Een cultuur van geletterdheid

michael elias het thema een cultuu r van geletterdheid ge lette rdh eid in dit artikel wordt getracht een overzicht te geven van de problematiek die het denken over geletterdheid behelst en te bezien welk gezichtspunt daarbij vruchtbaar zou kunnen zijn in de discussie over het moedertaalonderwijs er worden kanttekeningen geplaatst bij het belang dat vaak aan lezen en schrijven wordt gehecht verandert geletterdheid ons denken en handelen misschien kunnen computergeletterde leerlingen gaan inbreken in de traditie van het ge schreven woord i n de westeuropese literatuur i s don qu i chotte strooide professor daar komt niks goods an bij u it stek degene van wie gezegd kan wor oet zegt een limburgse moeder tegen haar den h ij h a d tevee l met z i jn neus i n de boeken dochter als die teveel in de boeken zit heb gez eten zijn beroemde gevec ht tegen w i nd je niks beters te doen krijgen boekenwurmen m ole n s laat z ic h b egr ij pen v anu i t e e n o ngeb rei te horen steek je handen maar eens uit de delde drang tot he t lezen van ridderromans h ij mouwen had zich in de wer eld die daarin besc h reven geschreven teksten zijn aan de andere kant zo wordt zo overgegeven dat hij ni et meer i n verweven met ons denken dat wij ons er s t aat wa s tot authenti eke g eda c hten en ge vaak niet eens meer rekenschap van geven er voe l en s net al s de per s onen ui t de boeken die wordt gezegd zij staat als verstandig te h ij had g el ezen w il d e ook hij e en r i dde r z ijn e n boek er worden eigenschappen aan iemand begon hij in die gees t te hand el e n pa r ad o xaa l toegeschreven en er zijn mensen die zeggen genoeg zou daarm ee een van d e meest beken in mijn biografie komt dat niet voor als ze de e n popula ire boeken u i t onze cu ltuur be bedoelen te zeggen dat heb ik in mijn leven scho uwd kunnen worden als kr i t i ek op ove rga niet meegemaakt tegenover afkeer van boe ve a an d e boekenwe re l d e n al s ee n p l e i doo i ken staat boekenliefde zo staat de eerlijke voor het b lij ven bij je eig en gevoe l en s en onbedorven wereld tegenover de cultuur van den k en geletterdheid is er sprake van een tegen n i et a lleen in don quichotte en n i et a ll een in stelling de li teratuur worden het b elang en de wijs he i d v an boeken o p de ko rr e l benoemen er w ordt g es p roken ov er d e w e r el dvreemd e v e r 4 omschrijving van geletterdhei d een stuk papier lang beschouwd als maatstaf voor kunnen schrijven en het samenstellen gel etterdhe id kr i jgt in het woordenboek der van ingewikkelde formulieren resnick res nederla nds c he taal de kwalifi c at i e we i nig i n nick 1977 p 371 merken op dat leesonder gebru i k in de l aat ste editie v an de d i kke van wijs lang gericht is geweest op een laag ni dale 1984 komt het n i et voo r het i s wel te veau voor velen en een hoog niveau voor een vinden i n het enge l s nederlandse woorden elite de huidige verwachting een hoog niveau boek als verta li ng van li teract a l fabetisme voor grote massa s achten zij een relatief jon v ermogen tot lezen en schri jven maar iemand ge ontwikkeling d i e daa rtoe in s taat is worden mee sta l mee r we vermelden hier de omschrijving die gud eigen sc happen toeg es c hreven van dal e schinsky 1974 p 2041 hanteerde en die re 1984 ve r me l dt onde r ge lett erde n aast l ette r kening houdt met taal begrip en schrijven kennis bez ittend kunnende lezen en schri jven diegene is geletterd die in een taal die hij o ok i emand van l etterkund i ge of ge l eerde be spreekt alles kan lezen en begrijpen dat hij zou sc havi ng opmerke lij k is dat in de ed i t i e van hebben begrepen als het tegen hem gezegd 1916 de ee r ste neutra l e beteke n i s nog n i et zou zijn en die alles kan schrijven wat hij kan voor kwam een g elette rde opvoedin g le i dt o p zeggen zodanig dat het gelezen kan worden tot w e t ensc hap e n be sc hav i ng i n onze c u l t u ur gezegd zou zijn kan schrijven kan zeggen worden die begri ppen sow i eso in ve r band ge gelezen kan worden er rijzen onmiddellijk vra b r a c ht met de were l d van de letteren cook gen als is alles wat te zeggen valt wel ooit gumperz sc hrijft i n de inle i ding op haar boek op te schrijven moet dat van wie hoe is de the socia l c o nstruc tion o f literac t 1986 verhouding tussen kunnen schrijven en willen p 1 da t gelett e rdhe i d t ij den l ang gez i en w er d schrijven heeft het ook te maken met het a ls e e n d eugd e n dat i n oorde l en op d i t gebied doen van een keuze is geletterdheid te defi nog vaak een normat ieve ondertoon z it een nieren zonder daar het onderwijs bij te betrek ge l etterd i emand werd n i et alleen gez ien als ken e en deugdzaam iemand maar o ok als i emand de vraag naar geletterdheid heeft in meer al d i e in st aat zou z ij n tot een goed en red elij k gemene zin te maken met het belang dat ge oor de el d it omdat z ijn s maak e n oo r dee l g e hecht wordt aan een schriftcultuur en het sur ba se e rd w a ren op de toegang tot de ges c h re plus aan beschaving inzicht en kennis dat ven t r ad i ti e waar i n de c ol lectieve ervaring van daar door velen aan gekoppeld wordt wie is eeuwen naar vore n komt verha l en u i t niet er geletterd u kunt uw eigen niveau op dit w es te rse c u l turen waaraan om wat vo o r red e n gebied wekelijks toetsen door het beantwoor dan o ok waa r d e wordt g ehe c h t kr ijgen het den van de vragen in de boekenbijlage van vrij st e mp e l or a le li tera tuur ho e w el e r van le tt er nederland fig 1 en u kunt door het aantrek ku n de in d e s tr i kt e b e t e k e ni s v a n het w oord ken van een t shi rt anderen laten zien dat u la ng n ie t al t ij d s p ra k e is v eel van d e rge li jke het bent fig 2 verha le n zij n n i et o pg esc hreven m a ar e r i s ei meer cultuur meer geletterdheid meer be ge n lij k h el emaa l g ee n c on c ept voorhanden schaving de praktijk van onze schriftcultuur v oo r o r a le lit er at uu r z o nde r ver w ijz in gen na ar kent haar paradoxen in het