Een werkwinkel over het gebruik van persoonlijke documenten in onderwijsonderzoek: een bibliografisch verslag

jan sturm een werkwinkel over het gebruik van persoonlijke documenten in onderwijsonderzoek een bibliografisch verslag de nederlandse organisatie voor zuiver wetenschappelijk onderzoek bleek er meer tijd voor nodig te hebben dan de drie maanden die ze zichzelf daarvoor stelt maar uiteindelijk besliste ze toch positief op een aanvraag voor vergoeding van kosten van deelneming van deskundigen uit het buitenland aan workshops georganiseerd aan instellingen van wetenschappelijk onderwijs in nederland d geciteerde titel van het aanvraagformulier is zeker een indicator voor de ingewikkeldheid ervan zo n beslissing vergoedt dan weer veel veel van het gezeur en gedoe dat het voorbereiden van een zwo workshop met zich meebrengt en in ieder geval de reis en verblijfkosten van verre deelnemers als mary louise holly van kent state university uit de usa dietlind fischer van het comenius institut van de universiteit van miinster en stephen ball van het college for educational studies aan het king s college van de universiteit van londen samen met frans daems uit belgi e eduard haueis uit west duitsland en negen onderzoekers uit nederland voornamelijk van de universiteiten in utrecht en nijmegen 1 werkten die verre gasten intensief aan een verkenning van the systematic use of personal documents in comparative educational research on mother tongue education als doel van de werkwinkel vermeldde de subsidie aanvraag onderzoeken in hoeverre recent ontwikkelde analytische instrumenten onder andere vanuit de curriculumtheorie schooletnografie dagboekonderzoek en onderwijskundige case studies kunnen bijdragen tot verantwoorder en efficienter implementatie van onderzoek naar moeder taalonderwijs met name binnen het schoolvak nederlands daarnaast ging het er om te bepalen of en zo ja welke bijdrage internationaal vergelijkend onderzoek naar moeder taalonderwijs kan leveren aan de interpretatie en toepassing van resultaten van nederlands onderzoek naar taalonderwijs die laatste doelstelling maakt duidelijk waarom de aanvrager van deze workshop wolfgang herrlitz uit utrecht naast zijn functie als hoogleraar duitse taalkunde ook die van voorzitter 65 spiegel 5 1987 nr 1 65 80 international mother tongue education network imen vermeldde voor zover niet strijdig met de hoofddoelstelling moest de bijeenkomst ook een voorbereiding zijn op de tweede imen conferentie die in december 1986 in antwerpen gehouden wordt zie onder andere herrlitz peterse 1984 sturm 1985 1986b het is niet mijn bedoeling om in deze bijdrage een uitvoerig en gedetailleerd overzicht te geven van de gebeurtenissen en discussies tijdens die drie dagen durende werkwinkel noch om de resultaten ervan systematisch te beschrijven en te evalueren het ligt namelijk in de bedoeling om aan die twee onderwerpen ruimschoots aandacht te besteden in een apart te verschijnen verslag van de bijeenkomst 2 met dit korte signalement beoog ik slechts enerzijds de spiegellezer globaal te informeren over wat er in het kleine wereldje van het nederlandse onderzoek naar moedertaalonderwijs met persoonlijke documenten gedaan wordt voornamelijk door haar hem te verwijzen naar rapportages daarover en hoe dat aansluit op wat daarmee elders gebeurt niet beperkt overigens tot moeder taalonderwijs en aan de hand van nogal willekeurig bijeengebrachte ervaringen anderzijds bied ik de lezer zodoende de mogelijkheid zichzelf snel te orienteren op dat mijns inziens interessante onderzoeksterrein anders gezegd ik presenteer in deze bijdrage eigenlijk eerder een literatuuropgave dan een verslag van een workshop al gebruik ik die wel als een kader vooraf maak ik nog twee opmerkingen persoonlijke documenten gebruik ik in dit verband in een nogal ruime betekenis de kern van de categorie persoonlijke documenten wordt zonder twijfel gevormd door dagboeken brieven zelfgeschreven verantwoordingen en autobiografieen natuurlijk is er ook sprake van