Een daad van eenvoudige rechtvaardigheid uit eigenbelang. Over intercultureel literatuuronderwijs in het v.o. (1)

koos hawinkels een daad van eenvoudige rechtvaardighei d uit eigenbelang over intercultureel literatuuronderwijs in net v o 1 samenvatting intercultureel literatuuronderwijs verder ilo draait om a kennis van en in zicht in eigen en andermans culturen b om een positieve en respectvolle houding ten opzichte van verschillen en c om de vaardigheid om in een mul ticulturele samenleving te functioneren literatuur is daarbij middel en geen doel leraren hebben behoefte aan adequate didactische vaardigheden en name ken nis van en over literaturen die niet in hun opleiding hebben gezeten multiculturaliteit moet zichtbaar zijn in alle bibliotheken en scholen en niet alleen daar waar allochtonen geconcentreerd zijn het is immers goed voor ie dereeri intercultureel literatuuronderwijs is in die zin een daad van eenvoudige recht vaardigheid uit eigenbelang 1 inleiding omdat intercultureel literatuuronderwijs een onderdeel is va n intercultureel onderwijs verder ico eerst een paar woorden daarover het wijdst verbreide misverstand over ico is wellicht dat het bedoeld is als een vorm van zorg voor allochtonen of een onderdeel va n onderwijs in neder lands als tweede taal nt2 dat misverstand is niet zo raar gezien het feit dat er voor de komst van gastarbeiders en allochtonen geen sprake was van ico en gezien d e ontstaansgeschiedenis erva n via schakelklasse n en compensatie programma s i k g a daar hier niet op in ik acht dat bij de lezers van tsjip bekend wei wil ik wijzen op het volgende in de notitie intercultureel onderwijs uit 1986 stond te lezen intercultureel onderwijs heeft als doel leerlingen te leren omgaan met over eenkomsten en verschillen die samenhangen met etnische en culturele achter grondskenmerken dat omgangspatroon moet gericht zijn op het gelijkwaar dig en gezamenlijkfunctioneren in de nederlandse samenleving daarbij horen drie subdoelen 1 het verwerven van kennis van elkaars achtergronden omstandigheden en cultuur zowel door de autochtone bevolkingsgroepen als de in ons land ver blijvende etnische groepen en het wederzijds verwerven van inzicht in de wijze waar opwaarden normen gewoonten en omstandigheden het gedrag van mensen bepalen 2 het met elkaar leren samenleven in ons land van groepen van verschillende etnische en culturele afkomst 3 het voorkomen en tegengaan van vooroordelen discriminatie en racisme op grond van etnische en of culturele verschillen bij alle bevolkingsgroepen p 4 86 hawinkels een daad van eenvoudige rechtvaardigheid uit eigenbelang geen wonder dat menigeen de rechtstreekse relatie tussen allochtonen en ico legde toch is een bredere uitleg ook mogelijk zoal s hopelijk ui t de rest va n deze bijdrage zal blijken voor het voortgezet onderwijs kwam de verplichting om aan ico te doen i n 1989 scholen moesten toen vastleggen hoe zij aandacht besteedden aa n het feit dat hun leerlingen opgroeien in een multiciilturele samenlevine doordat de invulling aan de scholen werd overgelaten en de lerarenopleidingen niet op deze verplichting hadden geanticipeerd zijn er nogal wat eenzijdige opvattingen elders orentaties of uitgangspunten genoemd ontstaan va n wat onder ico verstaan zou moeten worden boukema e a 2 onderscheiden 1 intercultureel onderwij s als anti racistisch en emancipatorisch onderwijs uitgangspunt is de machtsongelijkheid tusse n meerderheid en minderheden in onze samenleving die zich uit in vooroordeel discriminatie en racisme bij de meerderheid 2 intercultureel onderwijs al s overdracht van kennis gericht op het kweke n van begrip en inzicht in etnische verhoudingen en het tegengaan van vooroor dden en racistisch gedrag 3 intercultureel onderwij s als ontmoetingsonderwijs bren g mensen uit ver schillende culturen met elkaar in contact en zij zullen relaties aangaan 