Documenten
emancipatorisch taalonderwijs wat er in west duitsland van terecht kwa m johan eimers het komend kopgres heeft als thema emancipatorisch moedertaalonder wijs gezien de von aktiviteiten in het verleden en haar beleidsnota is emancipatorisch moedertaalonderwijs een wezenlijk begrip binnen de von het mag dan ook verheugend genoemd worden dat het van 3 tot en met 6 april te houden kopgres daar met nadruk aandacht aan gaat beste den over de betekenis van het begrip emancipatorisch moedertaalonder wijs en de konkrete uitwerking ervan in het onderwijs zijn de meningen nogal verdeeld in het volgende artikel wordt het begrip verhelderd aan de hand van een in de duitste staat hessen geformuleerd leerplan het artikel behandelt tevens de reacties in de duitse bondsrepubliek op het hessense leerplan en hiermee zijn wij op het terrein van de problema tiek rond centrale leerplanontwikkeling versus leerplanontwikkeling aan de basis met al zijn politieke implikaties eveneens een voor de von belangrijke problematiek gezien haar deelneming aan de commissie mo dernisering moedertaalonderwijs c m m johan eimers is docent aan de gelderse leergangen lerarenopleiding te nijmegen vernieuwing van het taalonderwijs in de deelstaat h e ssen ludwig von friedeburg minister van onderwijs in de w estduitse deelstaat hessen publiceerde begin 1973 rahmenricht linien voor de vakken duits en maatschappijleer in de literatuur en verder in dit artikel afgekort als r r l de formuleringen van de richtlijnen en begeleidende publikaties getuigen van het voornemen te komen tot emancipatorisch moedertaalonderwijs ik wil in dit artikel een indruk geven van wat er in hessen de afgelopen twee jaar naar aanleiding van die richtlijnen allemaal gebeurd is het laat nog weer eens zien hoe moeilijk goede bedoelingen zich in de bestaande maatschappelijke koptekst laten reali seren wezenlijke vernieuwing van het moedertaalonderwijs blijkt een politieke en daardoor een moeizame uiterst kwetsbare aangelegenheid elke deelstaat heeft in de duitse bondsrepubliek zijn eigen kultusministerium wat l eidt tot een zekere pluriformiteit op onderwijsgebied zo is men met middenschool experimenten gesamtschule het verst in staten waar de s p d aanhang het grootst is een van die deelstaten is hessen ook al hebben de verkiezingen van oktober 1974 d e 2 sociaal d emocraten daa r een gevoelig verlies opgel everd we vinden daa r d an ook naar verhouding een groot aantal gesamtschulen he t m id d enschoolexperiment houdt in h essen meer in dan een struktuurverandering van he t o nd erwij s in de r r l wordt een poging gedaan ook inhoudelijk af te stem m en op het doe l dat men met de gesamtschule voor ogen had beter onder wijs en grotere kansengelijkheid voor alle leerlingen men kent in de duitse deelstaten gecen traliseerde leerp lanontwikkeling w at door de overheid aan plannen wordt gepubli ceerd heeft een tamelijk verplichtend karakter dat dit zeker geldt voor de r r l die zo nauwkeurig mogelijk willen zijn in het aangeven van doe len leerinhouden en werk vormen b lijkt uit wat von friedeburg daar ze l f over zegt b indend zijn de algemene leerdoelen verplichtend is verder de overdracht steeds te kunnen aantonen we l ke rel atie er is tussen de al gemene leerdoelen en bepaalde inhouden en werkvormen d e in d e r r l voorgestelde inhouden en werkvormen zijn voorbee lden voor zulke re l aties aangezien zij rekeninghouden d met de maatschappelijke ontwikkeling en de daaruit voortkomende opdracht voor de school gekozen moesten worden zijn ook de voor beeld en in hoge mate bindend dat is duidelijke taal de minister wilde ernst maken met een inhoudelijke vernieuwing van het moedertaalonderwijs d e plannen zijn bedoeld voor de sekundarstufe i door genummerd vanaf het begin van de basisschool zijn dat de klassen 5 10 algemene p r i ncipe s a an de ond erwijshervormingen in hessen liggen indrukwekkende principes ten grond slag volgens de d uitse gro ndwet zijn alle mensen voor de wet gelijk mag niemand vanwege zijn taal bevoordeeld of benadeel d worden art 3 bezit ieder het recht zijn m e n ing in woord geschrift en beeld vrij te uiten en te verspreiden art 5 en is de b ondsrepubliek een democratische en social e bondsstaat art 20 aan de maatschap p elijke werkelijkheid is niet alleen in