweede fase 12 titels lezen we gaan er voor het gemak van uit dat die titels mogen bestaan uit 8 boeken en 4 kortere teksten gedichten of korte verhalen voor de boeken rekenen we op grond van de eerder genoemde getallen met betrekking tot de studielast 8 x 8 3 88 uur 8 3 leestijd verwerking in het leesdossier per titel voor de kortere teksten rekenen we in het totaal 2 uur lezen verwerken in het dossier per titel totale leeslast voor deze leerling 88 8 96 sbu met andere woorden meer dan 50 van de totale beschikbare studielast voor dit vak 168 sbu op grond van deze berekening die voor de moderne vreemde talen ongeveer dezelfde studielastverhouding oplevert gaan we in het hiernavolgende leerplan uit van een studielast voor het lezen van 50 van de beschikbare tijd 5 wie geeft wat zowel de reductie van het aantal beschikbare uren als de gewijzigde inhoud van de programma s voor het literatuuronderwijs bij de verschillende vakken dwingen tot nadenken over de personele bezetting er zal in de toekomst meer gekeken moeten worden naar de expertise van de betrokken docenten dan naar het vak etiket dat zij op grond van hun opleiding met zich meedragen gezien de kloof tussen de meeste voorbereidende opleidingen en de voorgestelde praktijk is het zonder meer duidelijk dat hier een belangrijke taak ligt voor de nascholing verzorgende instanties het is goed denkbaar dat een cursus algemene literatuur in de vorm van modules wordt aangeboden waarbij per module een andere expert als verantwoordelijk docent optreedt maar behalve naar deze inhoudelijke expertise zal zeker ook naar het meer pragmatische gegeven van de beschikbare tijd gekeken moeten worden het is duidelijk dat de ruimte het grootst is bij de vakken nederlands en ckv1 samen 83 268 200 sbu een samenwerkingsverband tussen de docenten nederlands en het ckv teams waar het gaat om het geven van een algemene inleidende cursus ligt mijns inziens dan ook voor de hand het geringe aantal uren dat beschikbaar is voor de moderne vreemde talen en waarvan bovendien minimaal 50 voor het lezen gereserveerd dient te worden kan dan geheel gewijd worden aan vakonderwijs waarbij het wel de voorkeur verdient dat dit vakonderwijs van de verschillende talen in samenhang bijvoor beeld in de vorm van vakoverstijgende projecten wordt gegeven 6 een schets van een geintegreerd leerplan literatuur de basis van het hier voorgestelde leerplan wordt gevormd door een inleidende cursus algemene literatuur inhoudelijke componenten van dit vak zouden kunnen zijn een overzicht van de westerse literatuurgeschiedenis met uitstapjes naar de wereldliteratuur en naar andere kunstdisciplines introductie van een literair begrippenapparaat introductie van het leesdossier de omvang van de cursus bedraagt 2 contacturen per week gedurende 1 leerjaar havo6 havo 4 en 1 1 3 leerjaar vwo vwo 4 5 uitgaande van een leerjaar van 33 effectieve schoolweken delen we het schooljaar in in drie perioden van 11 weken en stellen voor om met deze cursus te beginnen in de derde periode van het 4e leerjaar vwo en in de eerste periode van het vierde leerjaar havo de studielast in studiebelastingsuren sbu is als volgt studielast vwo havo contacturen 50 min 74 55 huiswerk 1 uur per sessie 44 33 toetsing 8 totaal 126 96 vakoverstijgende literatuurprojecten onder een vakoverstijgend literatuurproject wordt hier verstaan dat gedurende een bepaalde periode de literatuurlessen van de diverse aan het project deelnemende vakken aan hetzelfde onderwerp worden gewijd zodat voor de leerlingen verbanden zichtbaar kunnen worden gemaakt 84 in dit concept leerplan wordt uitgegaan van projecten waarbij afgezien van een introducerende en een afrondende les zes vaklessen van de moderne vreemde talen en nederlands aan het project worden besteed de studielast van een leerling die alle betrokken vakken volgt komt daarmee op 34 sbu per project in aansluiting op datgene wat in de eindtermen wordt gesteld worden voor het vwo drie en voor het havo een vakoverstijgend literatuurproject voorgesteld deze projecten zouden bij voorkeur gegeven moeten worden in aansluiting op de behandeling van de desbetreffende onderwerpen in de orienterende cursus de projecten zouden de volgende thematische categorieen moeten betreffen 1 project met een literair historisch thema langere aaneengesloten periode vwo voorbeelden de romantiek het interbellum het postmodernisme 2 project met een literair theoretisch thema toepassing begrippenapparaat vwo voorbeelden gedichtvormen genres verteltechnieken 3 project met een inhoudelijk thema thema aspect van de