Een veranderende school in buurt en maatschappij

een veranderende school in buurt en maatschappi j claartje hiilsenbeck nog altijd zijn er kinderen die niet graag naar school gaan een school waarin je jezelf je gevoelens je buurt niet terug vindt is voor veel kinderen elke dag weer een realiteit een lieve juf of meester kan daar een heleboel veranderen door het gezellig te maken op school en dat gebeurt dan ook de strenge rijen zijn verdwenen de schoolborden zijn groen hier en daar zie je ouders die helpen in de klassen in het dokumentatie centrum bij het handwerken of in de speelleerklas maar toch blijft de school voor veel kinderen een vreemde wereld een wereld waarin zij dan ook zoveel minder kansen op sukses hebben dan sommige anderen wat moet er dan nog meer veranderen in die school het amsterdamse innovatieprojekt een gezamenlijk initiatief van het advies en bege leidings centrum en het research instituut voor toegepaste psychologie is een poging om deze vraag een antwoord te geven wat is het abc ritp innovatieprojekt vanaf augustus 1971 is op lagere scholen in een aan tal oude stadswijken in amsterdam een onderwijsvernieuwing op gan g gebracht uit verschillende onderzoeken was name lijk gebleken dat onderwijs sterk bemoeilijkt wordt door faktoren als geringe speel mogelijkheid enge behuizing financiele en werkomstandigheden van de ouders er moesten aan het onderwijs v an d e kinderen in deze omstandigheden daarom meer mogelijkheden geboden worden dan tot dan toe het geval was geweest eveneens in 1971 startte het innovatie projekt op enkele kleuterscholen zodat van toen af bovendien gewerkt kon worden aan een onderwijsvernieuwing binnen het gehele basisonderwijs de kern gedachte van deze onderwijsve rn ieuwing was dat er een nauwe relatie zal m oe ten zijn tussen de school de buurt en het gezin bovendien werd gesteld dat de buurt in de vorm v an buurtprojekten a an de orde zou moeten komen wil er werkelijk van onderwijsve rnieuwing sprake kunnen zijn in het eerste aktive ringsprogramma dat de scholen wordt aangeboden ik kom van huis ik ga naar school c f 1 wordt dit uitvo erig door de leerkra chten gem o tiveerd het is naar ons gevoel erg informatief om de letterlijke tekst van deze motivering hier op te nemen uit de formulering blijkt duidelijk de ste ll ingname van de innovatoren ten aanzien van de be staan de school wij brengen niets nieuws wij willen een aan tal dingen han teerbaar maken voor de onderwijskracht en ten a anzien van de ouders de ouders zagen dit alles gebeuren spraken erover beoordeelden het deze houding is bewust gekozen in de overtuiging dat een positieve benadering van het a andeel van de ouders en de inbreng v an de besta an de school de enige juiste was en datgene zou oproepen wat nagestreefd werd een veran derende school in een veran de rende buurt 96 de band tussen school en gezi n iedere vorm van onderwijs zal weinig tot stand brengen als het gezin er buiten wordt gehouden het kind doet zijn eerste ervaringen thuis op ook het schoolkind brengt nog een groot gedeelte van de dag thuis door op school moeten deze ervaringen met elkaar in verband worden gebracht bespreek baar worden gemaakt en worden uitgediept het dagelijkse leven van de kinderen wordt op die manier binnen de school gebracht de kinderen herkennen de leerstof en kunnen er plezier in hebben de ouders die de verhalen van hun kinderen horen begrijpen dan ook dat de school niet zomaar iets doet maar dat het aansluit bij dat wat ze van hun eigen kinderen kennen i n het gezin zal dan eerder en vaker over school gepraat worden uiteindelijk zouden we willen bereiken dat de school in de dagelijkse gesprekken tussen ouders en kinderen als vanzelf aan de orde komt en dat het gezin en de buurt in de dagelijkse gesprekken tussen juf en kinderen als vanzelf aan de orde komen het is niet voldoende als ouders tegen hun kind zeggen denk