‘Een zielig verhaal, maar gelukkig is die tijd voorbij’. Een affectieve-identificerende benadering van teksten over WOII.

cor geljon een zielig verhaal maa r gelukki g i s di e tijd voorbij een affectieve identificerende benadering van teksten over wou 1 niet voor de lijst maa r voor het leven dat herdenken op 4 mei komt wel in orde het feest op de vijfde ook erva ring genoeg de veteranen arriveren min of meer vanzelf in september zijn er zevenduizend geweest en in mei beloven er tienduizend te komen maar op een zinvolle manier duidelijk maken dat de oorlog ook iets met het hier en nu te maken heeft da t is gee n sinecure met 40 45 worde n die kinderen o p school a l genoeg lasti g gevallen aldu s nini nooter algemeen secretari s van het nationaal comite 4 en 5 mei in de volkskrant van 11 februari 1995 en ze heeft gelijk leerlingen worden soms tot vervelens toe geconfronteerd met de oorlog des te opmerkelijker is het dat er op de literatuurlijsten voo r het schoolonderzoek veel boeken over wo ii blijven voorkomen als ik mijn leerlingen vraag naar het waarom van die keuze dan verklaart een aantal stee vast dat ze het boeiend vinden om te lezen hoe moeilijk de mensen het in die tijd hadden maar er zijn er toch ook altijd genoeg die lijnen kunnen trekken naar het heden en naar hun eigen leven dat zijn mooie momenten in het le ven van een leraar en ik koester in stilte de hoop dat het voor die leerlingen geen vluchtige ervaringen maar leermomenten zijn geweest het blijft echte r altijd de vraag in hoeverre de omgang met literaire tekste n werkelijk invloe d uitoefen t o p het denken en handelen va n d e leerlingen concrete ervaringen zijn immers sterker dan leeservaringen toch gaan we er in het literatuuronderwijs van uit dat de het lezen van literatuur een bijdrage kan leveren aan de individuele vorming ook de overheid gelooft kennelijk in de kracht van de literatuur als ze eens in de vijfjaar uitgaven met verhalen of gedichten over de oorlog bestemd voor het onderwijs subsidieert maar wie streeft naar een ander effect dan meer kennis over de problematiek van mensen in oorlogstijd zal een stap verder moeten gaan die stap is de reflectie op de tekst en het eigen bestaan door vragen te stellen als voor welk dilemma staat de hoofdpersoon kan ik begrip opbrengen voor zijn beslissing en wat zou ik zelf doen in een vergelijkbare situatie in de literatuur over de tweede wereldoorlog spelen de gebeurtenissen zich af in een voor de leerlingen ver en vreemd verleden zodat het moeilijk is de si tuatie en de emoties direct aan te voelen anderzijds blijft die periode op alle mogelijke manieren actueel zodat de link naar de eigen situatie niet kunstma tig hoeft te zijn het thema oorlog biedt de mogelijkheid de leerlingen te vra gen zich in te leven in situaties en zich te interesseren voor kwesties die een beroep doen op hun moreel oordeelsvermogen en de bewustmaking van zich zelf en hun wereld kunnen bewerkstelligen want belangrijker dan een veroor deling van of begrip voor het gedrag van de individuen is de vraag watje zelf 42 geljon een zielig verhaal maar gelukkig is die tijd voorbij zou doen als je voo r een dilemma gesteld werd er zijn immers probleme n van morele aard waarop geen eenduidig antwoord gegeven kan worden en in veel verhalen wordt juist de spanning tussen die verschillende waarden voel baar literaire teksten over de tweede wereldoorlog lijken dus bij uitstek geschikt om leerlingen te laten ervaren dat je niet leest voor de lijst maar voor het le ven dat gaat meestal niet vanzelf via de tekst worden ze geconfronteerd met emoties die hun vaak onbekend zijn wat voelt een man in de loopgraaf wat ervaart een vrouw als haar man door de gestapo wordt weggehaald en is er sprake van schuldgevoel al s he t gaat om de vraag ik of d e ander daarbij komt dat het verhaal zelde n een parabel is en hoe leg je dan als een onge trainde lezer de verbinding met je eigen situatie wie niet de moeite neemt heel bewust met de klas terug te kijken op het ver haal zal ervaren dat de leerlingen na enkele instemmende woorden overgaan tot de orde van de dag of zoals een meisje op een schoolonderzoek