Een gemiste kans

redactionee l gee ft d e vo or het feit dat ckv i in de mogelijkh e id voorzi et om we rke n uit de w e r eldlit e ratuur te l ez e n en aa nda c ht te be s te de n aan d e m e t lite ratuur v e rwante kun s tvor ilse bolscher me n zo als tv drama ton e el e n film h e t lijkt me gee n s te rk argum e nt d e s tudi el as t van h e t een gemiste kans nieuwe vak culturel e en kunstzinnige vo r ming i is imme rs ni e t e rg hoog terwijl vol g en s d e e indte rme n va n dit va k bove ndie n voor e n nawerk door l ee rlinge n mo e t wo r in 1992 uitte koos hawinkels in het artikel den verric ht bij lit eratuur d at b e t eke nt da t d e vrijheid in gebondenheid zijn verontwaardi aa ndac ht die bij c xv i echt aan lite r a tuur ging over het feit dat hoewel intercultureel b es t eed kan wo rd e n h eel b e p erkt is onderwijs ico sinds 1989 een volwaardig d e e nige ve rwij z ing n aa r interc ulturee l lit e onderdeel van het curriculum uitmaakt daar ratuuronde rwij s s taa t in d e toelichting in he t van niets was terug te vinden in de voorstellen p ersp ec ti ef van n e d e rla nd als multi culture le voor het literatuuronderwijs van de cven die sa me nl ev ing verdi ent de migrant enliteratuur toen net haar eindverslag gepresenteerd had die in toe ne me nd e m a te in he t ne de rland s in dit eindverslag werd het allochtone leerlin gesc hre ven b esc hikb aar ko mt d e aandacht ik gen toegestaan een aantal werken voor de vraag me af in h oeve rr e de ze v rijblij ve nde boekenlijst te kiezen uit boeken in de eigen fo rmule ring doce nt e n er daa dwe rkelijk t oe moedertaal maar in hoeverre vertalingen van aa nze t aa nd ac ht t e b es t ed en a an mi gr a nt en boeken uit andere culturen ook waardevol lit er atuur veel do ce nt e n n ed erlands zijn van zouden kunnen zijn voor autochtone leerlin m ening d at hun v ak ni et voo r ni ets n ed er gen kwam niet aan de orde nawinkels achtte l a nd s hee t e n we nsen zi c h d aa rom te b ep e rken het dan ook de hoogste tijd dat intercultureel to t de n e d erla ndse li t e ratuur aa ndac ht voor literatuuronderwijs onder de aandacht werd migrant e nlit er atuur e n lit e ratuur uit ande re gebracht door wensen te formuleren of door c ulturen p as t d aa r ni et in uitspraken te doen over het ontbreken van bove ndi en i s me nie t duid elijk waaro m de inzichten discussies en materialen op dit v oor zi ch b e p e rkt tot mi gra nte nlit eratuur e n gebied dat literatuur inderdaad een belang lit e ra tuur uit a nd e re c ulture n buite n b esc ho u rijke rol kan spelen binnen intercultureel wing l aat vo orsta nd er s van int e r c ultureel lit e onderwijs werd in de loop der jaren door r a tuurond erwij s zijn h e t hi er volstrekt ni et verschillende deskundigen onder andere de mee e e ns zo pl eit nawink els e rvoo r dat sterck thijs aangetoond ook in het leerplan doc e nt en door de o verh e id v e rpli c ht word e n voor fictie in de basisvorming van de slo aandac ht te beste de n aan int er c ultureel litera 1993 werd aandacht besteed aan intercultu tuuro nd erwij s bovendien m oe t daa rin vol raliteit ge ns he m ni e t allee n mi gr ant enlit eratuur ma a r wie schetst dan ook mijn verbazing toen ik de h ele ni et wes terse li te ra tuur ee n pla a t s krij bij het lezen van het examenvoorstel van de gen wi e h e t gelijk aa n zijn kant h eeft in de z e vakontwikkelgroep nederlands voor voor kwes tie is no g ni e t zo gem a kkelijk va s t t e de tweede fase nauwelijks een uitspraak aan s tell en late n we d a arom eerst ee ns kijke n naa r trof met