erom dat je je best doet op school of denk erom dat je lief bent tegen de juf het gaat erom dat ouders weten dat hun kind op school de kans krijgt om zichzelf te zijn dat zij weten dat er op school uitgegaan wordt van hoe zij met hun kinderen leven ze moeten tegen hun kind kunnen zeggen denk erom dat je dat ook aan de juf vertelt of en wat zeiden ze op school toen je dat vertelde ouders kunnen meer aandacht voor de schoolverhalen van hun kind opbrengen als zij in die verhalen de verbindingen met het dagelijks gebeuren kunnen herkennen natuurlijk is de school ook een plaats waa ri n een wijder stuk van de wereld binnen bereik van de kinderen wordt gebracht door een levendig kontakt tussen school en gezin kan de kennismaking met dit andere stuk van de wereld voor de ouders toch herkenbaar blijven de buurt en het buurtprojekt kinderen gaan naar school om geleidelijk a an de grote wereld te worden binnengeleid de school doet dit in voortzetting op wat de ouders gedaan hebben en in samenwer king met hen thuis hebben de kinderen al heel wat opgestoken in sociaal opzicht ze zijn opgegroeid in een kleine levensgemeenschap en hebben daar de regels van samenle ven en samenwerken opgestoken in emotionele opzicht ze hebben zich veilig en gelukkig gevoeld ze hebben verd riet gehad ze zijn boos en lief geweest in kreatief opzicht ze hebben met de dingen om hen heen gespeeld ze hebben er mooie lelijke en dwaze produkten of ideeen van gemaakt dat all es gebeurde op het ritme v an de dag niet opzettelijk heel vanzelfsprekend de ouders zagen dit alles gebeuren hadden er een aandeel in spraken erover en beoordeelden het in feite zet de school dit a ll es voort op een meer systematische wijze vooral wat de verwerking en de oefening betreft gebeurtenissen verwijten aktivitei ten ervaringen en gevoelens worden uitgebuit om de kennis en de vaardigheden lang s 97 de weg van een systematische opbouw te vergroten en te verstevigen dit is echter alleen mogelijk als wordt aangesloten bij wat de kinderen al bekend is alleen dan zullen kinderen de aandacht opbrengen voor aktiviteiten die inspanning en volharding vragen en wel om verschillende redenen in de eerste plaats heeft een kind een sfeer van vertrouwendheid nodig om zich te durven uiten die sfeer van vertrouwendheid wordt opgeroepen door zijn eigen wereld als uitgangspunt te kiezen daarin is hij thuis hij voelt dan grond en is daardoor in staat op pad te gaan op het terrein van de kennisgeving daardoor werden de vormgeving en uitdieping van het bekende instru menten voor de toeeigening van en het begrip voor het onbekende in de tweede plaats heeft de school de taak kinderen te leren hun aktiviteiten en ervaringen te ordenen en vorm te geven door middel van woorden beelden muziek en beweging thuis gebeurde dit ook wel maar thuis tref je mensen aan met wie je alles met een half woord kunt overbrengen thuis is immers alles bekend en vanzelfspre kend voor iedereen in het gezin er zijn daardoor weinig woorden nodig op het moment dat je met anderen te maken krijgt zijn er vragen te verwachten als er gevraagd wordt hoe doen jullie het thuis word je gedwongen na te denken de gang van zaken te ordenen en die duidelijk onder woorden te brengen anders is het niet duidelijk voor een ander op deze verandering moet de basisschool erg attent zijn het essentiele van deze verandering is de grotere uitvoerigheid waarmee de kinderen hun ervaringen moeten weergeven om begrepen te worden zij moeten leren om nieuwe ervaringen te verwoorden het is daarom verstandig eerst de vertrouwde ervaringen aan de orde te stellen praten over en vorm geven aan de vertrouwde ervaringen is een eerste stap van het konkrete onbewust ondergaan van de eigen omgeving naar een inzicht in en kennis over de wereld om je heen de bovengenoemde uitgangspunten zijn reeds bekende uitgangspunten zoals het werken in groepsverband nadruk