grensgevallen enerzijds kun je zeggen dat je met biografieen geschreven door anderen dan de betrokkenen zelf dus de grens van de categorie overschrijdt maar daar staat tegenover dat een biografie zich vaak baseert op en ruimschoots citeert uit documenten die door de geportretteerde zelf geschreven zijn als belangrijkste karakteristiek van persoonlijke documenten kun je met versteijnen 1985 18 zeggen dat het materiaal betreft waaruit de individuele ervaringen en belevingen en de subjectieve definities en interpretaties moeten oplichten ervaringen en definities die volgens de betrokkenen zelf aan hun handelen ten grondslag liggen zo n ruimere definitie van persoonlijke documenten hebben we eveneens voor de workshop gehanteerd ook verslagen van participerende interviews en lesobservaties 3 vielen er onder voor de vraag welke documenten als persoonlijke documenten bronnen te gebruiken zijn kan als criterium gelden bronnen die de persoonlijke kijk van de betrokkenen op hun situatie en hun leven onthullen bronnen die daarom ook worden aangeduid met persoonlijke documenten ib 66 ten tweede ik acht het gebruik van persoonlijke documenten in onderzoek van moedertaaionderwijs daarom zo interessant vooral ook voor de spiegellezer omdat de onderzoeksmethoden en technieken die daarbij in gebruik zijn zie onder andere plummer 1983 burgess 1984 123 142 goodson 1983 yinger clark 1985 in principe makkelijk toegankelijk en bruikbaar zijn voor onderzoekers met een taal en vooral ook letterkundige opleiding gegeven de onmiskenbare relaties tussen de academische discipline taal en letterkunde en het schoolvak moedertaalonderwijs ligt het mijns inziens voor de hand dat onderzoekers met zo n opleiding zich met het onderzoek naar het schoolvak bemoeien raymond 1982 beaugrande 1984 globaal gesproken gaat het bij onderzoek van persoonlijke documenten om tekstanalyses van het type die ook in taal en literatuurwetenschap beoefend worden voor de literatuurwetenschap denk ik dan vooral aan tekstimmanente benaderingen en aan tekstinterpretaties die recht doen aan de unieke betekenis ervan anders gezegd het gebruik van de biografische methode in onderwijsonderzoek behoeft niet overgelaten te worden aan interpretatieve sociologen historici en onderwijskundigen zie bijvoorbeeld versteijnen 1985 groundwater smith 1984 schostak 1985 connelly clandinin 1985 clandinin connelly 1985 ik neem aan dat geinteresseerde taal en letterkundigen een belangrijke rol in dit soort onderzoek kunnen spelen als ze hun deskundigheid in het omgaan met taal en tekst daarbij gebruiken tekenend vond ik in dit verband een opmerking die eduard haueis maakte in een discussie tijdens de werkwinkel naar aanleiding van een inspirerende informal lecture van stephen ball pur sang onderwijs socioloog en doorkneed in methoden van sociaal wetenschappelijk onderzoek over balls eigen recente onderzoekingen haueis maakte daarin expliciet een vergelijking tussen balls losjes gepresenteerde methodiek en die van zijn collega s vakdidactiek in duitsland met name de literatuurdidactici 4 haueis verbond daaraan de conclusie dat balls methodische cyclus kort samen te vatten als een voortdurende opeenvolging van observation analysis understanding observation enz tot in details overeenkwam met de benadering van literaire werken ook wat betreft de wetenschappelijke controle op de resultaten ervan volgens haueis opende dat de mogelijkheid zijn collega s op vruchtbare wijze bij onder andere het imen onderzoek te betrekken zonder allerlei voorspelbare afweerreacties op te roepen mijn ervaringen met studenten taal en letterkunde wijzen in dezelfde richting als ze hun eerste schrik te boven zijn over de afspraak om een dagboekfragment van een docent over het werk in de klas een stukje interview of een gedeelte van een klasse observatie op te vatten als een literaire tekst ontstaat er daarna vaak een inspirerende interpretatieve 67 discussie met behulp van analysetechnieken die ze anders bij gedichten en verhalen gebruiken komen er verbanden en