opgelucht zei de vond het een zielig verhaal maar gelukkig is die tijd voorbij twee werkwijzen uitgeprobeerd in de verschillende projecten met betrekking tot het lezen van de literatuur over wou die de afdeling algemene literatuurwetenschap en vakdidactiek nederlands aan de vrije universiteit op scholen uitvoeren proberen we na te gaan op welke wijze de verwerking van die verhalen het best gerealiseerd kan worden 1 we onderscheiden daarbij doorgaans twee groepen werkvormen bij de eerste wordt enige distantie tot de tekst genomen de leerlingen passen een vorm van verhaalanalyse toe en geven tenslotte op semantische schalen aan wat ze van het gedrag van de personages vinden daarna discussieren ze naar aanleiding van stellingen of beweringen over een moreel aspect van het verhaal o f z e schrijven een beschouwing waarin ze hun visie op het verhaal verwerken bij de tweede groep passen we werkvormen toe die een beroep doen op de per soonlijke betrokkenheid van de leerlingen we vragen naar hun primaire reac ties en associaties en hanteren vervolgens werkvormen die de identificatie met de personages uit het verhaal kunnen bevorderen een vergelijking tusse n klassen die een van beide werkwijzen volgden laat zien dat er weinig verschil valt te constateren als het gaat om begrip van en waardering voo r het verhaal het verschil zi t voornamelijk i n de mate van persoonlijke betrokkenhei d bij het verhaal en de heftigheid va n het morele oordeel die bij de tweede groep veel sterker is een klassediscussie naar aan leiding van een geanalyseerd verhaal is altijd uiterst zinvol maar het gevaar van een te vrijblijvende afstandelijkheid is groot de echte gevoelens komen zelden naar voren en het morele dilemma uit het verhaal wordt een case te vergelijken met de twist tussen van oldenbarneveldt en prins maurits in liet stockske van vondel ons is gebleken dat een gevoelsmatige identificerende benadering een duidelijk positief effect heeft op de mate waarin leerlingen het verhaal naar hun eigen situatie toehalen op een aantal aspecten van die bena dering wil ik nader ingaan 43 geljon een zielig verhaal maar gelukkig is die tijd voorbij 2 hij voelde zich natuurlijk shit reflectie op de emotionele aspecten van de tekst in een van onze projecten hebben we ons nadrukkelijk gericht op de rol van de emotie bij het leesproces in de literatuurdidactiek is hieraan tot nu toe weinig aandacht besteed 2 er is nog geen sprake van strategieen waarin op een effectieve manier gebruik gemaakt wordt van het specifiek emotionele as pect van het lezen van literaire teksten onze aanpak is dan ook niet meer dan een eerste aanzet om duidelijkheid te krijgen nalezing van het verhaal schrijven de leerlingen als eerste reactie in enkele zinnen op welk gevoel het verhaal bij hen opgeroepen heeft en ze vragen zich af of het vooral de gebeurtenis is die de emoties opriep of dat de verwoording door de auteur belangrijk is geweest vervolgens beantwoorden ze een reeks vragen waarin ze stapsgewijs moeten reflecteren op de emoties die bij het le zen een rol hebben gespeeld daarbij gaat het zowel om de eigen gevoelens als om de gevoelens van het verhaalpersonage de laatste worden soms door de auteur letterlijk verwoord maar vaker zijn ze impliciet gehouden de leer lingen maken bij de belangrijkste momenten pas op de plaats en geven aan a welke gevoelens de verhaalfiguur volgen s hen heeft b of zij zich deze gevoelens kunnen indenken en c welke gevoelens de passage bij henzelf op roept vooral de juiste benoeming van de emoties dwingt tot nadenken een algemene instructie luidt bijvoorbeeld richt je aandacht op de hoofdpersoon van het verhaal beschrijf z o nauwkeurig mogelijk welke emoties de hoofd persoon achtereenvolgens ervaart op welke wijze geeft ze uiting aan haar ge voel geef enkele voorbeelden kun je begrijpen dat ze zich op deze manier uit zou jij je ook op die manier uiten denk eens aan momenten datje zelf verdriet had hoe gaf je toen uiting aan je gevoel welke gevoelens had je zelf bij de verschillende passages bij sommige verhalen geven we een speci fieke opdracht hoe denk je dat hij zich voelde toen men zijn vader