concentratiekamp het sc h ri ft ong 1982 p 2 me r kt op hoe buchenwald vlak bij weimar gelegen was de moei lij k het voor o n s is on s een t ali g univer boom waaronder goethe gezeten zou hebben su m v o o r t e ste l len z onder daarb ij a an ie t s g e een heilige plek de volksmond zegt hoe schr evens t e d en k e n h et i s a lsof we p a a rd en groter geest hoe groter beest als ik dus met m o eten bes c hrijven vanu i t een auto c u l tuur en je over de holocaust praat over wat ik heb h et dan gaan hebben over auto s zonder meegemaakt en over de gedachten die ik daar w iel en sinds die tijd over heb praat ik niet uitsluitend er z ijn v a n gele tt erdheid v ee l def ini t ies i n om over tragische gebeurtenissen die enig in hun loo p a f h ank e l ij k va n d e i nva ls h oek d i e me n soort zijn ik heb het eerder over een verleden k iest e n de be g r i p sv e r war rin g is er g gr oo t d e dat nog altijd verantwoordelijk is voor het aan sta n da a rd voor k u n nen l ezen en s c hr ijven is zien van het heden van de mensheid zie o ok in de l oop de r tij d lang n i et a lt ijd ondub maar we zijn allemaal geschokt als we ons b e lz i n ni g g e we es t e r is een we r eld v a n ver realiseren dat zo n geletterd curs m e volk schil t usse n het z e tt en van je han d te ken i ng o p als het duitse in staat was om het plan op te 5 in geletterd wo rden le zers verh euge n o p een boeken bon uitgenodigd de drie hier afge van j 30 inzendin ge n v oo r drukte citaten uit de neder donderdag 22 januari op stu land se lite ratuur te a chterha ren naar gel etterd vrij n eder l e n wie is de sc hrijver en e ve ntueel uit welk land po stbus 1254 1000 bg am sterda m de bo e k uit de goed e antwoorde n een of m eer c ita oplo ssi ng staat in geletterd 57 v an 31 j anuari de te n goed wordt een winn a ar ge k oze n die zi c h mag citaten z ijn gekoz en door diny schouten verl a i n e 1 men mocht wel willen in donzen woorden van hem te hooren nu hij pas dood is en wat zijn leven was voor t eerste stil gaat worden 2 waarom dan t hart te laten derven de weg langs naar het eind der reis en niet gelijk verlaine sterven dichter en dronken vuil en wijs 3 0 paul o verlaine ik kots van de poezie geef mij la fontaine que j aime a la folie opl ossi n g nu mm e r 55 va n 3 j a nua ri j azz 1 daar had eddie op gewacht jules deelder the eddie date story 2 salt p eanuts riekus waskowsky salt peanuts 3 stuckenberg opgedragen paul van ostaijen metafiziese jazz winn aa r bert vu ysje ams terda m f i g 1 vrij n ede rla nd 1 7 janu a r i 1987 vatten voor de moord op een heel mensenras den en normen d i e i n het ged i ng z ij n a l s men en d i t ook systematisc h uit te voeren zes m il het heeft over gel etterdheid leren lezen en joen moo r den met voorbedachten r ade en a l s s c hrij ve n s taat niet l o s van d e i nhoud en hoe de na z i s helemaa l h u n z i n hadd e n gek regen deze z ic h v e r ho u dt tot de ervar i ng va n de l e was er v a ndaag de dag op de he l e we re l d zer ook het begr i p funct i one l e taa lvaardi g g e en joo d in l even arnon i 1986 p 7 he i d gaat u it van waa rden en no r m e n a l wordt d i t niet a l tij d onde r kend e e n van de opdra c hten voor zesdekla ssers die onderwijs werd e n gebruikt i n de voorstud i e pe ri od i eke peil i ng van het onderw ij sn i veau ppon v er de probl emat i ek d ie in d i t cita at ui t een aps r ic ht door het sco van de un i ve rsi teit va n c ah i er voo r het o nderw ijs naa r voren komt am sterdam een s amenvatt i ng geeft we s dorp heeft in groter verband betrekking op de waa r 1985 l uidde 6 more literate t shirts i k ha n cm hr 1 kierkegaard same f s ftzge rald sherlock ho fmes macl iiarelo is eliot cheshire cat beethoven freud kerouac jane rusten sh a kespear e nietnche virginia woo i van gogh agatha chrisge ayn ran d i2 m or nr l samuel johnson hemingway tolkien camus hitchcock dostoevsky gandhibogrt jung baudelaire bach da vinci white rabbit rimbaud karl marx fig 4 onderdeel i nfo r meren een goed m ark twain biilie hotitlay 1 r res u ltaat faulkner thoreau whitman wittgenstein kafka mozart darwintepohs sizea s m l xl t shirt u b lue or red 510 50 4838 white 1 in een interview naar aanleiding van de resul sweatshirt grey 519 21 3 taten van de proefpeiling zei hildo wesdorp shlpping 1 00 per piste j illua brochure 75t gevraagd naar de reden wel niet tijd van historical product s i thuiskomen vermeld van beoordeling elias p o box 220 rt cambr idge ma 0223 8 1985 p 17 ja wij vonden dat dat tot de minimale eisen f i g 2 new york re view o f book s behoorde waaraan een dergelijke communica 10 april 19 86 tieve taak moet voldoen maar in de praktijk kan het toch voorkomen dat een kind helemaal geen zin heeft om te je bent op een middag alleen thuis als eva vertellen dat ze bij eva is misschien krijgt ze ook een enthousiast lid van de natuurclub je trouwens wel op haar donder dat ze van huis opbelt ze vraagt je even langs te komen om is gegaan jullie pretenderen communicatieve te praten over een geweldig idee dat ze heeft opdrachten te verstrekken die voor kinderen je zegt dat je meteen zult komen belangrijk zijn en reele situaties benaderen het is inderdaad een probleem bij functioneel wa cht eerst n og even ee n b riefje voor j e va taalonderwijs dat het moeilijk meetbaar is wij der moeder of andere huisgenoten neerleg hebben ons best gedaan om af te stappen van ge n wa nt die vin den het a ltijd pre tt ig om te de schools functionele taken en het kan inder w e ten bij wie j e be nt e n ho e laat je ongeveer daad wel zo zijn dat kinderen soms geen weer thuis komt boodschap aan de meting hebben maar wij stellen een aantal eisen ja dat wel opdracht schrijf hiero n de r h et b riefj e vo or je va de r hoe gewoon is het voor kinderen om de zin m o eder of ander e h uisgenoten d rie r eg els is snede uit de opdracht want die vinden het al ge n oeg t ijd prett i g o m t e weten b ij wie je bent en h oe laat j e ongeveer weer thu i s komt op te vatten de figuren 3 en 4 laten zoal