betekenissen los die een dieper begrip van wat er aan de hand is mogelijk maken tegelijkertijd leidt dat ertoe dat hun eigen observatie en interviewtechniek verandert ze blijken tot meer participatie in staat daarmee is natuurlijk nog niets gezegd over de waarde van de kennis die zo geproduceerd wordt weliswaar staat die binnen de literatuurwetenschap voor zover ik althans kan overzien niet ernstig of fundamenteel ter discussie maar dat betekent nog niet dat zulke kennis binnen het onderzoek van moedertaal onderwijs op evenveel waardering mag rekenen scherper geformuleerd moedertaalonderwijsonderzoek definieert zich in de praktijk vooral als een vorm van sociaal wetenschappelijk onderzoek binnen dat kader zijn andere vormen van kennisproduktie veel vanzelfsprekender wat genoemd wordt harde of objectiverende kennis de discussie over de waarde van meer interpretatieve kennis als produkt van onderzoek naar moedertaalonderwijs moet waarschijnlijk nog fundamenteel gevoerd worden voor zover het althans zinvol lijkt die discussie aan te gaan 5 in dit korte verslag ga ik op dat probleem niet verder in wel vermeld ik dat versteijnen 1985 daartoe zij het in ander verband mijns inziens een zeer interessante aanzet biedt een toegespitste discussie is te vinden in elbaz 1983 elbaz elbaz 1981 barone 1985 elbaz elbaz 1985 de organisatie van de workshop was gericht op een drietal activiteiten 1 in een serie korte presentaties moest een gezamenlijk beeld ontstaan van het onderzoek dat de participanten in de werkbijeenkomsten konden inbrengen 2 aan de hand van een van tevoren toegestuurde reader 6 moest snel een gezamenlijk overzicht ontstaan van de belangrijkste verschillen en overeenkomsten in het gebruik van persoonlijke documenten in onderwijsonderzoek de werkbijeenkomsten in dat kader concentreerden zich op een bespreking van het dagboekonderzoek van mary louise holly 1983 a en b 1984 het case study onderzoek van dietlind fischer 1982 en 1983 het schooletnografische en historische onderzoek van stephen ball 1981 1984a z j 1982 1983 1984b 1985 3 vanuit de resultaten van de activiteiten genoemd onder 1 en 2 moesten twee ook van tevoren toegezonden documenten kritisch besproken worden het eerste document bevatte een handleiding aan de hand waarvan imen correspondenten en anderen geacht worden samen met een docent gegevens te verzamelen over de praktijk van 12 lessen moedertaalonderwijs aan leerlingen van ongeveer 12 jaar oud en die gegevens te bewerken tot een zogenaamd portret zie sturm 1985b de kern van die 68 gegevensverzameling vormt een dagboek dat de meewerkende docent van 12 lessen moedertaalonderwijs bijhoudt kroon e a 1986 de concrete opdracht bij dit document aan de werkgroepen was een lijst van verbeteringen voor dit document op te stellen het tweede document bevatte het nederlandse imen portret hoogeveen sturm 1986 de werkopdracht daarbij luidde maak een ontwerp voor een analyse apparaat dat door de deelnemers aan de december conferentie gebruikt kan worden bij de vergelijkende analyse van portretten 7 de onder 1 aangeduide reeks korte presentaties bood een voor mij althans boeiend overzicht van recent afgesloten en nog lopend onderzoek naar moedertaal onderwijs waartussen niet alleen qua probleem en doelstelling en methodologie maar ook inhoudelijk verhelderende relaties gelegd konden worden 8 slechts als illustratie geef ik een paar van die relaties in de vorm van besproken discussievragen weer a wat betekent het precies bijvoorbeeld gua zelfgekozen beperkingen en implicaties als je pretendeert onderzoek te doen naar vakinhouden van taalonderwijs welke belangen dien je daar eigenlijk mee hoe verantwoord is het eigenlijk het onderwijs te reduceren tot vakinhoud hoe definieer je vakinhoud welke inhoudsstructuur ontwerp je daarvoor c g bestaat er b welke rechten en plichten hebben meewerkende docenten hoe breng je verschillende perspectieven inclusief die van de onderzoekers gelijkelijk tot gelding waarom spelen leerlingperspectieven vaak zo n ondergeschikte