betrekking tot een interculturele de po siti e va n de t e gens t a nd ers benadering van literatuur kritische blik oorspronkelijk nederland s to e n in 1 9 8 9 int ercultureel onde rwij s werd d e vogn heeft ervoor ge koz e n geen ve rtalin in gevoerd w e rd uitdrukk elijk ges te ld dat i c o gen to e t e s t aan op de lij st m a ar a llee n w e rken geen afzonderlijk v a k i s ma ar e en prin cip e da t di e oor s pronkelijk in d e nederla ndse taal in de h ele sc hool in all e vakken geinteg ree rd gesc hreven zijn als a rgume nt voor de con di ent t e word e n in d e loop d e r tijd en is ook ce ntratie op de n e derlandstalige lit e ra tuur duidelijk geworden dat int e r c ultureel onder 1996 4 moer 177 wijs nik s t e m a ken he eft met h e t aantal a ll och tole ra nter e houding t e n opzichte van mense n tone leerlingen op school h e t vo orstel van de die and e rs zijn het bevord e r e n v a n ee n a nti vo gn lijkt uit t e gaan van de misvatting dat racis tisch e houding en he t ve r g rot en van ke n intercultureel onderwij s een vorm van zorg is nis en b egrip daar is in b e gins el niks op teg e n voor all o c htonen migrant e n d aarme e doen maar het is jamm e r da t m eth oden zo weinig w e echter de te rm interc ultureel onde rwij s oog hebb en voor de li te rair e kwalit e it die te kort binne n interc ultureel onde rwij s kan w erken uit a ndere c ulturen wel degelijk bezi t naast and e re culturen ook de eigen c ultuur te n er is maar weinig ma t e riaal dat expli c iet c entra al sta an aandac ht b es teedt aan lit e ra ire vorming e e n wezenlijke onderdel e n va n i co zijn h et zi c h voorbee ld van l esmat e riaal dat hi e r wel va n bewust maken e n l ere n a nalyseren van as pec uitgaat is leeswijzer i 6 i 8 j a ar o nde r re dac tie te n van di e e igen c ultuur in ha a r histori sch e va n marit a de ste rck in dit b oe k wo rdt cont ext e n he t refl ec teren op v anzelfspre b e nadrukt dat v e rgelijkingen tuss en c ompo si ke ndhe den en op de inte rne ve r s chille n in ti e ve rhaaltoon e n s tijl vaak voor een verbre wat al s een c ultuur w ordt besc houwd d aa r ding van h et lit e r a ire bli kve ld van de le e rling door e r vare n l eerling en dat c ultur en veel min zorg e n en tegelijke rtijd de k enme rk e n va n d e d e r homogee n zijn a l s veelal wordt a an geno eigen lit e ratuur duidelijke r m a ken bove ndie n me n h awinke l s 1995 om dit te b ereike n is ontz e nuw e n de z e roman s indirec t het cli c h e literatuur natuurlijk bij uit s te k gesc hikt bij va n d e cultuurl o ze derd e we re ld e n de c ul h e t l ez en e n prate n over lite ratuur kome n tuurlo ze mig rant l eerlinge n kunn en door imm er s vaak bijn a aut oma tisc h ook c ultuur d eze lite ra tuur erva re n welke the ma s univer en ge schi edenis aan d e or de inhoud e n the seel z ijn h oe elke c ultuur op een e i gen m a ni e r matiek kunnen e en b elangrijk aa nknopings antwoord e n b e d enkt vo o r c ru c i a l e vrage n e n punt vorm en in d e ve rgelijking tu sse n c ultu w e lk e ro l lite ra tuur k an sp el en in h et doorbre re n daa rbij is h e t mijns inzi en s heel b e l a ng ke n van s t e r eotyp en te n slott e vindt de ster c k rijk dat er niet all een ges tr ee fd wordt om v ia h e t b e la ngrijk d a t de relativerende humo r een po siti eve be n a dering begrip en respec t wa a rmee nie t w este r se schrij vers hun ve rha voor andere culture n te bewe rk s t ell igen h e t l en in b eeld brengen bij j ongeren vaa k mee r i s onzin d a t l e erlinge n alle as pe c ten van ee n b