4 intercultureel onderwij s als sociale vorming me t het oog op het toekom stig functioneren i n een multi etnische samenleving in jan van hoeij over een andere boeg kpc 1989 volgt nog een vijfde op vatting p 135 overgenomen uit de abop nota de hele wereld in school 5 intercultureel onderwijs als onderwijs gericht op gelijke kansen ik vind al deze opvattingen onbevredigend ik zie er toch te veel sporen in van de aanleiding om tot ico te komen de allochtonen ik geef de voorkeur aan de volgende omschrijving intercultureel onderwijs is onderwijs dat jonge mensen 1 bewust maakt van hun eigen culturele waarden normen en aannames 2 in staat stelt eigen culturele waarden normen en aannames te analyseren 3 in contact brengt met houdingen waarden en instituties va n andere cultu ral 4 in staat stelt hedendaagse waarden houdingen en instituties i n verband t e brengen met hun historische ontstaansgronden 5 bewust maakt van het niet statische karakter van culturen en van de moge lijkheid tot verandering 3 alle vijf elemente n van deze definiti e late n zie n da t ico volstrek t lo s ka n staan van allochtonen ook wat bij 3 staat vereist de aanwezigheid va n al lochtonen niet omdat het contact ook via teksten film e n andere media ge legd v n worden zo gedefinieeid ic o is een nonnaal onderdee l va n ieder e vorm van onderwijs zodat leraren nooit meer kunnen zeggen wi j hoeve n met aan intercultureel onderwijs t e doen want bij ons op school zitte n geen migrantenkinderen 87 hawinkels gen daad van eenvoudige rechtvaardigheid ui t eigenbelang wezenlijke onderdelen van ico zijn immers het zich bewust maken en leren analyseren van aspecten van de eigen cultuur in haar historische contex t e n het reflecteren op vanzelfsprekendheden en op de interne verschillen in wat als 6en cultuur wordt beschouwd culturen zijn namelijk veel minder homogeen dan veelal wordt aangenomen denk maar aan de verschillen tussen iimbur gers en groningers tussen gooise kakkers en amsterdamse volkskindere n etc en binnen het nederiands taalgebied als geheel aa n overeenkomsten en verschillen tussen vlaanderen en nederland tot intercultureel onderwijs hoort ook aandacht voor de historische ontwikke lingen van de eigen cultuur en van andere culturen en daarmee voor hun niet statische karakter hun veranderbaarheid was antwerpen niet gevauen en was het edict van nantes niet herroepen dat hadden wij in noord nederland waar schijnlijk ee n heel magere gouden eeuw gehad if any en was het scala van protestantse splinters heel wat geringer geweest de zo vaak gestipuleerde ei gen nederlandse en vlaamse volksaard zou een totaal andere zijn geworden waardoor het vlaam s blok zic h voor een heel ande r eigen volk had inge spannen het lijkt mij van groot belang dat jonge mensen in het onderwijs van de ver anderbaarheid van ook hun eigen cultuur doordrongen worden je kunt niet van hen venvachten dat zij zich zullen inzetten voo r een samenleving waa r toch niks aan te veranderen valt 2 wat kun je verstaan onder intercultureel literatuuronderwijs hoewel interculturee l onderwijs bedoeld is als een onderdeel va n alle onder wijs ligt het voor de hand dat er bepaalde vak e n vonningsgebieden zij n waarin er nadrukkelijker aandacht voor is met name wereldorientatie geeste lijke vorming en de kunstzinnige vakken waaronder literatuuronder wijs ik ga niet proberen een sluitende deflnitie van ilo te geven ik beperk me tot een gebruiksdefinitie i k versta onder intercultureel literatuuronderwij s di e vorm van literatuuronderwijs die zoveel mogelijk van de bovengenoemde ka rakteristieken van intercultureel onderwijs vertoont literatuuronderwijs besteed t net als ico veel aandacht aan aspecten van ge schiedenis e n van cultuur bovendien is literatuuronderwijs eigenlij k altij d tenminste een beetje internationaal georienteerd dus is literatuuronderwij s een aangewezen gelegenheid