rol zijn leerlingperspectieven uberhaupt reconstrueerbaar door volwassen onderzoekers c hoe maak je de context of discovery uit je onderzoek toegankelijk voor anderen en voor jezelf in een nieuw onderzoek hoe ver moet je gaan in de beschrijving van de logic in use hoe ga je om met de spanning die de reconstructed logic en de context of justification in je onderzoeksrapportage vaak oproepen zie wester 1984 de gepresenteerde onderzoeken zijn op verschillende manieren te ordenen opnieuw geef ik een paar voor mij opvallende voorbeelden ik ga daarbij niet of nauwelijks in op de inhoud van de gepresenteerde onderzoeken niet voor niets heb ik deze bijdrage in de ondertitel gekarakteriseerd als een bibliografisch verslag ik ben me er overigens van bewust dat door zo n opsomming die nogal nederlands georienteerd is een zekere vertekening ontstaat de belangrijke inhoudelijke bijdragen van ball fischer en holly blijven enigszins onderbelicht het nijmeegse onderzoek dringt zich althans kwantitatief nogal naar voren 8 69 een eerste dimensie lijkt zich af te tekenen als je let op de toepassingsgerichtheid van het onderzoek zeker voor holly en fischer geldt en iets minder voor ball dat ze met hun onderzoek vrij direct hopen bij te dragen aan het oplossen van problemen bijvoorbeeld de versterking van de professionaliteit van docenten bij holly en het doorbreken van het lage status karakter van bepaalde schooltypen bij fischer en ball het nederlandse onderzoek blijkt meer op schoolvakken en de beschrijving ervan gericht balls orientatie op het schoolvak engels heeft een meer illustrerende functie mijns inziens in de aanloop van het nederlandse schoolvakgeorienteerde onderzoek zit ongetwijfeld gemeten naar opzet en uitwerking ervan het paulusprojeet van der aalsvoort van der leeuw 1982 van der leeuw 1983a b c en d van der leeuw sturm 1984 min of meer voortuitlopend op het nijmeegse onderzoek naar vernieuwing en vernieuwingsweerstand in moedertaalonderwijs zie klinkenberg e a 1984 is het onderzoek naar projectmatig werken en de rol van het schoolvak nederlands daarbij daamen verstegen 1982 direct daaruit voortvloeiend zijn de onderzoeken naar schrijfonderwijs in het kader van het project taalvaardigheid in de basisschool sturm 1985 hoogeveen verkampen 1985 hoogeveen sturm verkampen 1986 en naar letterkunde onderwijs op de vhbo sturm 1986a van pinxteren swennen 1985 van pinxteren sturm swennen 1986 datzelfde geldt voor het lopende onderzoek in het kader van het project werken met boeken de zomerschool hoogeveen verkampen en de brinkschool beide case studies baseren zich mede op het literatuuronderzoek van delnoy sturm 1984 en 1986 niet voor niets zijn c g worden intussen twee onderzoeken van buiten nijmegen aangehaakt ze stammen uit het lopende case study onderzoek aan de utrechtse universiteit bonset nielen 1982 en 1985 het gaat om het schoolvak nederlands in een heterogene brugklas van een brede scholengemeenschap bonset 1885a en b en over het onderwijs in omgaan met teksten rensman 1985a en b een ander cluster was te construeren rond het imen onderzoek zelf het nederlandse portret hoogeveen sturm 1986 stond ter discussie aanvullend daarop werden gegevens gepresenteerd over het westduitse portret frolich haueis 1986 en gaf frans daems informatie over het vlaamse portret en het daarmee verbonden onderzoek de eerste gegevens over de nederlandse imen case study hoogeveen sturm verkampen 1986 konden binnen de workshop besproken worden vrij sterk daarbij aansluitend presenteerde anja swennen het lopende case study onderzoek aan de kht kroon 1986 kroon swennen 1986 waarin intercultureel onderwijs binnen het vak nederlands beschreven wordt meer linguistisch georienteerd vergelijkbaar onderzoek werd gepresenteerd door wolfgang herrlitz bolte herrlitz 1985 in de discussie daarover werd duidelijk dat de linguistische analyse technieken zoals gebruikt in klasse interactie onderzoek bijvoorbeeld 70 mehan 1978 1979 mazeland sturm 1983 en in conversatie analyse bijvoorbeeld ehlich rehbein 