duitsland echter nog heel wat te veranderen voordat deze overeenkomt met dergelijke grondwetformuleringen de samenstellers van d e r r l zijn ervan uitgegaan dat de school ten aanzien van die veranderingen een be l angrijk e functie heeft d uidelijk maken hoe de macht verdeeld is welke be langen er i n de sam enleving bestaan dat is de opdracht van de school 2 termen als kansengelijkheid spreiding van macht zelfbestemming meebeslissing en emancipatie komt men in geschriften van r r l samenstellers herhaaldelijk tegen met nadruk wor dt o a d oo r minister von friedeburg gezegd dat de school als leefgemeenschap de tot nu toe vanzelfsprekende autoriteit van de leraar ze l f ter diskussie moet kunnen s tell en emancipatorisch betekent dan in de praktijk dat de leerlingen betrokken wor den in de pl anning en organisatie van het onderwijs wat willen de r r l voor moedertaalonderwijs i c het duits opvallend is dat de r r l voor duits niet alleen twee jaar geleden tegelijk met die voo r maatschappij l eer verschenen maar ook sindsdien vaak in een adem daarmee genoemd worden d e relatie tussen moedertaalonderwijs en maatschappe lijke vorming is dan ook vanaf de eerste zinne n der r r l duidelijk taal en taalgebruik wordt niet als iets geisoleer d e begrepe n maar al s een onderdeel van de werkelijke kommunikatie en daarmee van maatschappe lijke processen he t al gemene lee rdoel voor duits wordt als volgt sam engevat het is de taak van het moe dertaalonderwijs de mogelijkheid van de l eerlingen zich te u it en te bevorderen in de konkretisering van deze formulering moet de analyse van de maatscha p pelijke verhoudingen een bel angrijke plaats innemen omdat deze verhou dingen de kommunikatiemogelijkheden bepa len d e resultaten van zo n analyse tonen dat de bestaand e grenze n voor de mogelijkheid van kommunikatie uitdrukki ngen zijn van maatschappelij ke verschillen en tegenstellingen e lke school die zich bewust is van de in de grondwet geformuleerde vormingsdoelen moet de leerlingen in staat stellen de samenhang tussen kommunikatiemoge l ijkheden en maatschappijstruktuur en de bete ken is daarvan voor hun eigen leven en voor de ontwikke l ing van de maatschappij te begrijpen deze gedacht engang maakt een onderwijs noodzakelijk dat elke talige oefenin g zo organiseert dat deze het nadenken over de funktie van de leerstof in samenhang met maatschappelijke strukturen niet alleen mogelijk maakt maar ook stimul eert en verwezenlijkt niet alleen uitgaat van het taalgedrag van de leer lingen maar juist van daar uit komt tot bewustmaking en verbalisering van sociale ervaringen die dat taalgedrag uit eindelijk bepalen de hierbij optredende taalnorm konflikten als uitdrukking van eraan ten grondslag liggen de maatschappelijke konflikten begrijpt en behandelt deze taken sluiten geen szins die oefeningen uit die de leerlingen in staat stellen in de zin van traditionele taalnormen te spreken en te schrijven h et is immers ook nood zakelijk de leerlingen voor te bereiden op hun latere leven zodanig dat ze niet op de bestaande kommunikatiebarrieres stuklopen 3 wat minder belangrijk zou worde n hoewel in bovenstaande samenvatting oefeningen volgens de traditionele taalnormen nog we l genoem d worden hebben de kritische lezers van de r r l goed begrepe n dat he t leren beheersen van de hochsprache zeg maar a b n volgens minister von friedeburg veel minder aandacht zou gaan krijgen d e gedachte dat de schoo l de bijzon d ere taak heeft een algemene genormee rde moedertaatin stand te houden om daarmee de interregionale kommunikatie mogelijk te maken wordt vooral na de ver breiding van de massa kommunikatiemiddelen niet meer als houdbaar gezien behalve voor h ochsprache training zal bij het invoeren van de nieuwe leerplannen ook voor spellingonderwijs en literatuurgeschiedenis minder tijd gereserveerd worden betoogd wor dt dat men de overwaardering voor korrekte spelling zowel in de school als daar buiten moet relativeren d e school mag niet langer de spelbeheersing a l s selektiekrite rium hanteren en daarbij voorbijgaan aan andere kommunikatieve vaardigheden van de l eerlingen wat dan wel het geheel van het moedertaalonderwijs wordt onderscheiden in drie werkgebieden oefenen in mondelinge en schriftelijke kommunikati e omgaan met teksten 4 reflektie