om intercultureel t e werken daarvor zijn geen grote veranderingen nodig mij lijkt dat de didactieken die geschikt bevonden zijn voor onderwijs in historische letterkunde zich ook lenen voor intercultu reel literatuuronderwijs een tweede opmerking je kunt ilo zien als een vorm van internationaal on derwijs naast de externe interaationalisering waar veel aandacht en geld naar toe gaat vanwege de eenmaking van europa zou je ico kunnen zien als een vorm van interne internationalise ring onderwijs dat rekening houdt met het internationaal geworde n zijn va n zoal nie t de populatie van de school dan toch in elk geval die van nederland 4 niet alleen in kennisoverdracht maar meer nog in houdingsbeiinvloeding en vaardigheidtraining 88 hawinkels een daad van eenvoudige rechtvaardigheid uit eigenbelang dat vergt van leraren kennis van en inzicht in ook andere hteraturen dan die waarin ze gestudeerd hebben europese en niet europese en didactische vaar digheden om die houdingsbeinvloeding en vaardigheidstraining van hun leer lingen succesvol ui t te voeren didactisch vaardigheden leer je nie t uit een boek daar is training voor nodig in de opleiding en de nascholing daaro m daarover bier slechts kort hoewel het een conditio sine qua non is 5 3 didactiek omdat intercultureel literatuuronderwijs vooral een vorm van waardenonder wijs 6 is is het ook en vooral een kwestie van didactiek ik citeer de ad hoc subcommissie nederlands vo ii van de valo m 7 waardenontwikkeling vereis t waardenuitwisseling en discussie ook vanuit intercultureel perspectief daartoe moet de docent beschikken over een arse naal aan werkvonnen en gesprekstechnieken die leerlingen stimuleren na te denken over hun waardering en de oorsprong daarvan en bereidheid onderling dergelijke gedachten uit te wisselen een catalogus va n dergelijke werkvonnen boekpromotietechnieken en ge sprekstechnieken lijkt heel wenselijk het zou te ver voeren om die technie ken en werkvonnen bier te gaan uitwerken voor een van die werkvonne n wi l i k ee n uitzondering maken cooperati v learning of samenwerkend leren het zou goed zijn wanneer daar in nederland wat meer aandacht aan geschonken zo u worden he t is ee n special e soor t groepswerk met vijf heel eigen karakteristieken de leerlingen zijn in posi tieve zin afhankelijk va n elkaar ze blijven individueel aansprakelij k voo r het eindresultaat social e vaardigheden tellen echt mee niet alleen is groeps interactie noodzakelijk ook reflectie daarop hoort erbij en de leerlingen moe ten leren samenwerken terwijl ze frontaal tegenover elkaar zitten als samenwerkend leren correct wordt uitgevoerd is het voor leerlingen na genoeg onmogelijk o m zich aan samenwerking e n het aangaan van relaties met medeleerlingen tijdens het werk te onttrekken en die samenwerking i s een noodzakelijke voorwaarde voor het functioneren in een multiculturele sa menleving dit is meteen de achilleshiel va n alle ico zonder een radicale ommekeer van frontaal klassikaal lesgeven naar begeleidend onderwijzen waarbij de leerlin gen i n allerlei verschillende constellaties met elkaar samenwerken wordt het nooit wat maar ziet u dat gebeuren een dergelijke ommezwaai ku n je niet van individuele leraren verwachten daarvoor is ondersteuning e n zo nodig lichte dwang va n schoolleiding en bevoegd gezag nodig twee lagen in de schoolstructuur die bijna per definitie behoudend zijn zij willen rust in de tent zeker in een tijd van concurrentie 4 tekstkeuze nogmaals een goede leraar kan bij bijna iedere tekst uit de gewone neder lands duits engels etc taiige literatuur intercultureel te werk gaan ik heb biervoor benadrukt dat onderwijs dat zich richt op het zich bewust worden 89 hawinkels een daa d va n eenvoudig e rechtvaardighei d ui t eigenbelan g van reflectie op en relativering van eigen culturele uitingen met recht inter cultureel onderwijs mag heten maar