maatschappij vwo havo voorbeelden de held leven in de stad jaloezie lezen en verwerking in het leesdossier studielast inclusief bespreking van het dossier 50 van de totale studielast vwo 254 sbu en havo 170 sbu totale studielast van dit conceptprogramma onderdeel vwo havo lezen 254 170 algemene cursus 126 96 projecten 102 34 totaal beschikbaar 482 508 300 340 7 tot slot het hierboven geschetste leerplan is niet meer dan een aanzet die naar ik hoop als uitgangspunt kan dienen voor de scholen die zich op dit moment buigen over de invulling van de tweede fase het plan impliceert in verreweg de meeste gevallen een radicale verandering van het literatuuronderwijs dit betekent dat de docenten die vanaf 1998 bij een dergelijk programma betrokken zullen zijn in elk geval drie dingen dringend nodig hebben inhoudelijke en organisatorische bijscholing en materiaal op de behoefte aan bijscholing wordt inmiddels al ingespeeld door de nascholing verzorgende instanties met programma s op maat het ontwikkelen van materiaal is in de eerste plaats een taak van de uitgevers behalve een leergang algemene of europese of westerse literatuur7 zullen er 85 projectkaternen moeten komen over een verscheidenheid aan thema s waar scholen uit kunnen kiezen en die mogelijkerwijs per jaar en per school kunnen varieren de verandering van het literatuuronderwijs na 1998 hoeft zeker geen ver arming te zijn tegenover het verlies in aantallen uren kan een grote winst aan duidelijkheid en overzichtelijkheid staan hier ligt een grote uitdaging voor zowel docenten als op het onderwijs gerichte auteurs en uitgevers ik hoop dat zij de handschoen oppakken noten 1 in dit artikel wordt geciteerd uit de advies examenprogramma s havo vwo gepubli ceerd door de stuurgroep profiel tweede fase en te bestellen bij de slo afd verkoop postbus 2041 7500 ca enchede 2 de noodzaak tot integratie is inmiddels bevestigd in een advies dd 10 juni 1996 van de staatssecretaris van oc w aan de tweede kamer waarin wordt gepleit voor een geintegreerd vak literatuur in het gemeenschappelijke deel van de doorstroomprofielen voor dit vak vwo 280 sbu havo 200 sbu zouden uren van zowel ckv1 als nederlands en engels gereserveerd moeten worden 3 de vier zogenaamde doorstroomprofielen van de tweede fase zijn cultuur en maatschappij economie en maatschappij natuur en gezondheid en natuur en techniek een profiel bestaat uit een gemeenschappelijk deel bijna 50 een profiel specifiek deel bijna 30 en een vrij deel ruim 20 4 voor engels frans en duits worden in de voorstellen van de vakontwikkelgroepen geen expliciete getallen genoemd voor het onderdeel literatuur voor engels is literatuur een van vijf subdomeinen met een totale studielast van 400 havo 360 sbu voor frans en duits wordt voor literatuur in combinatie met het subdomein schrijven 160 havo 80 sbu voorgesteld in het hier gegeven overzicht wordt een evenredig deel van de totale last aan literatuur toegekend 5 in het advies voor de examenprogramma s voor ckv wordt gesproken over een team van deskundige docenten dat bij het onderwijs met betrekking tot ckv1 betrokken dient te zijn omdat zo door die verschillende invalshoeken kwaliteit geboden kan worden 6 in dit voorstel wordt er van uitgegaan dat veel scholen er de voorkeur aan zullen geven om ondanks het ontbreken van de westerse literatuurgeschiedenis in de eindtermen voor havo toch enige systematische aandacht aan dit onderdeel te besteden met name wat betreft de literatuurgeschiedenis van de twintigste eeuw 7 bij meulenhoff educatief wordt de uitgave van een leergang europese literatuur voorbereid twee proefkaternen verlichting en romantiek worden in dit schooljaar in een experimentele versie door een aantal scholen uitgeprobeerd bibliografie coenen l t janssen 1991 een aanzet tot vakoverstijgend literatuuronderwijs levende talen 462 294 297 86 stuurgroep profiel tweede fase voortgezet onderwijs 1994 de tweede fase vernieuwd scharnier tussen basisvorming en hoger onderwijs deel 2 s gravenhage stuurgroep tweede fase stuurgroep profiel tweede fase 1995 advies examenprogramma s havo en vwo cultuur en kunstzinnige vorming den haag stuurgroep profiel tweede fase stuurgroep profiel tweede fase 1995 advies examenprogramma s havo en vwo moderne vreemde talen den haag stuurgroep profiel tweede fase stuurgroep profiel tweede fase 1995 advies examenprogramma s havo en vwo nederlands den haag stuurgroep profiel tweede fase witte t 1995 van de nood een deugd perspectieven voor vakoverstijgend literatuur onderwijs in de tweede fase levende talen 499 191 198 87 ijmj m rn 88