Een universeel taal- of communicatiemodel. Hoe doen al die mensen het zonder?

een universeel taal of communicatiemodel hoe doen al die mensen het zonder een buitenstaander verwacht misschien dat leerkrachten die zelf hele dagen taal gebruiken en beroepshalve andere mensen leren hoe ze met taal kunnen omgaan veel belang hechten aan de vraag wat gebeurt er eigenlijk telkens als iemand taal gebruikt het antwoord op die vraag wordt meestal gevat in wat je een taal of commu nicatiemodel kunt noemen de universele beschrijving van om het even welke taal of communicatiesituatie zo n taalmodel lijkt onmisbaar voor wie taal bewust wil gebruiken en ook anderen systematisch wil leren hoe ze zich in taalsituaties kunnen gedragen ik heb het niet onderzocht maar ik heb de indruk dat men in taaldidactisch werk niet zo n grote behoefte heeft aan zo n taalmodel en in schoolboeken vind ik er nog minder van terug natuurlijk worden daar wel adviezen voor taalgebruik gegeven maar die zijn eerder toevallig en niet gesteund op een systematisch inzicht en een consequente aanpak vreemd niet kunnen al die mensen dan toch een taalmodel missen hoe zoiets mogelijk is begrijp ik niet is het zoals met elektriciteit koelkast auto die men vroeger ook kon missen vinden leerkrachten het overbodig om daar systematisch over na te denken omdat ze zelf taal zo vaak gebruiken dat ze er zich deskundig in weten bevredigen de bestaande taalmodellen te weinig eerlijk gezegd heb ik me daar ook niet druk over gemaakt voor ik een taalmodel onder de ogen kreeg dat mij het ei van columbus leek en nog lijkt ik kreeg het van wijlen mijn collega frans vierstraete docent moedertaaldidactiek uit st amandsberg hij had zich geinspireerd op o a p van lint 1973 ik vond het zoveel beter dan andere mij bekende modellen die de communicatie tussen mensen beschrijven in termen als zender ontvanger en ruis dat zijn woorden die perfect op machines kunnen slaan maar waarin ik mij u en ons onderling verkeer niet helemaal herken ik vat dat taalmodel van vierstraete even samen er is altijd iemand die iets zegt over iets op een bepaalde manier aan iemand met een bedoeling in bepaalde omstandigheden en via een bepaalde weg daarop reageert dan iemand kunt u zich daarin herkennen is het daarenboven niet zelfs voor kinderen van vonk 1988 18de jg nr 5 291 de basisschool begrijpelijk als je nu gelijk welke taalsituatie wilt begrijpen kun je dit taalmodel toepassen door de volgende negen vragen te stellen wie wat waarover hoe voor wie met welke bedoeling in welke omstan digheden via welke weg hoe reageert de ander een korte toelichting wat en waarover zijn twee verschillende vragen wat betekent wat is de inhoud van de tekst b v het regent waarover gaat over iets anders ni over de werkelijkheid waarnaar die tekst verwijst b v regent het echt wel de bedoeling van die vraag is dus de betrouwbaarheid na te gaan wat ik heel belangrijk vind en wat vaak vergeten wordt met in welke omstandigheden worden de omstandigheden bedoeld waarin iets gezegd of geschreven wordt de omstandigheden in de tekst b v het verhaal speelt zich s zomers in de bergen af horen bij de vraag wat op de vraag via welke weg kan b v geantwoord worden met via de telefoon schriftelijk in een roman een kranteartikel een kattebelletje via uitgeverij x vertaald door y meer uitleg daarover heb ik gegeven in kinderen schrijven 1987 in dit artikel wil ik met enkele voorbeelden aantonen waarom ik dit taalmodel zo ontzettend goed vind ten eerste vind ik het erg verhelderend om dat te illustreren geef ik eerst een voorbeeld van een studente van me ze mocht op een tekst naar keuze het taalmodel