s b i j o n dertite li ng als een e i s waa r aan j e moet vo l doen gaat het ee n sl e c ht e n een goed r esu l taat van de op h i e r om fun c ti onele taa l vaardighe id of om wat dracht zien w esdorp 1 98 5 p 35 38 daar kennelijk aan gekoppel d wo rdt een be paa l de vorm v a n geho o rzaamhe i d meer in het algemeen is dit een v raag naar de pr a kt ijke n van ge l ette rdhe i d d ie er i n het onderwij s i nge oefend of getest wo rden en de mate waa r in n 1 l y qson oi o 1 mn n n odn c daarbij wordt ingespee l d op erv a ri ng en ver 1ljrnm lo cpit o nr 1 matn rn k a m beelding tc1 cel q f1 1 l y n n y t t qo ortnn p n n geda c htenvo r m i ng op het geb i ed van de waa r de van lezen en s chrij v e n is noodzake lijk om j dat vee l kinderen gebru i k makend van de mo ge lijkheden d i e de n i euwe med i a hun b i eden fi g 3 onde rdeel i nform e ren een s l ec ht steed s m i nde r gene i gd z i jn tot deelname aan resultaat d e s c hriftc u l tuur ze l ijken zich zo ook we l te 7 redden er gaan stemmen op vgl bijvoorbeeld in de filosofie is er een traditie die teruggaat turkle 1986 greenfield 1986 om daar niet in op sokrates waarin gebruik van het schrift in negatieve termen over te praten in het neder het onderwijs kritisch wordt bekeken plato landse voorwoord tot het boek van greenfield vertelt in de faidros 274c5 275b3 dat sokra beeldbuiskinderen merkt henk olden als tes het ontstaan van het schrift verbindt aan mediabegeleider werkzaam bij de stichting de egyptische mythe over de god thot of oost gelderland in doetinchem op juist on theuth in een gesprek dat deze god voert derwijsgevenden moeten af van de overwaar met een egyptische koning en waarin het dering van het gedrukte woord zij moeten schrift ter sprake komt zegt hij hier sire oog krijgen voor de revolutionaire mogelijkhe hebben we nu een leervak dat de egyptenaren den van de elektronische media het zijn juist verstandiger zal maken en dat hun geheugen deze media die groepen kinderen die in een zal verbeteren mijn uitvinding is een tover minder gunstige positie verkeren nieuwe ont drank pharmakon voor geheugen en ver wikkelingskansen geven greenfield zelf ver stand zet zich in haar boek tegen weeklagende intel lectuelen die beweren dat televisie kijken tijd verspilling is en passiviteit in de hand werkt zij vraagt zich af of het gedrukte woord in on ze maatschappij niet een aantal taken vervult die veel beter door andere media vervuld zou den kunnen worden ook al is er een verband tussen weinig lezen en veel tv kijken kinderen worden door televisie wel wegwijs gemaakt in de ingewikkelde patronen en kaders van het sociale leven overwaardering de vraag naar de overwaardering van het schrift nu gesteld door de opkomst van de nieuwe media wordt op theoretisch gebied door de taalwetenschap al zo n halve eeuw fig 5 de god thot bevestigend beantwoord bloomfield die in 1933 een standaardwerk schreef over taal merkt op p 21 dat schrijven geen taal is waarop de andere wedervoer 0 kunst v aar maar slechts een manier om taal op te teke d i g s te theuth de ene is het g e g e ven de nen door middel van zichtbare tekens 2 in kun sten in het l even t e roepen de ande r e uit sommige landen zoals china egypte en me te maken i n hoeve r re ze nuttig of schadelij k sopotamie werd er al duizenden jaren geschre zul l en z ij n voor hen d i e z e zul l en aanwenden ven maar voor de meeste talen die momen zo is het ook met u g ij zij t de vader van het teel gesproken worden is die ontwikkeling of sc h r ift e n i n uw v a der li jke genege n h e id van recente datum of heeft in het geheel niet schr ijft ge uw k in d een kracht to e d ie h et t e plaatsgevonden moreover until the days of ge n dee l i s van wat het werke li jk vermag printing literacy was confined to a verg few want uw uitvind i ng zal in de z i e l van hen d ie people all languages veere spoken through haar leren vergete l he i d doen ontstaan door nearly all of their history by people who did dat ze zul l en verwaar l ozen hun geheugen te not read or write the languages of such oefenen doo r h u n ve rt rouwen in het sc h ri ft peoples are just as stable regular and rich as zu l len z e i mme rs h e t midde l om zic h i et s t e the languages of literate nations a language heri nneren bu iten zic hzelf g a an zoek e n i n is the same no matter what system of writing vreemde lettertekens in plaats van in zichzelf may be used to record it just as a person is door zelf hun geheugen in werk i ng te ste ll en the same no matter how you take his picture en zo i s uw uitvind i ng een tove r d r a n k phar makon n i et voor he t geheug e n m ne m e 8 maar voor een vaag zich te binnen brengen het geschrevene betekenen taal kan zo hypomnesis van de wijsheid biedt gij uw worden gebruikt buiten het directe handelen leerlingen de schijn niet de werkelijkheid om havelock 1963 meent dat veel van ons veel belezenen kunt ge er van maken maar westers denken in wetten en regels nooit zo hun lezing zonder lering zal alleen tot gevolg plaats had kunnen vinden als er geen schrift hebben dat ze veelweters zullen lijken terwijl was geweest ze negen keer op tien onwetenden zullen zijn en neem een invloedrijk filosoof als plato en daarbij nog lastig in de omgang want in hadden zijn gedachten zich uberhaupt kunnen plaats van wijzen zijn ze waanwijzen gewor verspreiden is het mogelijk geschiedenis en den logica te bedrijven zonder schrift is het niet plato verzameld werk 19781 p 76 noodzakelijk daarvoor geschreven teksten in de loop der geschiedenis heeft ons geheu naast elkaar te leggen volgens havelock is er gen echter een andere functie gekregen maar sprake van een breekpunt in de westerse ge de bedenkingen van sokrates worden actueel schiedenis in het werk van homerus was er wanneer men begint te zien dat sommige ken nog sprake van een verhaal bij plato ging ge nis voor sommige groepen niet te verwerven is letterdheid de basiscategorie vormen van tijd door middel van het schrift er z ijn in dat geval en ruimte er kwamen nieuwe