verdacht van collaboratie waarom voelde hij zich zo herken je dat gevoel de slotopdracht is een leesverslag waarin ze vooral moeten schrijven over de emoties van de hoofdfiguur e n hun eigen gevoelens daarbij in een groeps discussie worden tenslotte de ervaringen uitgewisseld uit de bestudering van de leesverslagen en de protocollen van de discussie blijkt da t leerlingen het moeilijk vinden soms is er sprake van onbegrip voor het emotionele proces dat het personage doormaakt bij degenen die wel goed aanvoelen waar het om gaat ontbreekt het vaak aan een toereikend ver baal repertoire hij voelde zich natuurlijk shit en later nog meer shit we geven ze daarom wel een lijst met emotiewoorden waar ze uit kunnen kiezen om meer nuances aan te brengen een aantal maakt daar dankbaar gebruik van en zegt ook daar veel van geleerd te hebben maar anderen houden het liever op het kernachtige maar beperkte leerlingenjargon de stapsgewijze schrifte lijke reflectie wordt door de meesten ervaren als zinvol en vooral het groeps gesprek geeft ze het gevoel dat ze verder gekomen zijn door met anderen te praten ga je het beter begrijpen en ik geloof dat je dan ook je eigen emoties 44 geljon een zielig verhaal maar gelukkig is die tijd voorbij beter begrijpt soms weetje de woorden niet precies en door erover te pra ten kun je je gevoelens formuleren reflectie op de emotionele aspecten kan dus meer inzicht verschaffen niet al leen in het verhaal maar ook in de relatie tekst lezer maar er zijn meer mo gelijkheden 3 in de huid van een ander identificatie als werkvorm het is bekend dat veel lezers identificerend lezen ze passen het verhaal zo snel en zo veel mogelijk in de hun vertrouwde en bekende referentiekaders en iden tificeren zich met hun held een identificerende lesmethode wil echter meer dan het zich willoos overgeven aan het handelingsverloop onder identificatie verstaan we in dit kader het zich inleven en verplaatsen in de ander zich voor stellen hoe de ander zich voelt en zich voorstellen hoe men zich zou voelen en reageren als men zich in de situatie van de ander bevond in de didactische literatuur met betrekking tot werkvormen zijn diverse werk vormen bekend om de identificatie met literaire personages te bevorderen de lezer wordt meestal gevraagd in de huid van een van de verhaalpersonages te kruipen om vervolgens een schrijf o f spelopdracht uit te voeren zoals het schrijven van een dagboeknotitie of een brief aan een van de andere persona ges of het al dan niet tekstgetrouw uitspele n va n een situatie doordat d e leerlingen tijdens een dergelijke oefening in andermans schoenen staan reali seren zij zich de houding en gevoelens achter het gedrag en de uitspraken van de personages ze distantieren zich van het verhaal door zich even te gedragen alsof e n deze combinatie van kennen en voelen kan het begrip verhelderen wij hebben in onze projecten vooral goede ervaringen opgedaan met de brief aan een ander verhaalpersonage en het interview de briefvorm dwingt de leerlingen meer dan een dagboek een standpunt te verdedigen of een gedrag te verklaren we geven ze een min of meer dwin gende instructie zodat de leerlingen zich niet beperken tot de feiten maar juist aandacht schenken aan de gevoelens en nog onuitgesproken gedachten bij een verhaal waarin een nederlandse agent in oorlogstijd na een anoniem telefoontje voor het eerst een joods gezin gaat ophalen voor het transport naar westerbork gaven we de volgende opdracht lees het verhaal nog eens goed en verplaats je in de gevoelens en gedachten van de man op het ogenblik waarop bij besluit mee te werken jij bent nu die man na de oorlog zie je de vrouw op straat lopen je besluit haar een brief t e schrijven schrijf haa r in elk geval over je tegenstrijdige gevoelens op het fatale moment en je gedach ten en gevoelens die je nadien hebt gehad ook het interview dwingt de leerlingen tot een reflectie op de emotionele en morele aspecten van het verhaal een bijkomend voordeel van het interview is dat er wel sprake is van het op zich nemen van een rol maar dat in verhou ding tot andere dramatische werkvormen aan de spelcapaciteiten en de speel