egrip e n resp ec t uitdrukt dan d e k o mm er ande re c ultuur zoude n mo e te n wa ard eren e n kwe lb oe ken die d e wes te rse rom a ns over veel bel a ng rijker is dat z e door h et l e zen van h ee r s t ee n b elan g rijke ka ntte kening d ie ze lite ratuur uit v e r sc hillend e niet wes t erse cul hie rbij ove rig e n s maa kt i s dat het e ffec t va n ture n ee n kriti sche blik ontwikk el e n wa a r literatuur op de d e nkb eelde n en houdinge n door ze in s taat zijn hun eige n norme n w aa r va n jong eren nie t ove rdreven m ag wo rde n d e n e n aannam es t e v e rg e lijken me t n ormen d eso nd anks zijn e r mijn s inzien s geno eg waard en e n aannames in andere c ulture n sociaa lma a t sc happelijke e n li te rair e re de ne n om lit eratuur uit andere c ulturen te b e h a nde literaire kwalitei t l en in het k a de r v a n lite ratuuronde rwij s daarnaas t i s er n o g ee n belangrijke re de n om welke culturen nie t wes terse lit eratuu r bij h et vak n ed erlands aan t e bie de n de ke nni s making met de ze d aa rmee h e b ik nog niet d e vr aag b eant lit e ra tuur zo rgt voor een verrijking va n de woord o f a lle ni et wes t erse lite ratuur d e aa n literaire b agage van l eerlinge n dit el e m e nt d acht moe t krij ge n zo als hawinke ls bepleit of wordt v e el te vaak ove r h et hoofd ge zi en dat daarin ee n b e p e rking mo e t worde n a ange voor mijn afs tud ee rsc riptie over de g renzen bracht zoals d e vogn voors t elt m et ha ar van lite ratuuro nde rwijs he b ik onde r ande re ke uz e voor migrante nlite r a tuur in princ ip e ond erzo c ht welke re d e ne n aut e ur s van les ma zou he t id ea al zijn al s binnen interc ulturee l te ria al hebben voor he t gebruik v a n roman s lit eratuurond erwij s aandacht wordt b es t ee d en v e rhalen uit and ere c ulture n he el vaak aan d e lit e ra tuur va n e en versc h e idenheid a an zijn de z e redenen so ciaal ma a t sc happe lijk van c ulturen wa a rbij ke nm e rke n van die lit era a ard zoals h et creere n van m ee r b egrip en een tuur en ha a r c ulturele acht ergrond a a n d e 178 mo er 1996 4 orde komen en met elkaar vergeleken wor zo vol hoe moet ik ook nog tijd vrijmaken den er zijn echter een paar redenen te noe voor extra onderwerpen en le sse nseri es het men die pleiten voor een b e perking is echt e r e en misverstand om te denken dat de eerste reden is pragmatisch van aard het interculture el literatuuronderwij s zove el meer is een utopie om te de nke n dat aan all e l estijd kos t naast de mogelijkheid om in culture n in gelijke mate aandacht kan worde n ap a rt e le s se n re eks en aanda c ht te bes ted en b es te e d bovendien wordt er op die manier aan interc ultur ele aspe c ten k an int e rcultureel een groot beroep g eda a n op de bele ze nh eid onderwij s juis t heel goed g e inte gr e erd wor va n de le raar waardoor e r sprak e is van b e lang d e n in d e re gulie re l es waa rom zouden do ce n rijke t a akverzwaring voor le erlin g en is h et te n bij de b eh a nd eling van bijvoorb eeld p e r zinvo ll er dat z e een duid e lijk beeld krijgen s p ec ti ef in lit eratuur a lle en m aa r uit kunn e n van de cultur e n die de sam enleving beinvloed gaan van n ederlands e vo o rb e eld en ook h ebben d a n dat ze fragm ent a ri sch ee n g ro te begripp en als verh a altoon en humor le n e n verscheidenheid aan culturen uit de h ele we zi c h uitste ke nd voor een interc ulture le b e na reld krijg en a a nge boden d aarbij komt dat h e t de ring de turkse e n m arokka a nse lite ratuur l aatste waarsc hijnlijk