manieren om geen andere produktievormen nodig zie elders kennis te classificeren in dit nummer het artikel van fie van dijk voor praatgroepen in onze samenleving geldt iets dergelijks ze werkten voor sommigen be belang van geletterdheid vrijdend doordat ze de dominantie van de schriftcultuur doorbraken schrijven is zilver een postzegel uit de verenigde staten ver spreken is goud meldt de tekst the ability to write a root het is opmerkelijk dat grote leraren uit de we of democracy fig 6 reldgeschiedenis confucius boeddha en je e e n antwoord op de vraag waarom geletterd zus zelf niet het schrift gebruikten in te heid zo positief gewaardeerd wordt in onze genstelling tot de hoofdstroom van ons cultuur is misschien dat de vaardigheid om te westers denken 3 de traditie van waaruit wij lezen en te schrijven te maken heeft met wat leven had er wellicht heel anders uitgezien als in het engelse taalgebied reasoning heet ideeen niet gecodeerd waren immers wat op reasoning houdt onder meer in geschreven is kan in een heel andere context 1 het vermogen om problemen te herkennen een eigen leven gaan leiden het probleem van onder woorden te brengen en het aangeven interpretatie gaat zich voordoen men kan niet van de wegen waarlangs ze opgelost kun meer vragen wat bedoel je maar wat zo u nen worden ops of democracy ps of democrac y 01 of d emocra c y 0 p usn c p usa c p usa j c 3 0 o fig 6 overgenomen uit cook gumperz 1986 9 2 het kennen en kunnen opzetten van induc p rotocol v 44 jaar ontslag op staande voet tieve of deductieve redeneringen en het 1 interviewer kunnen herkennen van drogredenen no u t oen wa s t inee ns eh ja ee n b eetje b ui 3 redelijke conclusies kunnen trekken uit ten lucht wer ken toen ben i k sch il d er gaan wor gesproken informatie het kunnen lezen van d e n nou h e i k me ei ge i edere d ag de pestpokke tabellen en grafieken en het redelijk kunnen motte fi et se n na a r e h n aar e h na a r t e i nde v a n verdedigen van die conclusies wa ssenaa r n aar de n d eyl dan s tond d r zo n 4 het vermogen om feit en mening te kunnen t i mmer zo n ti mme rfab rie k daa r en da n mo s i k a l onderscheiden d i e kozi jnen gro nden e n men i en ja i k a ls j onge review of educational research 54 p 4 kn ul j a go e d i k ko n u i t de voe ten n at u u rlijk me t inleiding d i e kw as t en i k was me nien men i en m e n ie n en onze schriftcultuur staat aan het begin van g rond e n g ron den g r onden ik denk hon de r d en ko een dergelijk vermogen tot reasoning maar z ijne n p e r dag e n ja dat vond d i e baas wel lek ker ma a r d ie twee sch il d ers d ie daar b ij w a ook hier is het domein waarop de vaardighe ren d ie de jen gee n den gericht zijn niet zonder inhoud of waar d i e da chten natuur lij k ook denvrij in het dagelijks leven maken mensen v p o kke m e e r d ie d enk en d ie gekke h en kie d i e vaak gebruik van allerlei vormen van argumen d oe t d at we l d us i k vro eg om op sl ag h ij zeg tatie narratieve redeneerwijzen bijvoorbeeld j a jo h d e andere week ik z e g j a i k zeg die lang niet direct passen in bovenge maar d a t b lij f je ouweh oe r en d e a nde re w ee k noemd kader labov 1972 liet in zijn befaam ik z eg mot je ee ns kij ke n wat i k alle m aal fli k j oh de opstel the logic of nonstandard english al ik zeg en die twee la p sau sen i k ze g d ie do en zien hoe anders er aangekeken wordt tegen d r ma ar e h i k ze g d i e do en nog g e e n kwa rt v an wat i k z e g van wat i k doet i k z eg e n d ie de verbale vaardigheden van arbeiders en gaan met tien k eer z ov eel naa r h uis ik zeg i k witte boorden mensen je zou denken m oet e r bij he bbe n i k z e g a nd er s rot i k o p i k schrijft hij dat de laatsten opgevoed in een ze g k laar h ij ze g d e and e r e week ik i k zeg cultuur van geletterdheid een stuk beter zijn dat is d e laat ste w eek dat je t be lo of hoor in het opzetten van een heldere redenering n ou ja goed and ere w ee k h ij zeg i k h e b g een maar door het creeren van een goede setting p re ttig e m ed edelin g v oor j e ik zeg h e b i k m e waarin ook arbeiderskinderen vrij konden pra on tsla g dan h ij zeg j a d r is g een werk meer ten kon labov laten zien dat zij in hun argu i k zeg dat voel d e i k w el o p a n he i k z eg vu il e menten vaak duidelijker waren dan de vieze sti n kn e k i k zeg d a a r he b ik m e eig e god ve rdomm e d e b eroe rte gewerkt i k zeg no u k rij g breedsprakige beter ontwikkelden maar spre i k me o nt sl ag en d i t h ij z eg i k gee f je op kers van de standaardtaal praten wel op ni s ta an d e v oet ontsl a g met je g rote be k i k ze g veau de notie van een standaard in taal is in zo nou i k ze g da s g oed j oh i k zeg m aar jij onze samenleving voor een belangrijk deel ver geef me dalij k drie w ee k lonen i k zeg ik k rijg bonden met geletterdheid vgl luke 1986 nou veer t ie n vi j fenz ev ent ig i k z e g en dan doe je p 403 d r ee ns twee keer veer t ien vij fen zevent ig b ij je hangt het vermogen tot het kunnen voeren g eef me o p staan d e voet ontsl ag ter w ijl me d at van een deugdelijke argumentatie ook niet sa je me al vij f w e k en opslag beloof h ij zeg j a hij zeg je d en kt toc h nie t da t ik ge k b en i k zeg men met het belang dat mensen daarbij heb n ee ik zeg maar w eet i k dat i k d at i k met drie ben onderstaand fragment is het protocol keer een w ee kloon weggaat ik zeg wa n t je van een van de gesprekken die ik met haagse hele tent g aat d r en h oo r h ij z eg d at z al i k arbeiders voerde toen ik in 1976 onderzoek w el eens w illen meem ak en i k zeg dat maa k jij deed in de haagse schilderswijk naar taalve mee h ij z eg kom je geld m aar h alen op kan randeringen elias 1977 p 124 128 is hier toor ik zeg j a d aar k om i k oo k naar toe naar sprake van het vermogen een probleem te her k antoor i k z eg m aar ont h ou t d an dat t d rie kennen van het kunnen herkennen van drog k eer een weekloon mot legge n hoor ik zeg redenen van het kunnen trekken van redelijke w ant al je al je k an ker r