over taal en taalgebruik bij het lezen van de uitwerkingen van deze titels ziet men dat de scheiding in drie gebieden in de praktijk van het moedertaalonderwijs niet doorgevoerd hoeft te wor den oefenen in mondelinge en schriftelijke kommunikatie impliceert omgaan met teksten reflektie over taal en taalgebruik is van de twee andere werkgebieden een belangrijk aspekt integratie van de aspekten wordt sterk bevorderd door de aanbeve ling het projekt als werkvorm te kiezen voorwaarde is dat de projekten op werkelijke situaties gebaseerd zijn d w z op de kommunikatiesituaties waarmee de leerlingen op school en thuis vertrouwd zijn problemen of konflikten uit de directe ervaringswereld van leerlingen en leraar bepalen de werk en leerdoelen van het projekt wat verder opvalt is dat het bij elk werkgebied in laatste instantie niet gaat om de taal of het taalgebruik maar om de maatschappelijke kontekst waarin mensen hun taal gebruiken ik wil dit laatste illustreren met citaten uit de beschrijving van de werkge bieden uit mondelinge kommunikatie diskussieopdrachten uit taalboeken kunnen benut worden als men erbij bedenkt dat deze opdrachten formeel blijven het ligt voor de hand het onderzoeken van taalboeken tot thema van de lessen te maken daarbij zouden de leerlingen moeten leren dat achter bepaalde onder het mom van objectiviteit naar voren gebrachte eisen voor een goed gesprek belangen voor een van de partijen in de diskussie kunnen staan uit schriftelijke kommunikatie vanwege objektieve en subjektieve oorzaken heeft in de huidige kommunikatiestruk tuur van onze samenleving slechts een minderheid de mogelijkheid haar mening open baar te maken met het inzicht hierin komt tegelijkertijd de vraag op hoe deze toe stand veranderd kan worden m b t dit werkterrein betekent dat de vraag naar nieuwe vormen stencils plakkaten teksten voor kommunikatiecentra en informatiestands teksten voor straattheater schrijven wordt zo een middel tot kritische openbaarheid uit omgaan met teksten het gaat om de vraag met welke teksten leerlingen zich gelet op hun huidige en te verwachten levensomstandigheden moeten bezighouden dat betekent bij het kiezen van teksten moet kritisch bepaald worden wat de leerlingen nodig hebben en op welke wijze het bezig zijn met een tekst kan bijdragen tot hun emancipatie het bezig zijn met een tekst houdt in dat de leerling gaat inzien hoe een economische politieke sociale en culturele samenhang de werkelijke en historische achtergrond voor elke tekst vormt uit refleksie over taal terwijl de leerlingen taaluitingen onderzoeken leren zij de taal als som van ingevroren sociale ervaringen waarnemen d w z ze leren het taalgebruik van hun omgeving begrij pen en in historische samenhang kritisch analyseren als uitoefening van macht zoals ze dat in het taalgedrag in hun naaste omgeving ervaren niet in de laatste plaats op school als taalgebruik gebonden aan maatschappelijke lagen die de formeel bestaande gelijke kansen beperken als ideol ogische versluiering op de meest versc hillen de terreinen al s m anipul atie zoals de taal in de massamedia gebruikt wordt tijden s de kritische analyse van deze praktijk worde n mogelijkheden tot humaner taalgebr uik zichtbaar d e leerlingen moeten leren hoe realisaties van deze mogelijkhe den in de aktuele situatie kunnen begin nen i n dergelijke omstandigheden kan taa l ervaren worden als middel voo r informatie die alternatieven laat zien en mogelijkheden tot beslissen na gekre gen informatie open laat tot openharige uiteenzetting van belangen tot r ationele en kon tro l eerbare afhandeling van konflikten tot solidarisering om belangen buiten de bekritiseerde praktijk om te kunnen verd edigen4 de reaktie s de plannen beschreven in de r r l van begin 1973 hebben vooral in hessen maar ook daarbuiten een werkelijk onvoorstelbaar aantal reakties opgeroepen voor en tegenstanders van de voorgenomen vernieuwing bestreden elkaar in de pers via brochu res van politieke partijen in het parlement en op openbare forumbijeenkomsten voor al van de kant van de c d u is tegen het in de r r l geformuleerde sociale leren geageerd met een felheid waarbij het provinciale gesputter zoals wij dat kennen tegen proloog geheel in het niet valt een goed overzicht van de gevoerde strijd krijgt men uit de bij fischer