op de spreektaal en pro duktief taalgebruik integratie van leer en expressieaktiviteiten kreatie van eigen les materiaal door de leerlingen enz wij zijn ons ervan bewust hiermee niets nieuws te brengen we zullen een aantal dingen op een rijtje zetten en ze hanteerbaar maken voor de onderwijskracht het aktiveringsprogramma en de schoo l het doel van het innovatieprojekt en de scholen die daaraan meedoen is de school het gezin en de buurt in een nauw samenwerkingsverband brengen om daardoor de ontwikkelingskansen van de kinderen op die scholen te vergroten hierbij zullen de dagelijkse ervaringen van de kinderen de bezigheden in de school bepalen de buurt is onderwerp van gesprek van leerstof en van verwerkingswijzen het aktiveringsprogramma is een voorbeeld van hoe dit in de praktijk gerealiseerd kan worden het is daarom vanzelfsprekend nooit de bedoeling geweest dat het aktiveringsprogram ma een doel op zich zou zijn en ook niet dat het een bindend diktatoriaal program ma zou zijn voor de scholen die op zijn eigen wijze eventueel met eigen methodes bezig is de ouders bij de school te betrekken de buurt i te gaan en die buurt in d e 98 school te halen is evenzeer bezig met het werken in het innovatieprojekt als een school die strikt de aktiveringssuggesties volgt tot zover dus de inleiding van het eerste aktiveringsprogramma na dit eerste deel verschenen er vele andere in het totaal tien voor de eerste klas van de lagere school in twee soms zelfs in drie herschreven versies verder kwamen er vijf delen uit voor de tweede klas c f 2 tot nu toe twee voor de derde klas c f 3 en twaalf voor de kleuterschool c f 4 de reeks voor de eerste en tweede klas is hiermee voorlopig kompleet aan de aktive ringssuggesties voor klas drie en hoger en voor de kleuterschool wordt nog gewerkt deze aktiviteit rond de schoolkomponent van het innovatiegebeuren wil niet zeggen dat beide andere aspekten de veranderingen in de buurt en de maatschappij geen aandacht kregen we willen ons in dit artikel echter liever beperken tot het gebeuren op de school omdat wij menen dat dit aspekt de lezers van dit tijdschrift ook in verband met het komende v o n kongres het meest zal interesseren een beschrijving van het totale gebeuren zou ons hier bovendien tot een te uitgebreide verhandeling dwingen de school in het innovatieprojek t de scholen die besluiten om in hun werkwijze uit te gaan van de inzichten van het innovatieprojekt beginnen in de meeste gevallen met het op gang brengen van het klassegesprek over de buurt vanuit de aktiveringsprogrammaas worden daartoe voor de eerste klassen van de lagere scholen onderwerpen aangereikt en suggesties voor een systematische opbouw gegeven de klasse gesprekken worden gezien als de rode draad van de onderwijsvernieuwing de andere bezigheden de bestaande werkvormen en de leerstof worden in een regelmatig terugkerend kringgesprek met elkaar in verband gebracht door hun binding aan het thema er komen onderwerpen aan de orde als ik eet ik speel binnen de straat c f l omdat het proces van leren lezen schrijven en rekenen in de eerste klas centraal staat wordt de samenhang tussen het buurtonderwerp en de leerstof voor dat eerste leerjaar vrij uitvoerig aangegeven 1 wie inform at ie zoekt ro nd de b uu rtk om p onen t verwijzen wij n aar a ndere publikaties van he t abc r itp innovatieprojekt c f 6 c f 8 99 taalblad 9 we oefenen het aanvullen van woorden op ng en nk enkele mogelijkheden voor het kombineren met andere bezigheden themagesprek krokodillen slangen enz deelonderwerp 9 kolom 1 boeken crictor t ungerer lesvoorbeeld 1 aktiviteit maak zelf een crictor boek manuele expressie figuren vormen met draadjes wol kreatief spel de avonturen van crictor zie lesvoor beeld 1 luisteroefeningen het verschil ng nk beluisteren wat hoort niet in deze rij slang ring bang drank kijk en leesoefeningen wisselrijtjes met nk en ng