a me n gaan in da n ze g conclusies en van het vermogen om feit en hij z eg dat zal i k w el ee ns w illen zien i k ze g joh dat ho ef je n iet te zien i k z e g dat hoor je mening te kunnen onderscheiden en tenslot w el d us i k naar k antoor ja helemaal van d en te van het vormgeven van een en ander in d eyl h elemaal hier weer n a ar d e een handelingscontext ja v van b aerlestraat k om ik d aar zeg eh i k w ou graag me gel d m e gel d h eb be n wan t i k 10 had t uitgerekend drie keer vee rt ien gulden vij dat k ind met z n g el d afp i kken en a l d i e d i ngen fenzeventig s dat had ik schoon dus ik had m ee r d ie ene gander ik met die v ent mee eh tweeenvijftig gulden drieenvijftig drieenvijftig e nne p rate ik met d i e a n de re ganderi kken voo r zoveel had ik ja dat was toen je weekloon de deu r wor dt r get i k dat dat i k b i nnen m os hoor vee rt ien gul den zoveel voor een kn voor ko mm e n i k n aar b innen to e h ij zeg je hebt die een knu l zeg tie vent tegen de boekhouder r u it kapo t geg oo i d ik zeg dat heb i k j e toc h zegt te w ijzen nee hij zeg want de baas heb ve rteld ik zeg j ij h e bt opgebe l d daa rvandaan opgebeld hij zeg je krijg maar een ik zeg h ierheen i k zeg dat je ni et mee r mo s be talen a ls nee ik zeg h ij heb me op staande voet ontsla ve ertien vijfenz e v e nt ig en i k he b g ez egd dat i k gen ik zeg ik heb v ij f weken opslag gevraag en d rie wee k l o nen mot h e bben ik zeg j e he b t me nou ik zeg en nou dat ik t zal krijgen ik zeg op s taande voet ont s lagen i k zeg dan kr ijg i k krijg ik op staande voet me ontslag ik zeg om d rie kee r da n k rij g i k d rie ke e r een w ee k l o on va n dat i k er wat van zee ik zeg dus ik e i s gewoon je de w ee k waa r i k v oo r be w er k h eb i k ze g e n ik zeg twee keer een weekloon d r bij ik zeg twee w ach twe ken i k zeg o f je m oe t t slag d r staat nog veertien dagen dinges ik zeg on tsla g in t re kk e n z eg i k i k ze g en je gaat m aar ande rs mot ie me veertien dagen houwen ik v e er t ie n d agen k l ere werk i k zeg van m eze l fde zeg dan mot i e me veertien dagen de tijd geven cent en i k zeg en dat n tijd heb ik zeg om n om een andere baas te zoeken hij zeg he le b aas t e zoe ken ik ze g e e n van de tw ee ik ze g maal niks ik zeg joh ik zeg met jou heb i k he i k z i t in d e bond i k zeg m a a r i k h e b de bond lemaal n i ks te m aken i k zeg je geeft drie keer niet nodig i k zeg want i k b e n z el f w el zo bi j de een weekloon en klaar is kees want al de al de hand h oor a ls dat j e d at de n kt en ze h ij ze g ik al de ruiten gaan hier in in de van baerlestraat neem je nie t m eer te ru g ik zeg d an le gg i e hij zeg ja hij zeg daar heb ik niks mee te ma tw ee banken neer twee wee k l onen h ier o p tafel ken ik zeg nee i k zeg nee dan zul l en we ik zeg zo niet ik z eg gaa n a l de ru i t en d r in k i jke n ik zeg tel tot dr i e ik zeg eh me ene hoor ik zeg en i k beta al d r ge en s t uiver v an ik weekloon heb ik in me zak en ik kom d r twee zeg o n thou d a t ma a r va n m ijn h ij zeg ik n iet ha le n ik zeg nou je gaat je gang maar en ik en i k naar b ui ten pa ng rin k el d e kin wa ar die gan naar buiten e n ik pakte een kei en i k g i ng r inke l d eri k ken bij w aren r in k elde ki nkel n ou d aar zat dekinkel hele grote ruit erin nou ja in een tijd weer ee n ruit i n no u ja toen w er d i k i n m e van vijf minuten stond de politie natuurli jk voor kraa g b e pak e n is dat no u afg el open de deur en heb jij dat gedaan ik zeg ja ik z eg i k zeg n ee i k zeg je ken m e sla a n je k en zeg en d i e andere g a an ook allemaal i n doen je k en me m e enemen i k zeg ik eis g e gelach w oon veertien dag en een wee kloon k laar is v h i j zeg je ben n ogal wat van plan ik zeg i k ke es h ij den kt mij n o p te lichten h ij z eg h i j zeg wat dach ji j niet dan ik ze g moet je nou lic ht mijn niet op d r is d r g ee n e ne b aas d ie eens goed luisteren ik zeg ik ben veertien jaar mijn d urft t e licht e n of k en licht e n i k zeg ik zeg heb ik me v ijf a zes weken me t be w ant ze gaan d r en n ou weer d ie vent n aar roerte bewerk i k zeg vijf a zes weken zegt ie b inne n d ie g a n deri k h ij z eg jo h h ij ze g dat en tegen m e je kri j g opslag i k zeg nou ver z u s en h ij zeg w ant h ij go oit a lje rui h ij ze g wacht ik o ps lag i k zeg dan geeft ie me op oo k als neem i k m m ee h ij z e g da n ko m t ie s taande voet ontslag die ik zeg die vu i le vieze terug gooit ie t och v annacht je rui ten in n ou r i k ik zeg wat zal u dan doen hij zeg ja h ij hi j z e g nou d an be t a a l i k i k zeg no u i k ze g zeg eh hij zeg dat zij n natuurlijk allemaal emo d at is maar t b es te ook i k ze g wan t i k g o t i es zegt i e hij zeg maar je ken toch d ie ruiten g ooi ze allemaal d r in i k zeg i k gooi je auto k a n ie t i n ik zeg man ik he t r schijt an ik zeg pot oo k hoor ik z eg i k sloop je h ele a u t o ook ik krijg twee weeklonen d r bij ik zeg en an ik zeg ik kom v annac h t m et n b ijl i k zeg i k ders ik z eg en als je mag me nou meen e men sloo p heel je auto ik zeg jij hebt me vijf w e k en ik zeg maar als ik h i er i n de straat kom gaan al in de malin g geno m en en d e zesd e we ek kr ijg i k die ruiten ik zeg klaar is kees h i j zeg nou me on t slag i k zeg d r is d r b eenee n meer j e ben d r a l ik zeg ja ik ben d r een ik zeg n i ks n ou lee d i e z o t wee ke er ve e rtien g ul den je mot ik wacht op je baas hoor hij zeg vij f enzeventig h ij zeg en d ie r uiten ik ze g d ie joh ga nou naa r hu is ik zeg ik n i ks ik ga mot je bij je ou w e vaa r gaan h alen ik zeg d ie niet naar hui s ik zeg en neem me nou maa r laat die de ruiten m aar betalen i k zeg w ant da a r mee naar t politiebu reau i k zeg je ken me n heb bie t oplicht en van geleerd i k ze g da n g a uur vasthouwen i k zeg tien uur ik zeg d i e rui je b ij je ou w e va a r g a je d ie rui ten halen ten gaan in ik zeg ik mot dat geld hebben h ad tw e e grote s p ie ge lr u i ten ingego oid nou n et hoest