beperking tot nederlands etc talige literatuur is natuurlijk niet genoeg intercultureel literatuuronderwijs moet in ieder geval 66k aandacht schenken aan vreemde niet westerse literaturen het is natuurlijk onmogelijk o m alle literaturen van de wereld in de klas te behandelen je kunt slechts met voor bedden werken door docent of leerlingen aangedragen ik zie dan vier catego rieen nl 1 voor ieder in de klas vreemde literaturen 2 de culturen literaturen van herkomst van zo veel mogelijk kindere n in de klas 3 migrantenliteratuur en 4 mondelinge literatuur over elke categorie een enkel woord ad 1 voordeel hiervan is dat leraren hun aandacht kunnen beperken tot enkele literaturen en dus redelijk deskundig kunnen worden in die literaturen en dat alle leerlingen dezelfde uitgangspositie hebben ad 2 een voordeel kan zijn dat de affectieve band en persoonlijke ervaringen van de leerlingen met die teksten een rol kunne n spelen di t word t minder naarmate de leerlingen van een volgende generatie zijn de nadelen zijn echter groter a ee n docent kan nooit genoeg uit en over al die literaturen lezen b het ligt nogal voor de hand dat de nadruk zal liggen op de aanwijsbare ver schillen tussen hen en ons de ene groep en de andere het effect van het feit dat leerlingen in de klas zich vertegenwoordigers van het beschrevene voelen zou wel een s contraproduktief kunne n zijn leiden to t een soort aapjes kij ken c iemand die in zijn lessen de hele range wil bestrijken kan niet anders dan zeer oppervlakkig te werk gaan ad 3 het grootst e problee m va n migrante n i s he t lev en in met en tusse n twee of meer culturen migrantenkinderen lopen niet graag met de gevolgen daarvan te koop daarom heeft het lezen van migrantenliteratuur in elk geval een groot nadeel migrantenkinderen kunnen zich er oncomfortabel bij voelen toch is het goed in de klas migrantenliteratuur te lezen bij een verstandige aanpak kan het een aantal positieve rollen vervullen zowel voo r migranten zelf als voor anderen het geeft de mogelijkheid met distantie te reflecteren op eigen problemen het geeft informatie over migratie en haar effecten en kan ertoe leiden dat leerlingen zich bezig houden met problemen waar klasgenoten mee zitten en doet dat redelijk ongevaarlijk door de literaire distantie en het stimuleert he n o m meer over migratie e n migranten t e willen wete n e n er meer van te begrijpen bovendien krijgt tweetaligheid natuurlijke aandacht en leidt het bijna automatisch tot een discussie over rol en waarde van literatuur en dus tot grotere literaire competentie natuurlijk moet migrantenliteratuu r zorgvuldig gekozen worden voor crite ria verwijs ik naar het verderop te noemen ilo boek ad 4 orale literatuur is in nederland zeker in de bovenbouw erg ongebruike lijk daardoor zullen er maar weinig leraren zijn die daar zonder bijscholing didactisch handig mee om zullen springen maar als ze dat kunnen heeft z e 90 hawinkels een daad van eenvoudige rechtvaardigheid uit eigenbelang grote voordelen verhale n vertellen navertelle n o f bewerke n i s ee n nie t zwaarwichtige manier van creatief uteratuur scheppen en een zeer verrijkende manier van spreken luisteren voor tweede taalsprekers is het een ideale oefe ning in zich uitdrukken in een tweede of derde taal het is voor alle leerlin gen een uitstekende manier om te ervaren hoe literatuur functioneert wa t je met een verhaal kunt doen hoe je je eigen literatuur kunt maken o a doo r een gegeven verhaal aan te passen aan je eigen noden van het moment hier bij passen naadloos allerlei verhalen en fragmenten uit de literatuurgeschiede nis en bij dat alles geeft het ktnderen meer zelfvertrouwen waardoor ze een betere kans hebben in school en in het latere leven 5 talige aspecten van ilo uit het voorgaande kan de indruk ontstaan zijn dat ilo zich exclusief richt op de inhouden van literatuur dat zou niet goed