handleiding taaltuin deel 1 67 3 65 2 89 1 leesblad 9a en 9b werksuggestie s het boek van crictor is gelezen en de kinderen hebben ermee gewerkt zie lesvoorbeeld 1 het verhaaltje van het taalblad wordt gelezen nadat met behulp van struktureerstroken en wisselrijtjes de woorden op ng en nk behandeld zijn het verhaaltje wordt aangevuld de woorden op nk en ng worden omcirkeld en gerubriceerd wie kan andere zinnen maken met deze woorden de onderste helft wordt gelezen en aangevuld wie kan nog meer van zulke versjes maken differentiatiemogelijkheden maak het verhaaltje langer zoek woorden met nk en ng in oude tijdschriften schrijf ze over en maak er zinnen mee lees dit voor aan je groepje zoek woorden en zinnen met ng en nk uit je taalboek maak een krokodilleversje voor je dierenversjesboek 100 vul aan ng of nk een krokodil is heel la hij lijkt wat op een pla een sla is ook la maar die lijkt op een s la ra ra wat is dan een sla soms i s het een let ter maak jij ook maar een paa r soms is het een s pri touw vind je dat niet raar soms is het een b a waar je op kunt gaan zitten soms is het een ri voor om je p i taalb l ad 9 artis 1 01 deze leerstof wordt zelfs in werkbladen voor elke leerling bijgeleverd aan scholen die daarvoor belangste lling hebben naast het gesprek en eigenlijk onverbrekelijk daaraan gekoppeld wordt dan het ondernemen v an aktiviteiten een prio ri teit onder aktiviteiten verstaan we in dit geval het maken van uitstapjes het uitnodigen van mensen in de s chool die iets kunnen verte llen over het onderwerp dat aan de orde is het afnemen van interviews van mensen in de buurt kortom allerlei bezigheden die de wereld in de school brengen de ene aktiviteit blijkt meer geschikt om als uitgangspunt te dienen voor klassegesprek ken en leerstofbezigheden de andere vormt een goede verwerking van het besprokene en geleerde bij een buurtprojekt als de straat geeft het aktiveringsprogramma bijvoorbeeld de volgende suggesties voor aktiviteiten overzicht van akt i viteite n i wat zi e ik o p straa t een aktiviteit kunt u beschouwen als een soort raam waarin de bezigheden van de k l as plaatsvinden deze bezigheden worden voor de kinderen logisch en aantrekkelijk ge maakt door een aktiviteit als er dan een poos over het onderwerp is gepraat ontstaat er weer een behoefte aan een aktiviteit waarin nu al het besprokene kan worden toegepast heel vaak zal de behoefte aan een openings aktiviteit niet zo groot zijn omdat de kinderen zelf al talloze ervaringen hebben gehad en die ook naar voren brengen juf toen ik vanmorgen naar school ging zag ik echt een rat en die rende hard weg toen ik eraan kwam maar ik zag hem toch nog in zo n geval raden wij u aan een begin aktivi teit even uit te stellen en de eigen ervaringen van de kinderen te l aten voorgaan a strate n een paar suggesties voor aktiviteiten bij het onderwerp straat u kunt met uw leerlingen een wandeling maken door de buurt elke leerling wijst zijn eigen huis aan de kinderen die bij elkaar in straat wonen lopen naast elkaar u kunt met uw leerlingen een plattegrond maken van de buurt ieder plakt een poppetje op de plaats waar hij of zij woont op de zandtafel of op een grote plaat polycel maakt de klas of een groepje kinderen een maquette van de buurt zie ook de kolom m an uele expressie een groepje leerlingen gaat een spoor uitzetten in de buurt de rest van de klas moet later dit spoor volgen en daa rvan verslag uitbrengen we kwamen de school uit en toen zagen we het eerste pijltje aan de boom die hier op de stoep staat toen gingen we rechtsaf u kunt op de speelplaats van de school of li ever natuurlijk op straat een se rie straatte keningen laten maken zie hie rvoor ook leesblad 5 102 u laat een groepje kinderen op straat aan de voorbijgangers vragen waar ze naar toe gaan of wat ze op straat doen u kunt dit weer verwerken tot n grafiekje men sen die mensen die mensen