en daar komt d i e baas met een grote wa zo ma k kelij k eh heb i k overal schijt en ge h ad i k gen an hoop mensen in de straat en allemaal h a d alt ijd ik heb r toch voor bew er k joelen natuur lijk dat ik ge lijk had h e en die m mmm vent u i t s chelden vuile oplichter k e je wel tegen v z oals i k nu wer k voor me eige n zo h eb ik 11 dertie n en h al f j aar b ij n b a a s b e we r k zo ha r d derden kilometers ter zee af te leggen gebru i k m e t m e br o e r a ltijd ha rd b ewe r k b e we r k b e w erk makend van de sterren en andere orientatie be wer k e n n o g een s be w erk a l t ij d no oi t de punten zi j gingen daarbij zeer systemati sch te k antj es erva n a f gelo p en nooi t gepi k of wat dan werk maar volgens ande re pri ncipes en cate ook a ltij d h ard be w erk gor i een dan w ij in het westen het po l ynes i sc he sy s teem wordt door de oudere zee l ieden e r zi jn ervaringen die mensen haast van aan de j ongeren geleerd zonder dat ze daarb ij zel f sprekend buiten de sc h rift cultuur houden het sch r ift gebruiken als de polynesi ers op s ommigen aan w ie i k na het afs l uiten van het hun vers tande lij ke vermogens getest worden onde r zoek de prot oco ll en van on ze gesprekke n naar westerse maatstaven scoren zi j erg laag ter hand s tel de war e n opgetog en over h e t f ei t de vermogens waarvan zij op zee bl ij k geven dat z ij hun e i gen ge s p r oken u i ti ngen zwart op komen er i n de tests n i et u i t wit zagen z oiets he eft oo k m et taalonder wijs tot hetzelfde soort bev i ndingen kwamen on te maken wat betekent l ezen en s c hr i jven derzoekers d ie z ic h bezigh i e l den met de arit daa ri n bruner 1984 p 194 me rkt op dat met is c he vaard i gheden van wevers b ij de weinig mensen in onze cultuur moeite hebben ch i aps i n mexi co en k l eermakers in l i be ri a op met leren s preken m aar sc hr ijv en e n le z e n westerse intel l igent i etests kwamen hun ver geeft w e l a anzien l i jke pr o b l emen h oewe l stande lij ke vermogens volstrekt n i et tot hun analyt is ch vermogen er n i et van af hoeft te rec ht daarom i s het aanneme li jk dat denken hangen z i e het voo r beeld van sokr ate s heeft n i et moet worden opgevat als een ser i e a l ge ge letterd zi j n i n onz e cu ltu u r te maken met mene vaard i gheden maar a l s een hoevee l heid st ra teg ie e n pre s t i g e het beheer s e n van e e n operat i e s toege s p i tst op een bepaa l d dome i n i nfo r mati e en c ommu nic at i e s y s t ee m is d aa r of een bepaa l de s ituat i e het kunnen toepas ee n v oo r waa r de voor p rest i ge s taat i n v er sen v a n kenn i s voor spec i f ieke doelen i n een band met waarden op het gebied van esthe spe ci f i eke gebru i kscontext vo l gen s er ic ks on t i ek en moraa l zo gaat he t b i j ge l etterdhe i d houdt een dergel ijke visie kr i t i ek i n op vee l vaak meer over sociale klasse en cultuur dan amerikaans onde rzoek naar talent dat ste r k o v er k ennis en v aardigh ede n leerli ngen d ie i n op het i nd i v i du ger ic ht is en we i n i g reke ni ng h u n ge d rag a fwijzen d sta an t eg enove r s c h ool houdt met de so ci a le omgev i ng van het leren se g eletterdhe i d b e ha le n in d e k l a s mee st a l en met de ervaringen d i e mensen daarbij op m in d e r go ede res u lt a ten in d at o pz ic ht is d e doen maa r w i e gewend is aan gerichthe i d op sc hoo l een inst i t uu t d a t aangeeft d at bepaal d een tekstue e l ve ld k a n zic h daar moeilij k een soo rt e r v a ri ngen be t e r p asse n in een gelette r voorste l l i ng van maken scr i bne r col e de cultuur dan andere 1981 d i e de unieke gelegenhe i d hadden om onde r zoek te doen naar vormen van ge l ette r d h e i d e n de c ogn it i ev e effecten daarvan bij d e cultuurverschillen en v ai i n we st afr i ka c o nstateerden dat er g e en d ie pga a nd e ve rsc h ille n in c ogni tie waren t us kennisoverdrach t sen de we l en n i et ge l etterden om de ve r d e vraag naar het belang van geletterdheid sc hi ll en d i e zi j n i ettem i n vonden te verant laat zic h ook ste llen i n ver band m e t de w ij z e woo rden e n die vo ornameli j k met o n de r wijs t e waa ro p i n andere c u l ture n k e nn isove rdra c ht maken h a dden s pre k e n zij va n de p rakt ij k va n p l a ats v i ndt en d es te k l emme n d e r n u in n e g ele tt e rdhe i d in h u n visi e is prakt ij k een r e derlan d v eel al l oc htonen w o n en o o k z ij e rva c u rre nt goa l d irect e d s equen c e of a ctiv i t ies ren steeds meer de belemmeringen die onze usi ng a pa rt icu l a r techno logy and pa rt i cu l a r samen l evi ng voor hen opwerpt b ij het leren sy stem of know ledge p 236 het ve r wijst v an taal i n de ex act e vakken wo r dt vaak a l t ijd na ar s o ci aal ontw i kkelde en ge sc hakee r hoog gescoord ee n ve rge lij ki n g met a n der e de manieren om te c hn ol og i e en ken nis te c ult u ren leert d at re d e n e ren s y st e m a t isc h geb r u i k e n den k en en a b s tr ah ere n niet h oeft a f te h an g e n door het geschreven woord werd taal van iets va n het vermogen tot lezen en sc hri j ven dat i n de lu c ht hing tot een z i chtbaar obj ect erickson 1 98 4 ver meldt onderzoek naar de s c h ri jven bewaa rt wat gezegd wordt maar manier waa r op po lynesiers h u n n avi gat i e ver h e t i s niet in staat een beteken is te b e houden r ic hte n h e t bleek d a t zi j i n st a at w aren ho n w an nee r j e e r e v e n va n u it g aa t dat di e 12 ook gevor md w ordt door d e be do elingen van in gesprekken met jongere kinderen over deze spreker en schrijver en niet al l een een kwest i e passage gaat het vaak als volgt van i nterpretati e i s zo creee rt s c hrijven een vraag bracht linus de schoenen die lucy wil beteken is p r obleem ges c h r even t aa l kan amb i de hebben gu zijn het is niet altijd dui d e lijk of de schrij antwoord nee ver i et s mededeelt cl a i mt of g ist enzovoort v deed hij wat lucy hem vroeg te doen u i tgerust met een begr i ppenapparaat