Een kwessie van keuse

andre van dijk een kwessie van keuse met 4h heb ik onlangs een triviaal verhaal gelezen een kwessie van keuse een vrouw bourgeois goed opgeleid muzikaal mooi maar kinderloos enz constateert tot haar verbijstering dat haar man haar ontrouw is deze schrille klank verpest de harmonie van haar leven 4h vond het verhaal in de huisge noot numme r 905 24 augustus 1995 tussen artikelen over steffi gra f en haar belastingperikelen tusse n beschouwingen ove r tv e n vermaak over mode en skoonheid en tussen aandachtvragende reportage s va n het typ e word fiks vi r seks dis nie eens nodig om jou half dood te oefen om jou seksleve te verbeter nie de huisgenoot is als gezins en tv blad een soort zuidafrikaanse margrief met ingelegd veronica magazine potskerwe het perspectief i n een kwessie van keuse ligt bij gertina de bekoorlijk e vrouwelijke hoofdpersoon de openingszin laat helaas niets aan duidelijk heid te wensen over heel eerste mik sy dit aan sy klere toe hy tuis kom en haar groet effens soet effens blommerig en sonder om te raai weet sy dis n ander vrouw se geur sy skrik ontsettend voel haar kniee bewe nee dink sy nie dit nie de glazen bloempot van haar huwelijk spa t op de marmeren vloer van haar leven in stukken uiteen haar man heeft een verhouding e r volgt een emotionele martelgang wat te doen het is een kwestie van kiezen 4h en de leraar lezen dit levensdilemma met aandacht mee een breuk accepte ren hem voor de keuze stellen na veel wikke n en wegen luidt de slotzi n uiteindelijk potskerw e hoef nie t skerwe te bly niet de breuk word t ge lijmd de klas haalt opgelucht adem de huisgenoot heeft zijn verstrooiende functie weer waargemaakt een licht moraliserende uiteenzetting over pulp fiction en zondagsbladen rondt de lectuur van de huisgenoot af na de les was het mij als leraar nederlands enigszins onbehaaglijk t e moede natuurlijk had ik enerzijds uit het gangbare begrippenapparaat een aantal za ken kunnen illustreren het verschil tusse n lectuur en literatuur de literaire stijl het perspectief en ook heeft het lezen van het zuidafrikaans aanleiding gegeven kort te spreken over taal en taaiverschijnselen de verhouding tussen klank en spelling de vorm en betekenis van woorden taaivariatie en taalpoli tiek en ben ik op die manier verkennend er wij s bezig me t het examenpro gramma havo tweede fase ook hebben we strategieen gebruikt om enkele minder toegankelijke passages bewust te kraken maar anderzijds heb ik het gevoel t e weinig aanleiding gevonden t e hebben om met het softe gegeven van huwelijksontrouw d e rauwe werkelijkheid van de post apartheid samenleving te bespreken de sleutelwoorden voor goed let terkunde onderricht zijn interculturaliteit het zich bewust worden van eigen waarden en normen actieve participatie bezinning o p smaakontwikkeling was dit verhaal een kwessie van keuse dus zuidafrikaanse lectuur nog wel daar het aangewezen tekstmateriaal voor 39 van dijk een kwessie van keuse het onbehagen over deze lesinhoud heb ik kunnen relativeren met de posi tieve reacties van 4h men had met interesse gelezen een enkele onnozelaar had dan aanvankelijk gevraagd meneer is dit fries maar het meisje van wier nicht uit kaapstad het blad afkomstig was stelde de klas op de hoogte en de gezamenlijke betrokkenheid en bereidheid tot gesprek was groot maar niet temin stel ik hier een cruciale vraag is werken met zuidafrikaanse teksten in de nederlandse les betekenisvol in de toelichting algemene doelstellingen literatuur va n he t examenprogramma nederland s havo vwo staat wa t de leeslijst betreft de werken zijn afkomstig uit het nederlandse taalgebied dus inclusief de vlaamse surinaamse en de antilliaanse literatuur de zuidafri kaanse taal is niet in de parenthese opgenomen is dat billijk of moet men ervoor pleiten teksten in deze merkwaardige dochtertaai van het nederlands ook in het examenprogramma toe te staan heeft de vakontwikkelgroep ne derlands de juiste argumenten gehanteerd om zuidafrikaans niet te vermelden in november 1995 op de conferentie het schoolvak nederlands heb ik ge probeerd over deze aangelegenheid enkele zinnige zaken te zeggen onder meer over literatuurdoelstellingen didactiek pedagogiek en zuidafrikaans binnen het schoolvak nederlands literatuurdoelstellingen met welk doel zou men kunnen werken met zuidafrikaanse teksten in de ne derlandse les men onderscheidt 1 product of leerdoelen bijvoorbeeld leerlingen kennen literair theoretische begrippen kwatrijn perspectief interculturele communicatie thema 2 handelings of procesdoelen leerervaringen educational encounters erva ringen die heel zinvol kunnen zijn maar waarvan achteraf nauwelijks te bepa len is wat ervan geleerd is of welk effect het heeft gehad