die men sen die wandelen boodschappen werken spelen doen problemen en oplossinge n natuurlijk doen zich op de scholen problemen voor tijdens het proces van vernieuwen de veranderingen die plaatsvinden ontstaan zoekend en proberend elke nieuwe stap brengt daardoor twijfels met zich mee vooral is er vaak onzekerheid over de onder wijsresultaten regelmatig worden er op de scholen dan ook toetsen afgenomen om deze resultaten te kunnen evalueren de leesresultaten in de eerste klas waren al van voor de start van het innovatieprojekt voorwerp van onderzoek zowel in amsterdam 1969 als in enschede 1964 naast leestoetsen komen nu ook rekentoetsen terwijl de bestaande leestoetsen worden verbeterd of vernieuwd om duidelijk te kunnen maken wat het effekt van toetsen hulp geven en weer toetsen in de amsterdamse scholen is en nog bezig is te worden is nu een korte samenvatting van historie noodzakelijk een h isto ri sche sc h et s h e t t ec hni sc h e l e e s onderwi j s in 1964 begon van calcar in enschede met het signaleren van een achterstand op leesgebied de onderzoekingen daar en later ook in amsterdam toonden duidelijk aan dat de resultaten van het leesonderwijs niet voldeden aan de verwachtingen en niet in overeenstemming waren met de inspanningen van de school de oplossing werd aanvan kelijk gezocht in het verbeteren van het technische leesonderwijs later groeide deze hulpverlening geleidelijk aan tot een aanpak die wilde uitgaan van de drie invalspoorten school gezin buurt waarbij de buurt gezien werd als onderwerp van het lesgebeuren en als thema voor alle bezigheden en aktiviteiten in de school 103 di ffe r e nti a ti e toch gaven de toetsresultaten aanvankelijk weinig verbetering aan het kunnen leren met begrip bleek een absolute voorwaarde voor elke verdere ontwikkeling en werd dan ook bij de hulpverlening betrokken al spoedig kwam men toen te staan voor het probleem van de differentiatie de leerkracht zou elke leerling die leerstof moeten kunnen aanbieden die hij nodig heeft de oplossing voor dit probleem werd gevonden in het samenstellen van een leeskist naar een oorspronkelijk amerikaans idee zo n leeskist bevat een grote hoeveelheid kartonnen kaarten waarop verhalen zijn afgedrukt die spelen in de buurt achterop elke kaart staan vragen over de tekst bijvoorbeeld in multiple choise vorm bij elke leeskaart hoort een antwoordstrook zodat de kinderen hun eigen werk kun nen nakijken de leeskaarten zijn verdeeld in groepen die opklimmen in moeilijkheids graad elke groep kaarten heeft een eigen kleur zodat de leerkracht snel kan zien of elke leerling een leeskaart heeft gekozen in de voor hem meest geschikte moeilijkheids graad de leerlingen kunnen hun vorderingen eventueel zelf noteren op een spoor kaart of in een werkboekje de eerste leeskist die in de scholen kwam werd samengesteld door een groep studen ten zij observeerden in de buurt rond de scholen en noteerden wat ze zagen zo ontstonden grote hoeveelheden teksten die aan de hand van een aantal kriteria werden verdeeld over en geschikt gemaakt voor de verschillende moeilijkheidsgraden kriteria waren hierbij bijvoorbeeld de lengte van de zinnen en van de woorden de lengte van de tekst de zinstruktuur de woordkeus de technische leesproblemen hoewel deze leeskist goed voldeed en er nog altijd mee gewerkt wordt ontstond er toch behoefte aan een tweede leeskist veel scholen wilden namelijk een leeskist rond elk thema of buurtprojekt dat in de klas aan de orde kwam dit was in verband met de arbeidsintensieve en kostbare produktiewijze van de eerste leeskist niet mogelijk er werd toen een leeskist model ontwikkeld waarmee vrij snel en goedkoop aan de vraag kon worden voldaan leerlingen van de ene klas schrijven in dit geval brieven naar leerlingen van een andere klas bijvoorbeeld naar aanleiding van een aktiviteit in het kader van het gevraagde thema de brieven worden