durf va n de leerlingen weinig eisen worden gesteld bovendien verg t deze werkvorm nauwelijks extra organisatie wij hanteren meestal twee vormen van het interview het klasse interview en het persoonlijk vraaggesprek bij het klasse interview 45 geljon een zielig verhaal maar gelukkig is die tijd voorbij identificeren alle leerlingen zich met een verhaalfiguur en beantwoorden van uit die identificatie bij toerbeurt de vragen die de interviewer de leraar stelt bij het persoonlijk vraaggesprek vormen enkele leerlingen het interviewteam dat eerste de vragen voorbereidt en deze daarna voorlegt aan een leerling die de rol van het personage op zich genomen heeft leerlingen kunnen het vraagge sprek ook in tweetallen uitvoeren maar dat blijft vaa k wat vrijblijvend d e vragen hebben bij voorkeur niet alleen betrekking op de feitelijke gegeven s uit het verhaal een goede schriftelijke leeriinginstructie is beslist noodzake lijk bijvoorbeeld w e vrage n je nu je in te leven in de persoon van mon tijn wat voor jongen wa s het in welke positie bevindt hi j zic h nu wat heeft hij allemaal meegemaakt hoe denkt hij nu over zijn verleden zijn he den zijn toekomst je wordt straks geinterviewd en beantwoord dan de vragen of je de man nu bent je neemt zijn rol over en probeert te antwoorden zoals hij het zou doen de vragen gaan gedeeltelijk over de feiten maar vooral ook over motieven en gevoelens dus realiseer je goed hoe je moet reageren wat ga je bijvoorbeeld zeggen als men je vraagt naar de gevoelens op een bepaald moment in de oorlog en je ideeen over oorlog en vrede in het algemeen be reid je goed voor door enkele passages nog eens goed door te lezen en maak enkele aantekeningen uit onze ervaring blijkt dat leerlingen bij beide werkvormen meestal weini g moeite hebben met de identificatie ze beantwoorden moeiteloos interview vragen in de ik vorm ook wanneer het vragen buiten de tekst betreft en ze geven zich vaak met zo grote ernst over aan de identificatie dat de spanning soms te snijden is 4 laat die turk maar voor jood spelen1 actualisering het op je nemen van een rol of het expliciteren van gevoelens wil no g niet altijd zeggen dat daarmee ook automatisch de lijn naar het hier en nu getrok ken wordt een goed voorbeeld daarvan vind ik nog altijd de situatie in het toneelstuk geknip t voor de rol van de duitse schrijfster leonie ossowski voor de goede orde het werd geschreven en opgevoerd in een tijd dat er nog geen sprake was van rassenonlusteri een geschiedenisleraar wi l bij de behandeling van de oorlog zijn leerlingen confronteren met de verschrikkingen van het nazisme hij kiest een dramati sche werkvorm en repeteert met de klas een toneelstuk over scholieren die in oorlogstijd een joodse leerling verbergen de klas is totaal niet gemotiveerd de oorlog is voor hen een gebeurtenis uit het verre verleden en de problema tiek lijkt op dat moment gedateerd tot een van de leerlingen voorstel t van rollen t e wisselen ee n turkse klasgenoot moe t d e joodse jongen spelen vanaf da t moment vallen fictie e n werkelijkheid op een gruwelijke manie r samen omdat alle tot nu toe verzwegen emoties omgezet worden in woorden endaden een zo directe omslag is nauwelijks te realiseren en ook niet altijd wenselijk maar als wil dat een tekst gaat functioneren in het leven van je leerlingen dan moetje ruimte maken voor de transpositie naar de eigen situatie 46 geljon een zielig verhaal maar gelukkig is die tijd voorbij een voor de hand liggende vraag is dan wat had jij gedaan als je in die situa tie had verkeerd een lastige vraag omdat je je de omstandigheden nauwelijks kunt indenken zelfs al heb je intens met het verhaal meegeleefd de keuze die de vrouw in sophie s choice moet maken tussen haar beide kinderen is z o onmenselijk datj e daar geen sluitend antwoord op kunt geven en wie kan met zekerheid zeggen of hij een andere keus had gemaakt dan de joodse leraar suasso in de nacht der girondijnen van j presser die in het kamp wester bork als lid van de ordedienst meehelpt met de deportatie van zijn medegevan genen naar auschwitz maar het is wel goed er over na te denken een tweede soort vraag is zijn er