bijvoorbeeld het in dringend lezen van enkele zuidafrikaanse teksten 1 het gebruiken va n strategieen noodzakelij k bi j zuidafrikaanse tekste n die even minder toegankelijk zij n als middelnederlandse of 17e eeuws e teksten bevordert de reflectie op het literaire leesproces en de eigen leeservaring2 didactiek wat de didactiek betreft is het zinnig te verwijzen naar de vigerende onder wijspraktijk al s je je lesdoel bepaalt hebt moet je je beraden over de vol gende vier sleutelvragen a hoe introduceer ik de tekst b hoe lees ik de tekst c hoe behandel ik de tekst d hoe evalueer ik de tekst 3 toelichting bij a een gerichte introductie vindt bijvoorbeeld plaats door cog nitieve contextualisering het plaatsen van de tekst in een voor de leerling re levante omgeving er is over apartheid zeer veel materiaal voorhanden een gerichte introductie kan ook plaats vinden door thematisering toelichting bij d het formuleren van een eindoordeel over de tekst of het le ren opschorten van een oordeel 40 van dijk een kwessie van keuse pedagogiek werken met zuidafrikaanse teksten houdt in dat men educational encounters arrangeert waarbij de contextuele introductie de te presenteren tekst situeert in een corpus literaire werken met een hoopvol perspectief4 kom vanavond met verhalen hoe apartheid is verdwenen en herhaal ze duizend malen zuid afrika ken t drie literaturen engelstalige bantoe en zoeloetalige en afrikaner literatuur en tot 1990 toe een thema apartheid de focus is nu op nieuw ingesteld op intercultureel niveau betekent werken met zuidafrikaanse teksten dat leer lingen zic h rekenschap moeten geven va n een postmoderne antropologie salman rushdie spreekt in zijn werk over migranten die constructief omgaan met hun dubbele identiteit in het geval van zuid afrika europese migranten in een afrikaanse context nadine gordimer5 spreekt over to make myself ze vergelijkt zich met jac ques de blanke jongen uit le premier homme van albert camus die ont dekte dat hij als blanke fransman in algiers zichzelf moest scheppen we hebben bier een inzicht dat ook helder verwoord is door anil ramdas6 de culturele levensloop die een gespreide ervaring is vanuit het bijzondere on derwijs moet aan deze antropologie aandacht worden gegeven omdat zij een model biedt voor religieuze identiteit in de wereld maar niet van de wereld1 een orientatie op de doorwerking van levensbeschouwelijke uitgangspunte n in het onderwijs7 op de volgende bladzijde zijn de ontwikkelingen in zuid afrika de afrikaner literatuur en het vak nederlands schematisch weergege ven toelichting bij het schema 1 zuid afrika d e regering van de nasionale party bevestigt in de periode van 1948 tot 1966 de cultuur van de afrikaner vanuit het perspectief van de boeren wordt het engelse cultuurimperialisme gerelativeerd klassieke afri kaner auteurs krijgen standaard uitgaven het taalmonument wordt opgericht de emancipatie is voltooid nederland geef t i n schoolbloemlezingen binne n het vak nederlands ruim schoots plaats aan zuidafrikaanse literatuur in de prestigieuze reeks biblio theek der nederlandse letteren verschijnt onder redactie van dr ma bax botha afrikaans verhalend proza amsterdam brussel 1953 er zijn vele kerkelijke universitaire en persoonlijke contacten nederland schenkt weinig aandacht aan de protesten tegen apartheid je moet er geweest zijn de bezwaren bij de verenigde naties ingediend door india en engeland leidde n uiteindelij k to t een oproep to t ee n culturele boyco t huddleston london 1954 2 zuid afrika geraak t in een ernstig isolement in de periode van 1967 tot 1989 de regering voer t censuurmaatregelen i n om subversieve teksten te kunnen verbieden de vn is tot een officiele mondiale boycot overgegaan en publiceert een zwarte lijst van kunstenaars die zuid afrika inclusie f su n city bezoeken nederland realiseert een onderwijsvernieuwing de mammoetwet schoont de 41 van dijk ee n kwessi e va n keus e zuidafrikaans binne n het schoolvak nederlands8 historisch kader afrikaner letterkunde het vak nederlands 1 194 8 196 6 hbs gymnasium mulo 26 mei 1948 mure van die hart bloemlezingen gouden de np verwerft de macht orals blink u naam aren djakarta 1954 wetgeving regel t apart dichterschap en werke heid lijkheid utrech t 1951 dr f heerikhuizen een 21 maart 1960 nieuwe bundel dee l v sharpville d e politi e 46 blz afrikaan s 1963 schiet vreedzaa m protes terende burgers dood stencilmachines 2 196 7 198 9 havo vwo zuid afrika internatio andre brink onderwijshervorming naal geisoleerd boyco t kennis van die aand nieuwe methodes gee n van de afrikaner cultuur afrikaner tekste n meer censuur va n subversiev e etienne leroux incidenteel breyten teksten magersfontein bach e n brink tekste n o magersfontei n uit he