met behulp van de leerkracht gekorrigeerd en er worden vragen bij gemaakt de leerkracht deelt de brieven nu op grond van eigen ervaring in bijvoorbeeld in drie moeilijkheidsgraden eventueel worden de teksten wat aangepast waar dat nodig is de brieven worden op karton geschreven er wordt een antwoordkaart gemaakt en de nieuwe leeskist is klaar om in de ontvangende klas te worden gebruikt lezen m et be g ri p er was echter nog een ander probleem namelijk het feit dat er op de markt vrijwel geen oefenstof voor het leren lezen met begrip voor de beginnende lezer was dit soort oefenstof bleek belangrijk te zijn er lag namelijk een mogelijkheid in om de kinderen meer plezier te geven in het aanvankelijk leesproces het inzicht dat al in enschede ontstond dat kunnen lezen met begrip een voorwaarde is voor elke verdere ontwikke ling bleek steeds meer van belang bij de hulpverlening 104 stee ds du i d elijker zagen wij in d at een kin d vee l meer p lezier moet kunnen he b ben in h et technisch leesproces en dat het mogelijk is om hem dat p lezier te geven bijvoor bee ld door hem teksten te geven die hij begrijpt teksten die gaan over vertrouwde onder werpen en waarvan de inhoud van elke zin echt dui delijk is ook zonder de tussenkom st van d e leerkracht d e gedachte was nu dat als een beginnen de lezer voortdurend teksten on der ogen krijgt die hij begrijpt en die hij daarom ook wil kunnen lezen hij eerder bereid zal zijn om de moeilij ke technische leestraining die nu eenmaa l no dig is vol te houden de technische leestraining zal kunnen worden afgeleid uit de zinvolle leesteksten en daa r weer naar wor d en teruggekoppe ld oo k de kl assege spr ekken het voorlezen en de an dere aktiviteiten kunnen dan het moeilijke proces van het aanvankelijk lezen rechtstreeks gaan ondersteunen be halve oefenstof voor het l ezen met begrip voor de beginnen de lezer was er boven dien t hem atisch gebonden oefenstof nodig voor het begrijpend l eren lezen van de gevor derde l ezer zo kwamen we er dan ook o p om in de aktiveringsprogrammaas systematisch ook dit soort oefenstof op te nemen gekoppeld aan de verschil lende themaas van deze p rogrammaas het effek t het effekt van de bovenbeschreven middelen en procedures begint op de amsterdamse scholen langzamerhand zichtbaar te worden er zijn verande ringen in de sfeer op veel van de scholen de kinderen werken bijvoorbeeld veel meer in groepjes de zelfstandig heid neemt toe de rol van de leerkracht verschuift geleidelijk aan van die van leider naar die van begeleider de belangstelling van de ouders en ook hun betrokkenheid wordt in veel gevallen duidelijk groter de ouderavonden worden bijvoorbeeld beter bezocht ook in de onderwijsresultaten is er zeker gelet op het gebied van taal en lezen een gunstige ontwikkeling te zien in een aantal binnenko rt verschijnende rapporten c f 11 en 12 zullen hierover cijfers worden gegeven de huidige situati e voor de eerste klassen van de amsterdamse lagere scholen en in logische voortzetting van dit gebeuren in de tweede klassen ook voor hen is zo in het innovatie aanbod een geheel van middelen en procedures ontstaan dat de scholen een mogelijkheid bied om tot een werkelijke onderwijsvernieuwing te komen voor de hogere klassen van de lagere school is het aktiveringsaanbod nog in ontwikke ling een volledig uitgeschreven pakket van aanwijzingen is daar niet mogelijk en ook niet juist de bredere interesse van de leerlingen maakt het in die klassen namelijk mogelijk en dus ook noodzakelijk om veel direkter dan in de aanvangsklassen aan te sluiten bij de aktualiteit en bij alles wat de leerlingen verder inbrengen bovendien zal het hele terrein van de wereldorientatie nu systematisch in het onderwijs moeten worden geintegreerd vaak loopt een onderwijsvernieuwing nu dan ook stuk op het dilemma het leven te brengen in de school of de leerlingen vaardigheden aan te