zijn literatuur bestaat uit vorm en inhoud en heeft een of meer functies al die facetten moeten dus ook in ilo aan de orde komen er moet dus aandacht zijn voor taalvariatie in de verschillende teksten pro blemen bij het vertalen o a vanwege volstrekt andere connotaties stereoty pen het gebruik va n gestandaardiseerde formuleringen spreekwoorde n e n zegswijzen metaforen en hoe die in hun culturele achtergrond geworteld zijn maar ook structuurkenmerken als het voorkomen van literaire personages en hoe zij zich gedragen wat voor soorten personages hoofdrollen vervullen en wat voor soort niet welk type personages heel precie s worde n getekend e n welke alleen maar globaal worden aangeduid anders gezegd wat over wie ge zegd wordt en hoe dat gedaan wordt manieren om personages te beschrijven en manieren van beschrijven in het algemeen meertaligheid en pidgin etc etc en wat de functies van literatuur betreft moet bij voorbeeld besproken worden dat de westerse opvatting dat literatuur primair of zelfs uitsluitend een estheti sche functie heeft niet gedeeld wordt door andere culturen waar literatuur bij voorbeeld een middel kan zijn om aan politiek te doen 6 een ilo leeswijzer in de loop van 1995 zal de spl in samenwerking met een groot aantal instel lingen in nederiand en vlaanderen waaronder het nblc een boek uitbrengen dat bedoeld is als ondersteuning voor leraren en lerarenopleidingen die inter cultureel literatuuronderwij s wille n geven he t boek i s geinspireer d o p d e twee vlaamse leeswijzers een voor leerlingen va n 14 tot 16 en een voor de leeftijd va n 16 tot 1 8 jaar waarover ik in een vorige tsjip geschreven heb de belangrijkste bestanddelen van het boek waarvan de werktitel llo lees wijzer is zijn 1 een geannoteerde bibliografie van a volwassenenliteratuur uit herkomstlanden geschikt voor leerlingen van 15 jaarenouder b jeugdliteratuur uit landen van herkomst 91 hawinkels een daad van eenvoudige rechtvaardigheid ui t eigenbelang c jeugd literatuu r ui t nederlan d e n d e rest va n europa waari n leve n me t en of in met twee culturen ruim aandacht krijgt waaronde r migrantenlitera tuur 2 achtergrondartikele n ove r lande n va n herkomst d e plaat s va n jeugd literatuur in die culturen en een schets van de huidige cultured literaire situatie 3 pedagogisch didactische aanwijzinge n voo r leraren en lerarenopleidinge n om met deze literatuur in de klas en de opleiding om te gaan dit boek zal niet het laatste woord over ilo bevatten maar we hopen dat het een substantiat e bijdrag e ka n leveren aa n he t to t stan d kome n va n ilo al s normaal onderdeel van alle literatuuronderwijs in het voortgezet onderwijs i n nederland en vlaanderen noten 1 di t artike l heef t i n ee n slecht s hee l lich t afwijkend e vor m gestaa n i n vernieuwing tijdsckrift voor onderwijs en opvoeding jr g 53 nr 5 6 mei jun i 1994 p 41 43 2 boukema h j rignalda lels j weersma a a westerman w e gamma bronnenboek intercultureel onderwijs hoevelaken cps 1987 3 dez e kenmerke n he b i k gevonde n i n ee n engelstalig e publikatie waarva n i k helaas titel en vindplaat s nie t heb genoteerd 4 zie kroon s in nederlands in de tweede fase van het voortgezet onderwijs verslag van een conjerentie enschede valo m 1993 p 10 5 ui t het proefschrift va n gerar d kleinpenning structure and content of racist beliefs an empirical study of ethnic attitudes stereotypes and the ethnic hierarchy utrech t 1993 blijk t da t kenni s nie t help t tege n vooroordelen he t enige wa t help t is me t mense n di e ander s zijn omgaan me t he n same n functioneren i n alledaagse omstandigheden op school betekent dat toch vooral met anderen samenwerken 6 zie oofc meijer wilna a j e a algemene pedagogiek en culturele diversiteit nijkerk intro 1992 7 over leerplanontwikkeling voor nederlands in de tweede fase van het voortgezet onderwijs ensched e 1992 p 16 92