nu situaties of keuzes te bedenken die op de een of andere manier overeenstemmen met die uit het verhaal en wat zou jij in die situatie doen met name in de verhaalfiguren die onder de druk van de omstandigheden eigenlij k maa r een beetje fou t zijn herkennen leerlinge n mensen uit hun omgeving maar vaak ook zichzelf het is verrassend en ook onthutsend om te merken hoeveel parallelle n er te trekken zijn met actuele politieke en maatschappelijke beslissingen die voor anderen levensbedreigend kunnen zijn een derde mogelijkheid is het voorleggen van een aantal dilemma s uit het dagelijkse leven die een serieuze vergelijking met die uit het verhaal welis waar niet kunnen doorstaan maar die wel duidelijk maken dat het vaak derge lijke simpele keuzes zijn die onder bepaalde omstandigheden kunnen leiden tot afschuwelijk e gevolgen ee n voorbeeld j e speelt in een band en jullie hebben dringend nieuwe apparatuur nodig je kunt voor veel geld spelen o p een bijeenkomst van een extreem rechtse partij zou je dat doen of je hebt dringend behoefte aan geld voor een studiereis je kunt een affiche voor deze club maken nadat de persoonlijke stellingnam e schriftelijk i s vastgelegd ik doe het ik heb mijn twijfels maar ik doe het waarschijnlijk wel ik weet het niet ik aarzel nog maar ik doe het waarschijnlijk nie t ik doe het niet volgt een groepsdiscussie daarna gaan we terug naar de tekst is er een ver band te leggen met het dilemma uit het verhaal 5 evaluatie wie omstreeks de vijfde mei aandacht besteedt aan de literatuur over de oor log doet dat waarschijnlijk toch met een wat andere doelstelling dan in andere lessen ons is gebleken dat een affectieve identuicerende benaderin g leidt tot een gro tere verbondenheid met de verhaalfiguren en dat is een goede basis voor het nadenken over wat dat verhaal voor jouzelf kan betekenen dat leidt dan vrij wel vanzel f naa r een vorm van morele reflectie e n dat is mijns inziens oo k een aspect van de literaire competentie veel verhalen of romanfragmenten le nen zich voor een dergelijke behandeling wie bang is dat een gevoelsmatige identificerende benadering van foute figuren automatisch leidt tot een te wel willend begrip voor hun daden komt waarschijnlijk bedrogen uit in het vu project was bij deze aanpak het oordeel juist veel negatiever dan bij de groep die met enige distantie aan het verhaal had gewerkt ongeacht of deze figuren nu uit overtuiging uit eigenbelang of onder druk van de omstandigheden han 47 geljon een zielig verhaal maar gelukkig is die tijd voorbij delden zoek echter niet alleen naar teksten met foute figuren maar liever nog naar verhalen over gewone mensen die niet konden wilden of durfden kiezen of ove r de verzetshelden bij toeval pastorale 1943 van vestdijk en de ro mans van hermans bevatten veel va n dergelijke figuren maar eigenlijk ko men ze overal wel voor natuurlijk is er niets mis met een andere aanpak van verhalen over wo ii een interessante contextuenng door middel van een videoprogramma en een informatieve tekst over bepaalde aspecten van de oorlog plaatsen het verhaal in een goed kader een degelijke analyse of een boeiende discussie leidt vaak tot uitstekend e resultaten waarbi j ook de gevoelens ee n rol zulle n spelen projecten als deze hebben mij echter geleerd dat de hierboven beschreven weg tot verrassende resultaten kan leiden noten 1 enkele van deze projecten zijn vastgelegd in dick schram cor geljon effecten va n affectieve e n cognitieve lesmethode n op de receptie van verhalen over de tweede wereldoorlog in spiegel jrg 5 1988 nr 3 p p 321 335 geljon e n d h schram identificerende e n tekstbestuderende lesmethoden ee n vergelijkend empirisch onderzoek in andringa e en d h schram red literatuur in junctie empirische literatuurwetenschap in didactische perspectief boh n staf leu van loghum houten 1990 pp 203 229 2 enkele publikaties op dit gebied zijn w van peer emotionel e functie s va n het literaire lezen in spektator jrg 20 nr 1 1991 pp 87 96 dick schram en cor geljon emoties in de literatuurles een aanzet in van gorp h en d de geest red even boven het evenwicht acco leuven amersfoort 1992 pp 199 209 48