1983 streeck 1979 ook behoren tot het instrumentarium van het onderzoek naar persoonlijke documenten tegelijkertijd werd geconstateerd dat de linguistische orientatie tot nogal als formeel te karakteriseren resultaten leidt in een bij zwo ingediende onderzoeksaanvraag onder de titel de sociale constructie van het schoolvak nederlands herrlitz van der leeuw wordt getracht de linguistische aanpak te verbinden met een schooletnografische om zo op het spoor te komen van meer vak inhoudelijke patronen tijdens de tweede activiteit werd een confrontatie tot stand gebracht tussen vooral de nederlandse onderzoekservaringen en die van holly fischer en ball de reader aan de hand waarvan dat gebeurde bevatte naast werk van de drie genoemden het boeiende overzichtsartikel yinger clark 1985 over de geschiedenis van het gebruik van persoonlijke documenten in onderwijsonderzoek via bijdragen van groundwater smith 1984 en schostak 1985 werd daarin ook aandacht besteed aan literair georienteerde rapportagevormen onder de veelzeggende titel the passion of portraiture is de methodologische appendix uit lightfoot 1983 opgenomen in de discussies met holly kwam voor zover ik kan overzien een sterk accent te liggen op manieren waarop je docenten verleidt uitvoerig en inhoudsrijk te schrijven over hun praktijkervaringen daarbij kwamen vooral de specifieke problemen ter sprake die samenhangen met de beperking tot vakinhoudelijke reflecties ook holly s onderzoek lijkt erop te wijzen dat docenten de zorg voor vakinhouden niet gauw noemen in hun dagboeken 9 voor holly levert dat overigens weinig problemen op zij richt zich sterk op het profijt dat docenten kunnen hebben van onderzoek voor verbetering van hun onderwijs als docenten daarbij de vakinhoud niet als problematisch benoemen blijft die voorlopig buiten beschouwing bij fischer ging het vooral over de on toegankelijkheid van het onderwijsveld voor de onderzoekers en over de waarde van portretten zoals zij die definieert gebaseerd op korte intensieve observaties en interviews vormen van triangulatie vooral op het niveau van interpretatie bleken bij haar een belangrijke rol te spelen balls methodologische opvattingen over respondentenvalidering sloten duidelijk aan bij de ook in nederland daarover lopende discussie zie lentz sturm van tuijl 1986 en daarin vooral bonset 1986 maar ball zou geen engelse onderwijssocioloog zijn als zijn hoofdthema niet was ongelijkheid in het onderwijs zoals die mede door het bestaande onderwijssysteem gereproduceerd lijkt te worden weliswaar speelt daarin volgens ball de sociale constructie van bijvoorbeeld moeder taalonderwijs een belangrijke rol bijvoorbeeld herkenbaar aan de typische 71 verdeling van vakopvattingen daarover over de verschillende schooltypen maar hij liet er weinig onduidelijkheid over bestaan dat hij eraan twijfelde of vakinhoudelijke vernieuwing alleen daarin een verandering kan bewerkstelligen vanuit die overweging plaatste hij vraagtekens bij de sterke vakinhoudelijke orientatie van het imen onderzoek het is moeilijk zo niet onmogelijk binnen het kader van een werkwinkel zelf al te bepalen of de gestelde doelen bereikt zijn iedereen wil na drie dagen hard werken graag weg zeker als het buiten zulk mooi weer blijkt te zijn hoelang de algemene tevredenheid over de workshop stand houdt moet nog blijken in ieder geval kan pas over een paar jaar uit te publiceren onderzoeksresultaten blijken hoe vruchtbaar de discussies geweest zijn voor analyse interpretatie en rapportage voor vruchtbare en bruikbare kennisproduktie anders gezegd dat daarbij opnieuw de vraag naar de betekenis van bruikbaar gesteld zal worden is voorspelbaar wat wel al duidelijk is dat er een boeiend en onder allerlei aspecten samenhangend corpus van publikaties is over het gebruik van persoonlijke documenten in onderwijsonderzoek als ik dat bestand met dit signalement ook voor de spiegellezer toegankelijk heb gemaakt lijkt me dat bij te dragen aan het rendement van de zwo investering nijmegen juni 1986 noten 1 