dat met a nee dergelij ke prob l emen reken i ng houdt z ijn wij v wat zei lucy dat hij moest meebrengen m i nder geneigd onze interp retaties toe te a de rode feestschoenen schrijven aan de be d oelingen van de spre v wat zei lucy precies breng me ker auteur o p school leren wij dat al eeuwen a mijn nieuwe rode schoenen eens zo een derge lij ke p r akt ijk va n leren li gt aan de dit soo rt antwoorden wordt wel genoemd het w ortel v a n het omgaan met teks t en k inderen schuld geven aan de luisteraar jongere kin he b ben bij het leren van taal aanvankelij k niet deren hebben niet in de gaten dat de spreker i n de gaten dat de inte r pretat i es d ie z ij aa n verantwoordelijk is voor het misgaan omdat een zin geven kunnen verschillen van die van die een boodschap geeft die op twee manie een a n der ook i n n iet gel ette r d e sa men l evi n ren geinterpreteerd zou kunnen worden acht g en is dat som s het geva l de an tropo l oog jarigen hebben al door dat het goede antwoord evans p ritc h ard van w i e in 1 9 37 een b oe k luidt mijn rode schoenen over hekseri j orake l s en mag i e bi j de azande ve rsch e en ontdekt e dat het da ar voorkwam dat mensen beschuldigd w erden op basis van computergeletterdheid d e interpretati es d i e men a an hu n woorde n toekende 5 d e az a n de meende n d at zi n a v a n ol s on 1985 me r kt op dat de ondersc he i d i n s pr e k er p b etekenis x h ad en zagen niet dat ge n tus sen beteken is en interp retatie d i e b ij de een spreker h ee l andere d i ngen kon bedoe l en ontw i kke l ing van het s chri ft een r o l z ij n gaan d a n de b etekenis x d i e zi j in die ns woorden spe l en nog belangri j ker worden b ij het werken l egde n zie verd e r oo k het a rti k el van w i m met een computer het expliciet maken van w es ter m a n i n d it nummer beteken i s i s zo stelt h ij daarb ij een absolute d a t e r ee n v e rsc h il is tu s sen ze g gen en b e d oe e i s want computers kun n en we l de c oderen len en dat m e n s e n zic h da ar ook i n onze maar niet interpreteren ze lezen niet tussen sa m e nlev i ng n i e t a l t ij d van bewu s t zij n kan de regel s door voor ambigue bewe ri ngen i s du i de lij k wo rden aa n de hand va n de vo l gende geen ru i mte dat i s i n zoverre van i nvloed op te st d ie besc hrev e n w o rdt d oor o ls on 1986 het intellec t dat programme u rs sch r ij vers en k in der e n krij gen e e n v e rhaa l tje te horen ov er s prekers hun u i t i ng e n z o moeten a anpa ss en lu c y e n char li e b r ow n e n m oe t e n daarn a e ni dat de i nt e rpretati e ervan minde r open g e vr a ge n be a ntwoor d e n het ve r ha al t j e ga at wordt al s volgt d i t b rengt ons b ij het schri ft als techno logie op een z a terdaga von d zo uden luc y en charli e het is waarsc h ijn lijk n iet toeva lli g dat een on bro wn naar e en fee stje gaan l uc y w as al h e derwerp a ls ge l etterdh e id j u ist in o nze c omp u le maal aang ekleed in haar g lo ednieu we fees t tert ij d zo in d e be l ang s te lli ng is komen t e jurk m a a r ze h ad haar sc hoenen nog niet aan sta a n dat er ze lfs ge sp roken wo rdt over c om ze wilde haar nieuwe rode schoenen die bij putergeletterdhe i d de n i euwe te c hnolog i e h aar jurk pasten aan l in us was boven dus ze dwi ngt ons om de techn i eken die de tradit i o riep na ar hem linus b re n g me m ijn rode ne le c u l tuur gebru i kte weer vanaf het beg i n te sch oe nen eens doordenken en de vraag te st e l len hoe i nte l l i linus g in g n aar h e t kas tje waar l u c y haar gent i e in verba n d kan worden geb r ac ht m e t sch oe ne n opg e bo rgen had ver volg e n s haald e cu l tu r e le gegev e nhede n studi e v a n de in v lo ed hij haa r oude rode sc hoenen eru it en rende er van het schrift op onze cognitie zou m i sschien mee naar beneden hier zijn je rode sc hoe li cht kunnen werpen op wat c omputers n u nen ze i hij e n gaf ze aan l u c y met onze kenn i s en vaa rd i gheden doen g oeie genade z ei lucy hoe kan je n ou zo auteu rs als we i zenba u m 1974 e n ro sz a k s to m zijn en ze g af hem een klap vo or z ijn 1986 hebben e ro p geweze n dat men niet hoo fd moet ove rsc hatte n wa artoe e e n c omput e r in 13 s taat is zeker niet als het om de n kve r mogen zouden i n deze gedachtengang d i e hogere gaat m aar een van de dingen waartoe hij wel fun cties door de komst en het gebru i k van in s taat i s i s het koppelen van de hu l pm i dde computers we llicht een n i euwe d i men si e kun len van onze gee s t aan d i e van de te c hno l o ne n k rijge n gie d oor het schrift veranderde de functie van on s geh euge n van het excl u sie ve o psl aan van inh oud naar het organiseren d aarvan i emand taalonderwijs als erasmus maakte zich in een tij d w aarin de b o ekd r ukk u n s t z ich ster k ontw i kke l de vindt de boekenhaat van veel leerlingen waar nog druk over het f eit dat leer l ingen te weinig addie gerritsen het in dit moer nummer over uit hun h o ofd l eerde n vg l spe r na w eil and heeft zijn rechtvaardiging in het gedrag van 1986 p 77 te rw ijl het opmerkel ij k is d a t de dolende ridder die van boekenlezen in de juist hij iemand w as die van de nieu w e tech war was geraakt of in het feit dat vele eeu nieken gebru i k maakte kon h ij niet z i en dat de wen daarvoor sokrates al zijn bedenkingen nieuw e g e nerat i e o p ee n andere man i e r gege had bij het leren lezen door middel van ge ven s g i n g o p sla an het fe i t d at er o p grote schreven teksten er is een verschil tussen sc haa l bib liothek e n kw a men ve ra nde r d e d e primaire oraliteit zoals die van samenlevingen p ri m aire cog ni ti eve fu nctie v a n on s geh e ug e n onbekend met het schrift en secundaire orali d e logische structuur van in f ormatie kaarten teit zoals die nu gestalte krijgt in onze cultuur bakken we r d belangrij ker dan het geheugen vgl ong 1982 p 1 1 de tweede vorm mo voor v e r ha l en e n gebeurten iss en h e t was de gelijk gemaakt door radio televisie en compu ove r g an g naar e e n