t engels i n he t ne 26 oktober 1983 derlands vertaald de v n publiceer t ee n zwarte lijst wfh multicopiers 3 199 0 199 5 basisvorming 2 februari 1990 moenie ky k nie president d e kler k kon casspirs e n campari s digt aa n aparthei d o p t e heffen griet skry f n sprokie 10 mei 1994 zicht op de tweede fase een democratisch e niet raciale regerin g word t uitgelezen 14 geinstalleerd mr nelso n exil en migratie mandela president september 1995 een schoolboe k vanui t intercultureel perspectie f literatuur uit ove r suri name marokko zuid afrika enz fax internet 42 van dijk een kwessie van keuse schoolboeken van afrikaanse teksten er is incidentele aandacht voor verta lingen van breytenbach en brink er is protest rondom w f hermans bezoek aan zuid afrika 3 zuid afrika voer t vanaf februari 1990 een opzienbarende koersverandering door nelson mandela brengt een verzoenende houding op een koninklijke at titude die bezegeld wordt door de nobelprijs voor de vrede de censuur wordt opgeheven auteurs schrijven vrijelij k ove r het brede scala van menselijk e onderwerpen bijvoorbeeld vrouwelijke erotiek in griet skryf n sprokie een machtig onderwijsprogramma word t opgezet growth by redistribution met het oog op de 21ste eeuw nederland probeert op intercultureel gebied intern een evenwicht te ontwikke len zie het schoolboek uitgelezen 14 een bundel met aandacht ook voor zuidafiikaanse teksten en de bundel een kijk op de wereld intercultureel leesonderwijs nblc den haag 1995 herman de coninck schrijft retrospectief we hadden de voorstanders van apartheid met onze geschriften moete n bombarderen cultuur is een wapen het ontbrak ons aan moed 9 een kwessie van keuse op woensdag 15 november 1995 hield dr f w de klerk vice president van zuid afrika een rede aan de vrije universiteit over apartheid dit het lank geduur en daaroor het ons diepe berou 10 aan het slot zei hij ek glo dat die mense van suid afrika vernuwen d denk en geregtigheid en liefde die meet snoere maak waaraan ons onsself voortdurend toets en ek vra van u in neder land om net so nougeset as in die verlede die strewe na hierdie hoe ideale te ondersteun wie mandela s nieuwe onderwijsprogramma overziet en de klerks oproep aan ons adres tot zich door laat dringen en zich rekenschap geeft van de geschiede nis van het vak nederlands en de intrinsieke kwaliteit van de zuidafiikaanse literatuur erkent hem bevangt a sense of urgency werken met zuidafiikaanse teksten in de nederlandse les brengt niet alleen taalpolitiek in beeld en taal geschiedenis en meertaligheid opmerkelijke faction en fictie de werking van censuur de gigantische culturele verandering in een literair systeem door een verandering in sociale ruimte maar ook een bezinning op smaak en de kwali teit van onze belangstelling ik heb met 4h een triviaal verhaal zitten lezen maar in de nasleep ervan be sefte ik dat in allegorische zin het verhaal ook op lerarenniveau wel betekenis kan hebben we zitten met de potscherven van de apartheid het vak neder lands is in de jaren vijftig to t in de jaren zestig niet buiten dat domein geble ven nu in de post apartheid situatie is er wellicht weer een mogelijkheid op blz 7 9 van de studie een kijk op de wereld intercultureel leesonderwijs wordt terecht gesteld dat het zaak is onze leerlingen van de veranderbaarheid van cul turen te doordringen opdat zij zich inzetten voor een samenleving waarin wat te veranderen valt de ontwikkelingen in de zuidafrikaanse literatuu r weer spiegelen de hoop dat in onze wereld slechte zaken zich ten goede kunnen ke ren wa t mi j betref t staa t he t nieuw e examenprogramm a nederland s 43 van dijk een kwessie van keuse havo vwo explicie t to e da t zuidafnkaans e tekste n o p d e leeslijste n moge n voorkomen potskerw e hoef niet skerwe te bly nie noten 1 francis staatsen van begrip tot stroming literatuur in de voorstellen voor nieuwe eindexamenprogramma s moderne vreemde talen havo en vwo een voor studie slo enschede 1994 2 vakontwikkelgroep nederland s juli 1995 algemene doelstellin g literatuur in examenprogramma s havo en vwo 3 cor geljon literatuur en leerling een praktische didactiek voor het literatuur onderwijs coutinh o 1994 4 le a dasberg de pedagogiek van de hoop 5 nadine gordimer this century in nrc handelsblad 10 11 1995 interview door peter ter horst 6 uitgelezenl4 11 3 vgl salman rushdie imaginary homelands 7 visie als venster een bezinning binnen het bijzondere onderwijs o m naar aanleiding van de uitkomsten platform pedagogische opdracht septembe r 1995 8 de indelin g in drie tijdvakken i s naar the united nations and apartheid 1948 1994 introduction boutros boutros ghali new york 1994 9 nwt nieuw wereldtijdschrijt mei jun i 1995 10 trouw 16 november 1995 44