h et onts taan van c lic hes bieden me t hun l eg e ndes ove r n as re ddin ve rgroot in plaats va n verkl eint d aarom i s h e t hodja een ec hte humorcultu s waa rin d e sc ha beter om d e li t eratuur van di e cultur e n cen vuit hodja he t opn ee mt voor de zwa kk e re n traal t e s t ellen di e in n ed e rland rijk verte gen in de same nl eving o o k de surinaamse en wo ordigd zijn antilliaanse lite ratuur he bb en een de rgelijke e e n twee de re den om dit t e d oe n is van vo lks h eld in de figuur van de spin anan s i did actisc he a a rd vo o r he t lezen va n lite ratuur d e rgelijke figure n ve rton e n g rote ove r ee n e n he t b e leve n van plezie r d aa ra a n i s he t koms te n m e t tijl uilen s piegel en reinaart d e b elangrijk d a t leerling e n zic h kunn e n inleve n vos uit res pectievelijk d evl aamse e n d e ne de r de a anwezigh eid va n ee n aantal c ulture n in lands e c ultuur b ij d e b ehand eling van humo r d e sam e nl eving e n missc hien ook in d e kl as zou h e t heel inte ressant zijn o m ve rsc hille n e n kan de ve rh alen v a n dez e culture n ee n stuk ov eree nkoms t e n me t ac ht erli gge nde vaa k dic hterbij bren ge n waardoor id entific atie en c ultur e le oor zake n te onde rzo e k en h e t bo ek inleving gemakkelijker tot s tand komt een kijk op de were ld inte rcultureel leesonde rwijs d e optie die h awinkel s voor s t aat om alle 1 9 95 b evat ee n uitgebr eide bib liogr afi e m et ni e t west erse lit e ra tuur onderwe rp t e m a ken we rke n uit ver sc hille nde c ulture n van intercultur e el literatuuronderwij s lijkt me ook po e zi e i s h eel gesc hikt vo or ee n inter om b ovengenoemd e red en en ni e t reali seer c ulture le b e na d erin g in moe r 1 99 6 3 heeft ba a r e n nie t we nse lijk d at b ete kent ec ht er corin a prosp er een inte rculturel e lessen serie niet da t we on s moet en b ep erken tot migran poe zi e rond d e marokk aans n ede rl a ndse di c h tenlit eratuur h e t gaat er ni et allee n o m d a t t er mu s tafa stitou b esc hreve n o o k hi e r geldt we k e nni s m a ken me t d e mani e r waarop een weer dat versc hille nd e s oort e n po e zi e e n h e t migrant tegen onze same nl eving a a nkijkt maar b e gripp e n app araat geillustreerd kunn e n wo r ook om verrijking e en ve rge lijking v a n de de n aa n de h a nd v an vo orbeelde n uit ne de r literatuur van een migrant me t d e lite ratuur land en and e r e c ulture n in de u it gave n va n uit zijn l a nd va n h erkomst kan interess ante he t vad 0 project i s ee n verzam e lin g va n chi aandac hts punte n opl eve re n ik vind h e t dan lee n se zuida frik aa nse pal es tijnse turkse e n ook onb e grijpelijk dat d e vo or d e lite ratuur ind one s i sche ge di c ht en opge no me n di e h ee l uit h et land van herkoms t ni e t in haar vo o r s t el bruikbaar i s be trokke n h ee ft int e r c ultureel lite ratuuronde r wij s is in di e zin m eer ee n kwes ti e van acce nt e n l egge n d a n integratie he t ontwikkel en van c ompl ee t ni euw e l es inhoud en ik zal ni e t ontke nn e n dat een de r ik hoor v er sc hi ll ende do centen d enken alle gelijke benad e ring qua vo o rb e re iding wat ma al mooi en aardi g d at interculture el lit er a m eer tijd ko s t d a n een gewone lite ratuurl es tuurond erwij s en ik zou er b es t wat aa nda cht omdat er me e r zo e kwerk ve rri c ht m oe t wo r aan willen bes tede n maar mijn lesse n zitte n al de n da a rt e ge nove r staa t d e uitdagin g o m 1996 4 moer 17 9 s amen m e t leerlingen ni e uwe ge bi e den te annerieke freeman