leren als studerend lezen cijferen zuiver spellen en kennis bij te brengen over geschie denis aardrijkskunde enzovoorts 105 wij ge l oven da t er een u itweg is uit d eze imp asse de metho de n zoals ze o p d e sch oo l b estaan m oeten on dergesch ikt worden ge maakt aan he t on derwij sge beuren dat door de k in d eren e n l eer kr achte n zelf wordt bepaald daartoe is nodig dat ze in staat worden gestel d onafhankelij k te zij n van die metho d en waarin niet alleen leerstof en l eerstofopbouw z it op geborgen maar waarin ook tal rijke maatschap p e lijke vooroordelen verst op zitten zoals b oven onder baas arbei de r jongen meisje blank zwart deze onafh ankelijkheid is alleen mogelijk als de leerstof volgens een ordening naar moeilij kheidsgraad in ordnersys teem of kaartenb ak ken beschikbaar is in nauwe samenwerking met verschillen d e pedagogische aka de mies zijn wij hiermee dan ook begonnen een aantal van de meest gebruikte taalm ethodes is nu geanalyseerd en in overzichten ge bun deld andere taal methodes zu l len binnenkort op dezelfde manier bekeken worden het is de bedoeling om deze taalana lyses zodanig naast e l kaar te zetten dat een leerkracht zelf kan bepalen welke oefenstof hij op welk moment in zijn bezighe den wil opnemen ook kan een leerkracht dan ingaan o p alles wat zijn l eerlingen b innenbren gen zonder dat dit zijn systematische taalverwervingsprogramma doorkruist op den duur willen wij proberen een dergelijke leerstofordening ook te real iseren voor het geb ie d van de wereldorientatie waardoor we de mogelij kh eden van de bestaande hulpmiddelen en bronnen binnen het bereik van e lke leerkracht ho p en te kunnen brengen een systematisering van de rekenstof voor klas d rie t m zes is inmi ddels al gereed wij gel oven dat als een leerstofordening als hierboven werd aangegeven tot stand is gekomen het mogelijk zal zijn om buurt en aktualiteit in een eigen vormgeving op school aan bod te laten komen zonder de kennisoverdrac ht te kort te doen en zo ontstaat geleidelijk aan een nieuwe school een school waarvan de l eerlingen wat beter begrijpen wat hij te maken heeft met het l even daarbuiten en een school waarin veel mee r kinderen een kans krijgen om plezier te hebben in het l eren van vaardigheden a ls l ezen schrijven en rekenen een school waarin ze dus ook meer kansen krijgen op sukses literatuurlijst 1 calcar c van hulsenbeck c broos h h uiskens m a kt iveringsprogramma voor de eers te klas deel 1 t m 6b amsterd am a b c r i t p 1 97 1 1 9 73 2 calcar c van verspu y w engelsbe l j hiilsenbeck c br oos h huiskens m meeboer i a kt iveringsprogramma voor de tweede klas deel 8 t m 1 2 amsterdam a b c r i t p 1972 197 4 3 calcar c van verspuy w broos h hulse nb eck c huisk ens m 4 ktiveringssuggesties voor de derde klas amsterdam a b c r i t p 1973 1974 4 calcar c van breemer m a le m s van beck v e a aktiveringssuggesties voor de kleuterschool amsterdam a b c r i t p 1971 197 4 5 calcar c van onderzoek en begeleiding in het basisonde rwijs en het kleu teronderwijs te ensch ede ensched e p edagogisch centrum 1 96 8 106 calcar c van soutendijk s te llegen v school milieu en prestatie en schede pedago gisch centrum utrecht instituut voor sociale psychologie utrecht instituut voor clinis che en indistruele psychologie hul s enbeck c calcar w van lezen met begrip arnhem c i t o 1974 soutendijk s wijck j van erp m van veldverslag i oud west interimverslag van de veldaktiviteiten in het innovatie projekt a b c r i t p september 1971 juli 1972 am s ter dam a b c 1972 calcar c van interimrapport i een jaar innovatie op kleuter en ba si ss cholen am sterdam r i t p 1972 10 calcar c van s v o memorandum iii een 7nnovatieprojekt op 16 amsterdamse basis scholen amsterdam r i t p 1971 11 calcar c van interimrapport ii am sterdam r i t p 1974 12 calcar c van interimrapport iii amsterdam r i t p 1974 107