ge l etterd e c u ltu u r vo or tertechnologie is voor zijn bestaan en functio velen neren afhankelijk van het schrift daarom het i s no g n iet te ov er z ien w a t de gev ol g e n wordt er met betrekking tot die secundaire van h et op massale sc h aal b eschi k baar komen oraliteit wel gesproken over nieuwe geletterd van computers zal zijn op het hande l ingsver heid de wisselwerking tussen beide zoals mogen va n men s en het feit dat compute rs in die nu in onze samenleving gestalte krijgt kan staa t zij n om zeer s ne l g rote be standen g e ge ons denken over schriftcultuur diepgaand ven s o p e en s pe c if ie ke v raa g st elli ng door te beinvloeden nemen zou bijvoorbeeld t ot een andere visie is het geschreven woord tot de ondergang op kennisprodu ktie kunnen l eiden d oor d e gedoemd welnee luidde de kop van het grote exp l iciet h eid di e comput ers vereisen kerstnummer 1986 van de groene amster zoud e n k i nde r en we llic h t op e envoud i ger w ijz e dammer het belang van lezen en schrijven het b o vengenoemd e v ers c h il t u ss en beteke n is hoeft in een tijdschrift voor moedertaalonder en in te rp r et a ti e kun n en leren zie n vygot s k ij wijs ook na bovenstaande kanttekeningen 1 9 7 8 p 3 8 me r kt van u it h is to risc h per s pe c nauwelijks nader toegelicht te worden in het ti ef over de uitbr ei d i ng v a n n atuurlijk geheu vorig jaar verschenen dcn cahier lezen na de gen naa r h et l egg en va n kn o pe n of aanbren brugklas de groot smits 1986 zijn vele ar g en v a n m a rkeringen de eers te vormen v a n gumenten te vinden waarom lezen bevorderd s chr i ft op dat de p syc hol o g isc he s tructuur moet worden ook nu nog er is toch niet al va n h e t g ehe u genp roces e rdoor vera n dert d e leen zoals bij don quichotte sprake van het b i olog isc he d i mens i e van het mense lij k ze zichzelf opvatten als romanfiguur van fictio nuw ste ls el wordt erdoo r overs c h r eden in zijn nalization of the self scollon scollon 1984 vi sie e n het wo rdt m ogel ij k dat dit kun stm a t i p 1331 iedereen weet dat er in boeken din ge of z el f v eroo r zaakte st i m u l i i n z i ch op gen staan die leerlingen ertoe kunnen brengen neemt tekens h et essentiele verschil tussen zich beter te realiseren wie zij zelf echt zijn en deze en de elementai r e fu n ct i es li gt i n de hoe ze van daaruit meer grip op de wereld structuu r van de stimu l us re s pon s verhoud i ng kunnen krijgen dat het van belang is om te e r van b ij de e l eme n ta i r e fun c t i e s wa s er spra kunnen lezen en schrijven over wat je diep ke v a n st im ul ering door de omgev i ng b i j de raakt over dingen die je nog niet durft te zeg h o g ere f u nct i e s wordt ze l f ve roor z aakte s ti gen de wereld te bekijken vanuit wat er nog mu l eri ng mo ge l ij k het v o r me n en gebr u i ken niet is en daarbij de gedachten van vorige van kunstmat i ge stimu l i kunnen de onm i dd el l ij generaties te gebruiken books are wegpons ke oorzaken van o ns hande len worden zo stond er op een button van jonge socialisten 14 n oten vro uwelijke h oog le r ar en behoren bij m ijn w et e n book nog niet t ot h et ste re oty pe van d e ve rs t rooi de pro f essor z ie oo k d e sa ussure 1916 1 972 p 44 e v 4 h e t o raal ge l ette r d p r obl eem is ons eu ro pe es be welop o ns wustzijn b in nengekome n met rou sseau z ie h ie r vo or d errida 1967 h oe w el derri da sche rp ee n aanta l as pe c ten van onze sch riftc u l tuur analy seert gaat hij n iet di ep er i n o p o ra l e li te r atuu r het g ing h ie r o m gele tt erdhei d in het v ai h e t on d erwijs had voor na m elij k o p h et e nge ls bet re kk i ng i n a nd er ver band m er kt ong 1 982 p 170 op d a t d e reg e l s voor b elo ven gro eten e n de rge lij k e in een orale cultuur heel an d ers liggen d a n in ee n m isschien kan de nieu w e technologie leerlin schri ftcul t uu r zijns in z iens h ee ft dat co nse qu en gen leren om op ee n andere w ij ze met ge t ies v oor een t a al ha n d eling s th e or ie sc hreven teksten om te gaan seymou r pap p er t de vade r v an logo heeft eens gezegd dat k ritisc h lezen m et be hu l p van tek s tv er w er ke rs be v o rderd kan worden dat ge l dt ook voo r s c h ri jven veel l eer li ngen bli j ken beter in staa t en b ereid om in hun eigen schrij fpro dukten veranderingen aan te brengen als d at v ia een be e l d sch erm ka n vo lg ens s omm i gen g r eenf i eld 1986 b ij voor b e e l d ver k lei nt d at zelfs educatieve ach t erstanden k unnen leerlin gen i n de toekomst boeken a l s m i nder he il ig gaan z i en w a n neer ze d i e op f l oppy s aangele v er d kr ijgen en ze er bi j w ijze van s preken z e l f v e r ander i n gen i n aan kunnen b rengen in bre ke n i n de t ra d i t ie v a n het g esc hr ev en w oor d do o r z e lf de o n tbr ek e nd e sc hake ls in een betoog op t e vu ll en m i s s chien leren w ij onze ke n n is op een n i e u we man i e r te organ ise re n en bete r te expl i cit er en wat d e vooron de rst elli ng en b ij on s ha nde l en z ijn gelett erd he i d sc h ri jven res y del no y en jan sturm aan het einde van hun lite ratuurstudie naa r a s pecten v an school se ge l etterdheid 1987 is in p r i nci pe een a r bitra i r h is torisc h gegroeid en normatief criterium passend in ee n bepaa l d e s ub cul t u u r wie b etr o kk en is b ij h et o n d e rw ijs d ie nt meer zi c ht t e kr ij g en op inhou d en vorm van d e def inities d ie ge h an teerd worden bij dit b egrip studie va n gelet t erdh ei d i n ander e c u l tu r en kan ons i et s leren o v er de be p er k i nge n w a a ra a n ons leren ond er h ev i g is ma ar oo k d e o ntw i kke li ng van onze e i g e n cult u ur ka n o ns i n h aar p a r a doxen d aa r de leden van de moer redactie piet janssen jan kenn is ove r ver s chaffen de re c ente ges c h i e willem de jonge en ge rt jan vincent worden be den is heeft du ide li jk gemaakt waa rtoe ge letter dankt voor hun commentaar op een eerdere versie den in staat waren van dit stuk 15