voor de volledigheid vermeld ik hier de namen van de nederlandse deelnemers helge bonset rul resy delnoy valo m wolfgang herrlitz ruu bart van der leeuw theo rensman ruu jan sturm kun anja swennen kht maria verkampen slo en ge verstegen verhinderd waren wegens ziekte of andere verplichtingen henning bolte ruu theo bergen kun chris clark msu east lansing usa mariette hoogeveen slo albert kamer slo en sjaak kroon kht ik bedank resy delnoy en sjaak kroon voor hun kritisch en aanvullend commentaar op de eerste versie van dit verslag 2 inlichtingen daarover bij resy delnoy dr ariensstraat 3 berghem de werkwinkel is gehouden te nijmegen van 14 tot en met 16 mei 1986 3 voor de betekenis van participerend in dit verband hoogeveen sturm verkampen 1986 spradley 1979 en 1980 72 4 op het laatst gehouden symposium deutschdidaktik giessen maart 1986 presenteerden sjaak kroon en ik resultaten van ons onderzoek naar moedertaalonderwijs de zaal bleek hoofdzakelijk gevuld met literatuurdidactici en hoewel wij het geheel niet over literatuuronderwijs hadden toonden de toehoorders zeer veel belangstelling voor ons onderzoek uit de discussie werd duidelijk dat die interesse vooral onze interpretatieve werkwijze gold 5 heel boeiend en aantrekkelijk vind ik overigens in dit verband de door maso 1984 onder andere 54 60 beschreven onwil van etnomethodologen om een methode te formuleren ik voel me goed thuis bij hun door maso gereconstrueerde epistemologische overwegingen om de strijd over de waarde van de verschillende wijzen van kennisproduktie niet aan te gaan anderzijds even aannemend dat maso zichzelf ziet als etnomethodoloog kan ik me levendig zijn behoefte indenken om eens eventjes voorgoed aan te tonen hoe waardevol en respectabel de door de etnomethodologie geproduceerde kennis is 6 in die reader waren de volgende artikelen opgenomen sturm 1986b yinger clark 1985 holly 1983a fischer 1982 151 164 ball z j groundwater smith 1984 schostak 1985 lightfoot 1983 364 378 7 een vierde geplande activiteit bleek door de overladenheid van het programma niet uitvoerbaar het ging er daarbij om een ontwerp op te zetten voor een handleiding voor imen case studies met een accent op participerende interviews en lesobservaties 8 dat die mogelijkheid aanwezig bleek is natuurlijk voor een groot deel toe te schrijven aan het feit dat de participanten weloverwogen uitgenodigd waren op grond van wat bekend was over hun onderzoek 9 holly s onderzoek is overigens gericht op professionele ontwikkeling een nogal algemeen onderwijskundige probleemstelling waarin als het ware a priori weinig aandacht is voor de vakinhoud bibliografie aalsvoort m b van der leeuw leerlingen taal en school de rol van taal in elke onderwijsleersituatie enschede slo aclo m 1982 ball s j beachside comprehensive a case study of secondary schooling cambridge university press 1981 73 ball s j competition and conflict in the teaching of english a sociohistorical analysis in journal of curriculum studies 14 1982 nr 1 1 28 ball s j a subject of privilege english and the school curriculum 1905 35 in hammersley hargreaves 1983 61 68 ball s j beachside reconsidered reflections on a methodical apprentice ship in burgess 1984 69 96 ball s j conflict panic and inertia mothertongue teaching in england 1970 1983 in herrlitz e a eds 1984 160 192 ball s j english for the english since 1906 in goodson 1985 53 88 ball s j the verification and application of participant observation case study unpublished paper z p z j barone 1 what s my paradigm or how i dreamt about a post revolutionary harmony among literary analysts of curriculum in curriculum inquiry 15 1985 nr 2 187 200 beaugrande r de writer reader critic comparing critical theories as discourse in college english 46 1984 nr 6 533 559 bolte h w herrlitz eds kommunikation im unterricht utrecht ruu 1985 bonset h red e a nederlands in de heterogene brugklas een gevalsbeschrijving van leraarsactiviteiten curriculum en leereffecten bij leerlingen deel i enschede slo 1985a bonset h red e a