toepassen ze bracht me dit wie mijn moeder wat jullie maken samen de bedden op voor wie mij en mijn zus in welke omstandigheden mijn zus en ik hadden net ruzie gemaakt hoe nogal beslist waarover het ging niet zozeer over die bedden maar over de bedden onze ruzie want wat was de bedoeling dat we tijdens het opmaken van de bedden onze ruzie zouden bijleggen via welke weg ze zei het mondeling wat in die situatie normaal was merk waardig was wel dat mijn moeder geen gebiedende wijs gebruikte maar haar boodschap verpakte in een mededeling en dan nog wel in de tegenwoordige tijd daarmee liet ze ons duidelijk voelen dat ze er niet aan twijfelde dat we haar bevel zouden uitvoeren en wel stante pede onze reactie we maakten samen de bedden op en stopten onze ruzie nog een klein voorbeeldje u herinnert zich wellicht de eerste reclamespotjes op de brt daar heb ik me toen misschien net als u mateloos over geergerd zo erg dat ik me afvroeg waarom eigenlijk het taalmodel gaf me de oplossing en vooral de vragen voor wie en via welke weg 292 ik ergerde me eraan dat de makers van die spots mij voor een halve idioot aan zagen voor wie en dat ze dat daarenboven deden op een net dat ik met mijn belastinggeld meefinancier via welke weg zo begreep ik mijn eigen ergernis beter wat ze daarom niet kleiner maakte ik vind het taalmodel niet alleen heel verhelderend maar ook erg bruikbaar in de dagdagelijkse praktijk dat moet ook als het de prententie hee ft een univer seel taalmodel te zijn enkele voorbeelden ik gebruik het b v bij het schrijven van dit artikel het zou ongetwijfeld nog slech ter zijn als ik het niet gebruikte maar misschien vindt u dat geen argument omdat u het nog altijd slecht vindt of omdat u geen artikels schrij ft maar u schrijft ongetwijfeld wel eens een brief overlees uw brief dan eens aan de hand van het taalmodel pas dan zult u zien hoe goed uw brief wel is of dat u er nog het een en ander aan moet veranderen ik gebruik het taalmodel ook altijd bij leeslessen daarvoor kan ik verwijzen naar mijn artikel in vonk 1987 5 over normaal functioneel lezen als de negen vragen van het taalmodel systematisch ingeoefend worden kun nen de leerlingen ze zelfstandig gebruiken telkens als ze een tekst lezen of beluisteren die ze belangrijk genoeg vinden om er gepast op te reageren het is duidelijk vind ik dat ze die tekst dan veel beter aangepakt hebben dan met b v de vragen van de meeste schoolboeken want daar worden sommige aspecten bijna systematisch over het hoofd gezien b v voor wie met welke bedoeling in welke omstandigheden via welke weg als ze die negen vragen uit het hoofd kennen kunnen ze dus om het even welke tekst alleen interpre teren zonder de leerkracht en dus ook wanneer het belangrijk is buiten de school het aanleren van het taalmodel vergroot dus de autonomie van de leerlingen en wat mij betreft is dat een van de belangrijkste doelstellingen van het onderwijs dit taalmodel kun je ook gebruiken als je een les of een toespraak voorbereidt of analyseert zo snapte ik eens niet waarom een woordenschatles van een stagiaire de mist in gegaan was in mijn ogen had ze geen grove fouten gemaakt daarenboven ging ze goed met de leerlingen om ik vond geen oorzaak tot u raadt het al ik het taalmodel raadpleegde en vaststelde dat er iets verkeerd was met de bedoeling de leerlingen hadden immers een interes sante tekst over milieuvervuiling moeten lezen met als enige bedoeling de typische woorden over die aangelegenheid te leren gebruiken dat was duidelijk niet de bedoeling van de leerlingen en van de auteur van de tekst ge weest vandaar ontgoocheling lusteloosheid en gebrek aan aandacht