in frankfurt uitgegeven boekjes was sollen scheler lernen samengesteld door gerd k hler en ernst reuter en wem soli die schele netzen verzorgd door gerd k hler bij bertels mann universitatsverlag in dusseldorf verscheen hessische rahmenrichtlinien analyse end dokumentation eines bildungspolitischen konflikts door hannelore christ e a vooral de documentatie in dit boek met o a verslagen van landdagzittingen is erg interessant de uitgave wem soll die schele netzen bevat een uitstekende literatuur opgave gebaseerd op de lijsten die verstrekt worden door het ministerie in wiesbaden de omvang van de literatuuropgave meer dan 500 titels is illustratief voor de hevig heid van het bildungspolitische konflikt zoals ik hierboven al opmerkte kwam de felste kritiek van de c d u vooroordelen tegen alles wat rood of links heet werden op doortrapte wijze uitgebuit de in een c d u brochure als titel gebruikte slogan marx statt rechtschreibung deed al vele betrokkenen partij kiezen tegen de r r l zonde r dat ze r nog woord gelezen hadden standardwerk der p tl r als f1r e er 11p ii p lehrplane heet een ander c d u geschrift om nog maar eens op de dreigende gevaren uit het oosten te wijzen bij deze kritische en beschuldigende opstelling van de c d u woordvoerders sloten hele groepen van conservatieve ouders keine experimente mit unseren kindern en leraren zich gemakkelijk aan dat ook werkgeversbonden een afwijzende houding aannamen laat zich raden al laten de standpunten van de verschillende organisaties wel nuances zien in publikaties van de kerken blijkt men van zeer bezorgd tot streng veroordelend te zijn over de r r l so wird unsere jugend klammheilich vergiftet schreef de bildpost 6 de opstelling van de libera le p artij f d p getu igt wel van krit iek op w at genoemd wordt de ideologisch eenzij dige gro nd sl ag van d e r r l m aa r is minde r fel gesugge reer d wordt bij de verdere uitwerking d e grondslag te verbreden en niet te snel af te r ekenen met wat tot n u toe als waardevol werd ervaren hochsprache en literatuur onderwijs voorvechters van de vernieuwingspl annen vindt men vooral bij de linker vleugel van de s p d in de strijd neme n zij een zeer defensieve houding aan het val t op hoe vaak zij betogen dat de p l annen echt niet zo marxistisch zijn a l s het we l lijkt d e houding van m arxistische groeperingen is ten aanzien van de zo vaak socialistisch genoemde vernieuwinge n zeer gereserveerd h et gaat zo wordt gesteld in de strijd om de r r l in feite om een kon flikt tussen twee varianten van een b u rgerlijke onderwijs politiek voor een revo lutionaire onderwijspo litiek in het belang van de arbeide rs kl asse zijn de r r l geen curricul aire verandering van de school deze staat en valt met de pol ytechnische arbeids eenheidsschool als resultaat van de sociale emancipatie van het proletariaat die slechts denkbaar is als politieke actie s wat kwam er terecht van de mooie plannen het heeft er veel van weg dat minister ludwig von friedeburg n a v de reakties op zijn voornemens heel wat water in de nieuwe wijn heeft moeten doen het meest ingrijpend voor het vervolg van dit hessische verhaal is waarschijnlijk wel de verander de samenstelling van de commissie die de vernieuwingsplannen voor de minister uit werkt tot aan de publikatie van de r r l bestond die commissie uit s p d leden op aandrang van de coalitiepartner in de regering van hessen moest de minister de com missie uitbreiden met enkele f d p ers bij het vervaardigen van konkrete uitwer kingen unterrichtsmaterialien werd de f d p invloed al spoedig merkbaar een actuele leestekst werd bijvoorbeeld als te eenzijdig links door hen veroordeeld en kon niet opgenomen worden in een leerstofpakket drie van de meer radikale s p d werk groepleden waaronder hubert ivo trokken zich begin 1974 terug omdat het hun niet meer mogelijk was op basis van de eerder geformuleerde principes door te werken de unterrichtsmaterialien verschenen in februari 1974 ze zijn bedoeld voor de klassen 7 en 8 wat leeftijd betreft te vergelijken met onze brugklassen 1 en 2 na een algemene inleiding wordt in ongeveer tweehonderd pagina s een beschrijving gegeven van de volgende zeven projekten 1 televisie en werkelijkheid over nieuwsuitzendingen en politieseries 2 satire 3 onderwijsplanning als inhoud