nederlands in de heterogene brugklas een gevalsbeschrijving van leraarsactiviteiten curriculum en leereffecten bij leerlingen deel ii enschede slo 1985b bonset h de relatie onderzoeker leerkracht in etnografisch case study onderzoek in lentz e a eds 1986 bonset h e nielen onderzoeksproject onderwijs in heterogene groepen in sturm 1982 17 34 74 bonset h e nielen onderwijs in een breed heterogene brugklas een case study in school 13 1985 1986 nr 1 18 23 brinke j s ten e a eds nieuwe trends in opleiding onderwijs en beleid verslag van het vulon congres 1985 den haag svo 1986 selecta reeks burgess r g ed the research process in educational settings ten case studies lewes the falmer press 1984a burgess r g in the field an introduction to field research london etc allen unwin 1984b connelly f m d j candinin on narrative method personal philosophy and narrative unities in the study of teaching paper presented at a symposium on teachers practical knowledge french lick springs indiana 1985 daamen w g verstegen ik sta hier niet voor mezelf te praten projectmatig onderwijs als aanzet tot onderwijsvernieuwing een case study nijmegen kun 1982 doet scriptie delnoy r j sturm m m v r ten hoedt amerikaans onderzoek naar leesonderwijs een beperkte inventaris van resultaten van schooletnografische en aanverwante benaderingen enschede slo 1984 interne publ wmb delnoy r j sturm aspecten van schoolse geletterdheid enschede slo 1986 dittman j hrsg arbeiten zur kommunikationsanalyse tuebingen narr 1979 ehlich k j rehbein hrsg kommunikation in schule und hochschule linguistische und ethnomethodologische analysen tuebingen narr 1983 elbaz f teacher thinking a study of practical knowledge london etc croom helm 1983 elbaz f r elbaz literature and curriculum toward a view of curriculum as discursive practice in curriculum inquiry 11 1981 nr 2 105 122 elbaz f r elbaz literary theory curriculum analysis harmony will the real pluralist please stand up in curriculum inquiry 15 1985 201 206 75 fischer d hrsg fallstudien in der paedagogik aufgaben methoden wirkungen konstanz faude 1982 fischer d hrsg lemen am fall zur interpretatie und verwendung von fallstudien in der padagogik konstanz faude 1983 froelich a e haueis federal germany school a portrait of twelve lessons in german mother tongue teaching in sturm ed 1986c goodson i p the use of life histories in the study of teaching in hammersley 1983 129 154 goodson i f e d social histories of the secondary curriculum subjects for study lewis the falmer press 1985 groundwater smith s the portrayal of schooling and the literature of fact in curriculum perspectives 4 1984 nr 2 1 6 halkes r r g m wolbert red docent en methode lisse swets zeitlinger 1985 herrlitz w e a eds mother tongue education in europe a survey of standard language teaching in nine european countries enschede slo 1984a studies in mother tongue education 1 herrlitz w h peterse the international mother tongue education network motivation aims conceptual and methodological problems of the comparative study of mother tongue education in europe in herrlitz e a eds 1984a 10 38 holly m l teacher reflection on classroom life an empirical base for professional development progress report to the mie 1983a holly m l teacher reflections on classroom life collaboration and professional development in australian administrator 4 1983b nr 4 1 4 holly m l keeping a personal professional journal victoria deakin university press 1984 hoogeveen m j sturm m verkampen schooletnografisch onder zoek naar leerplanontwikkeling en onderwijspraktijk in lentz e a eds 1986 76 hoogeveen m j sturm m verkampen low country school ii a demonstration of an imen case study in progress in sturm ed 1986b hoogeveen m j sturm low country school a portrait of twelve lessons in dutch mother tongue teaching in sturm ed 1986 hoogeveen m m verkampen schrijfonderwijs in praktijk een verslag van een etnografisch onderzoek naar de invoering van thematisch cursorisch schrijfonderwijs op een basisschool enschede slo 1985 