smulders ontde kke n wa arvoor nog gee n p as kl a r e ant woorden be s t aan d ez e aanp a k pas t mijn s inzi e ns h eel goed binn en d e ideee n v o or de tweede fase zinvol leren leze n d e va kontwikk el g roep hee ft ge m ee nd d e n e de rlandstali ge lit eratuur streng t e moeten b ewaken e n slec hts ruimt e wille n make n voor migr a nte nlit eratuur d aa rmee hee ft ze d e sinds het verschijnen van liet iea rapport elle y kan s om int e rc ulturee l o nderwij s een s erie uze 1 99 2 waaruit bleek dat h e t nederla ndse leeso n der pl aa ts binn e n he t vak n e d e rlands t e geven wijs inte rn a tio n aa l gez ie n b ij ve rgelij kba re lan den vo orbij la t en ga a n do ce nte n worde n b eves ach te rbleef zij n er vee l ar tike len verschene n en t ig d in hun idee fixe i co is ie t s vo or zwa rt e s ugges ties gedaa n o m to t ve rbete ring van de lees s chole n d a t is ee n tri es t e co ns t a te rin g res ulta t e n t e k o m en rece n t heeft s taa tssecre ta ris netelenbos a an li e t expertisecentrum taa lo nderwijs lite r atuur geliee rd a an de universite i t va n nijmegen ac ht miljoen g ulde n te r beschikking geste ld voo r d e boer m de d prak e wagemans fictie in de ve rnie u wing va n he t taa l e n leeso nde rwijs he t basisvorming een leerplan in tsjip 3 4 1993 expe rt isece ntrum heeft hiertoe het i n 1995 versch e bolscher i over de grenzen van literatuuronder n en rapp o rt pro blee mid entificati e e n a a nz et wijs de mogelijkheden van intercultureel litera vo or een ac tiepla n taal van de com missi e a a r tuur en fictie onderwijs enschede slo 1995 n o utse verder ui tge werkt het th e manumm er taa l delnoy r intercultureel gepland enschede slo o n de rwijs op de basisschool een kwestie van kwa 1994 litei t mo e r 19 96 i is geheel aa n d eze pla nn e n hawinkels k vrijheid in gebondenheid in gewijd levende talen 468 1992 als schoolbibliotheekconsulent heeft an ne rie k e hawinkels k een kijk op de wereld intercultureel freem a n smulders van 1 9 70 to t 19 85 erva ringe n leesonderwijs den haag leuven tvslc davids opge daan m et h e t boeke n leze n va n kinde ren e n fonds infodok 1995 d e relatie hiervan t o t lie t l eeso nderwijs op d e b asis sterck m de m van baevel leeswijzer 16 18 sch ool vanuit deze ac h terg ro n d omschrijft ze in di t jaar leuven almere davidsfonds infodok z 993 artikel wa t in haa r oge n h et doe l van he t leeso n der thijs b nederlands in hoeij j van intercultu wijs m oe t zijn en de wijze waa rop dat doe l bere ik t reel onderwijs per vak bekeken den bosch sr o zou kun ne n wo rden zefstan digh eirl en z in vo l lpc 1990 lere n zijn daarbij ke rnb egrippe n vakontwikkelgroep nederlands advies examen ve rvolgens toe ts t freem an smul de rs h et a cti ep la n programma s lavo vwo enschede den haag ta al van de co mmissie a a rn ou tse aa n haar e ige n slo 1995 v is i e hie rn a vo lgt een s umm ie re analyse va n he t huidige leeson derwijs en de recente o ntw ikk elinge n he t a rtike l besluit m e t een oproep de e ige n l ee r krach t van kinderen m oet bete r wo rde n i ngezet het ond e rwijs m oet de voo rwaa rden sch eppen waarbin n en kin dere n zoveel m oge lijk zelfstandig leesvaar digheden kunnen verwerve n buite n sc h ool l eest ee n m e ns e en te kst of ee n bo e k om ke nni s te n e me n van de inhoud b etrokke nhe id bij di e inho ud vormt d e moti va ti e tot l e z e n h e t lees ond e rwij s moet uitein d e lijk l eid en tot vru c htba a r buitenschools lez en dat ho udt in dat de l e es le ss en op sc ho o l 18o moer 1996 4