toen de leerlingen dat vroeger dan de stagiaire ikze lf en het schoolboek door hadden de leerlingen hadden dat natuurlijk niet bewust door denk ik maar dat toont juist weer het belang van het taalmodel het maakt ons bewust van wat we onbewust wel weten maar vaak vergeten ook wanneer het van belang is hoe 293 vaak vergeet een spreker b v een leerkracht niet rekening te houden met be langrijke zaken zoals voor wie spreek ik wat zijn de omstandigheden wat is eigenlijk mijn bedoeling het taalmodel gebruik ik ook bij het corrigeren van werk van leerlingen nu is corrigeren voor mij nog moeilijk maar al veel gemakkelijker dan toen ik het taalmodel niet kende ik weet natuurlijk niet hoe u corrigeert maar ik zie soms hoe collega s het doen en vaak hoe m n studenten toekomstige onderwijzers het doen en daar kan heel wat aan verbeterd worden meestal beperken ze zich tot taal en spelfouten en tot enkele aspecten waarvoor ze toevallig belangstel ling hebben de ene meer voor netheid de andere voor originaliteit nog een andere voor het handschrift enz allemaal niet zb gek natuurlijk maar vaak toch heel onvolledig en soms nogal bijkomstig w de hert en r rymenans illustreerden dat mooi in hun artikel in vonk 1987 4 wie hoort er thuis in het verbeteringsgesticht volgens mij is de voornaamste reden voor dit gebrekkig corrigeren een gebrek aan systematisch inzicht in de schrijfsituatie anders gezegd een gebrek aan een goed taalmodel veel leerkrachten die b v een verslag corrigeren voelen wel intuitief aan of het goed is maar door het toepassen van het taalmodel weten ze het ook heeft de leerling zijn doel bereikt heeft hij gedacht aan de persoon voor wie hij schreef is zijn verslag betrouwbaar schreef hij het op een goede manier voor een verslag duidelijk volledig vlot interessant heeft hij rekening gehouden met de omstandighe den en met de mogelijke reacties van de lezer het taalmodel brengt soms nog meer aan het licht b v dat de schrijfopdracht b v een verslag zelf onzinnig is dat de leerlingen het onmogelijk goed kunnen doen b v omdat ze een verslag moeten schrijven over zaken die de moeite niet waard zijn voor een lezer die het b v allemaal al weet de leerkracht en er eigenlijk niet echt in geinteresseerd is hem interesseren vooral de spel en taalfouten via een voor een verslag niet normale weg op taakpapier met nr klas enz tenslotte wil ik op nog een heel interessante gebruiksmogelijkheid van het taalmodel wijzen als je ook naast grammatica aan taalbeschouwing wilt doen heb je met het taalmodel volgens mij het ideale instrument om een zin die je b v al grammaticaal besproken hebt ook eens op het aspect taalgebruik te onder zoeken leuk hoor vooral als het om een zin gaat van een van je leerlingen zie ook mijn artikel in vonk 1988 4 spraakkunst wo als besluit nog dit vindt u dit artikel te licht voor zo n serieus onderwerp wat te nonchalant niet duidelijk genoeg gestructureerd het taalmodel geeft weer de verklaring en wel de vraag in welke omstandigheden is dit artikel geschreven het antwoord is in de grote vakantie vandaar begrijpt u nu waarom ik het taalmodel niet meer kan missen ides callebaut vuurkruisenlaan 31 8310 brugge 294 bibliografie callebaut i kinderen schrijven acco leuven 1987 callebaut i de lekkere smaak van een normaal functionele les voortgezet lezen in vonk 1987 5 p 344 348 callebaut i spraakkunst wo in vonk 1988 4 p 211 214 de hert w en r rymenans wie hoort er thuis in het verbeteringsgesticht in vonk 1987 4 p 258 268 van lint p wat mot die goser van me tekstanalyse als middel tot informatiedetectie en manipulatieresistentie in levende talen 297 1973 p 178 191 295