klinkenberg s e a het onderzoek naar vernieuwing en ver nieuwingsweerstanden in voortgezet moedertaalonderwijs in spiegel 2 1984 nr 3 5 32 kroon s e a the portrayal of mother tongue education methodological issues and guidelines enschede slo imen 1986 ook in sturm ed 1986c kroon s leraren nederlands en intercultureel onderwijs lezing gehouden op het symposium etnische minderheden taalonderzoek taalonderwijs taalbeleid tilburg 11 06 1986 ter perse kroon s a swennen een geval van intercultureel onderwijs case studygegevens over intercultureel onderwijs bij nederlands lezing gehouden op het symposium het schoolvak nederlands 27 09 1986 leeuw b van der van probleem tot leerplanvernieuwing in een school enschede slo 1983a leeuw b van der biologie in het paulusproject enschede slo 1983b leeuw b van der geschiedenis in het paulusproject enschede slo 1983c leeuw b van der theoretische achtergronden van het paulus project enschede slo 1983d leeuw b van der j sturm das paulusprojekt die rolle der muttersprache in der sachfachern in ossner melenk hrsg 1984 114 131 lentz l e a eds schrijfonderwijs onder het mes enschede slo 1986 77 lightfoot s l the good high school portraits of character and culture new york basic books 1983 maso i verklaren in het dagelijks leven een inleiding in etnomethodologisch onderzoek groningen wolters noordhoff 1984 mazeland h j sturm eds onderwijs als interactie probleem amsterdam vu 1983 toegepaste taalwetenschap in artikelen 16b mehan h structuring school structure in harvard educational review 1978 1 48 mehan h learning lessons social organization in the classroom cambridge mass london 1979 ossner j h meienk hrsg methoden der sprachdidaktik methoden im sprachunterricht beitrage des v symposium deutschdidaktik ludwigsburg phl 1984 ludwigsburger hochschulschriften 3 pinxteren p van j sturm a swennen leren onderzoeken leren van onderzoek letterkunde onderwijs op de vhbo in spiegel 4 1986 nr 2 7 42 pinxteren p van a swennen letterkunde onderwijs op de vhbo nijmegen kun 1985 doctoraal scriptie plummer k documents of life an introduction to the problems and literature of a humanistic method london allen unwin 1983 raymond j c rhetoric the methodology of the humanities in college english 44 1982 nr 8 778 783 rensman t omgaan met teksten in de les nederlands interim verslag van een case study op het gebied van onderwijs innovatie in spiegel 4 1986 nr 1 7 30 rensman t omgaan met teksten in de les nederlands interim verslag van een case study op het gebied van onderwijs innovatie in spiegel 4 1986 nr 2 43 66 schostak j f creating the narrative case record in curriculum perspectives 5 1985 nr 1 7 13 spradley j p the ethnographic interview new york enz holt rinehart and winston 1979 78 spradley j p participant observation new york enz holt rinehart and winston 1980 streeck j sandwich good for you zur pragmatischen und konversationellen analyse und bewertungen im institutionellen diskurs der schule in dittman 1979 235 257 sturm j red vakdidactisch onderzoek in ontwikkeling enschede 1982 aclo m vdn sturm j wat is werkelijk over het gebruik en de interpretatie van vakinhoudelijke leerplanvernieuwingen in halkes wolbert 1985a 111 124 sturm j moedertaalonderwijs in internationaal perspectief het imen in spiegel 3 1985b nr 2 57 79 sturm j moedertaalonderwijs tussen retoriek en praktijk over vernieuwing en schoolcultuur in ten brinke e a eds 1986a 119 126 sturm j each group studied the poem hard frost by andrew young proceedings in the portraits project in imen newsletter 3 1985 1986 16 22 sturm j ed documents on the 1986 imen conference antwerpen december 8 11 1986 enschede slo 1986c versteynen j onderzoek kan ook anders over het gebruik van persoonlijke documenten en levensverhalen in sociologisch onderzoek lisse swets en zeitlinger 1985 wester f p j de gefundeerde theorie benadering een strategie voor kwalitatief onderzoek nijmegen 1984 diss yinger r j c m clark using personal documents to study teacher thinking east lansing irt 1985 occasional paper 84 79