van het onderwijs bloemlezing die juden buche 4 boek en boekhandel 5 omgaan met kennis kruiswoordraadsels woordenboeken school 6 kommunikatiestrukturen van de reclame 7 taal en recht bij elk projekt hoort dan nog een aparte uitgave van een verzameling teksten elk projekt geeft een formulering van de leerdoelen een uitvoerige beschrijving van de werkwijze en het leerproces en laat ten slotte zien hoe de verschillende aspecten van taalonderwijs schriftelijke en mondelinge kommunikatie reflektie over taal en om gaan met teksten tot hun recht gekomen zijn misschien zit het teleurstellende van 7 deze unterrichtsmaterialien wel juist in de grondigheid ervan de r r l van 1 973 riepen de leraar op tot soli dariteit met de leerl ingen die tot nu toe in het onderwijs bena d ee l d werden deze konkretiseringen van een jaar later geven hem een boek on der de arm waarmee hij de komende jaren de klas binnen kan stappen om dieze lfde leerlingen aan het werk te zetten d eze zogenaamde projekten hebben weinig meer te maken met het situatieve leren zoals dat eerder gesuggereerd werd een knappe leraar die er in slaagt met zoveel projekt materiaal in zijn handen nog samen met zijn leerlingen vanuit hun gemeensc happe lijke situatie het onderwijs te bepalen w at mij verder opvalt is dat een kritische en op verandering gerichte stellingname t a v maatschappelijke onrechtvaardigheden als onderwijsdoel in deze projekten toch weinig kansen heeft terwijl iets dergelijks in de r r l van 1973 wel gesuggereerd was maar de konkretiseringen zijn niet bedoeld o m die eerste r r l aan te vullen ze moeten ze vervangen desgevraagd deel t de h essische k ultusminister mee dasz die erstfassung der r ahmenrichtlinien deutsch nicht meter lieferbar ist valt er nog wat te vernieuwen het onderwijs in de moedertaal laat zich niet van vandaag of morgen veranderen dat je het daar zelfs als minister van onderwijs nog moeilijk mee kunt hebben heeft prof ludwig von friedeburg in hessen ondervonden maar de vernieuwing gaat wel door en is volgens mij gelegen in situatief moedertaalonderwijs dat is projektonderwijs waar van doel leerinhouden en werkvormen gekozen worden door leraar en leerlingen n a v hun actuele situatie en waarin functioneel taalgebruik een middel is tot het oplossen van problemen het opkomen voor belangen het doorvoeren van veranderingen kort om het bereiken van konkrete werkdoelen de voorbereiders van de komende von konferentie hebben al gewezen op het belang van duitse publikaties in verband met emancipatorisch taalonderwijs het is mijn indruk dat er de laatste tijd in duitsland voortreffelijk materiaal verschijnt dat blijk geeft van het feit dat er ook in het duitse moedertaalonderwijs heel wat aan de hand is het nieuwe tijdschrift praxis deutsch geeft daarvan o a een goed beeld en heeft ook de nederlandse moedertaalleraar heel wat bruikbare suggesties te bieden 6 dit artikel kwam tot stand naar aanleiding van een door mij begeleid projekt over de hessische rahmenrichtlinien uitgevoerd door een aantal derde jaars studenten van de lerarenopleiding gelderse leergangen te nijmegen de projektgroep verzorgt een ne dc aluse weergave vair de inhoud van de r r l een beschrijving va onderwijsleer situaties o a de zeven projekten en een overzicht van de politieke diskussie voor geinteresseerden kan zolang de voorraad strekt tegen vergoeding van de reproduktie kosten een exemplaar gereserveerd worden n oten 1 b ild ungspoli t ische i nformat ionen herausgegebe n vom h essische n k ultusm i nist er nr 3 72 2 erich rister gru nd rechte un d schulreform in wem soli si e sch ul e nulzen frankfu rt 1 9 74 3 uit d e weergaven van de r r l tekst die te vin den is in h annelore christ e a hessische rahmenrichtlinien analyse und doku m entation eines bildungspolitische n ko nflikts d usse l d orf 197 4 h et moe ilijke duits van de r r l tekst is soms zeer vrij vertaald 4 gedeelten va n d e oor spronkel ijke r r l tekst vindt men ook in ger d k tih le r en ernst r euter was sollen s chiiler lernen frankfurt 19 73 5 uit f u hn zeitung fiir proletarische schulpolitiek un d padagogik kritiek frankfurther lehrer stude nten a ls d ocumen t ati e opgenomen in de bij noot 3 genoemde publikatie 6 pr axis deutsch word t uitgegeven d oor frie dri ch verlag 300 1 velber bei h annover