Empirisch literatuuronderzoek in de klas

recensi e literatuur in fun ctie p u bl ik aties die een link leggen tussen weten sc hap e n didactie k l iggen ech ter niet voor het nicole sol o prapen m et literatuu r in fu nctie wordt een p o ging gedaan deze lacun e enigszins op te vu llen empirisch het b oek is bestemd voor ied ereen di e gein te resseer d is in literatuurwetenschappelijke ont literatuuronderzoek wikkelingen vooral in verband met het litera tuuronder w ijs vol gens het voorwoord zijn d a t in de klas l iteratuurdoce n ten aan universiteiten en lera renop leidingen vakd id actici en docen t en in het voortgezet onderwijs het boek lij k t mij ook aan te bevelen voor studenten aan lerarenoplei dingen en vooral voo r auteurs van l esb oe ken e and r in ga d sc hram red literatuur in voor het voort gezet ond erwijs fu nctie empirische wetenschap in didactisch perspec literatuur in functie h eeft een tweeledige d oel tief h outen b o hn stafl eu van loghum i99o stelling het wil de lezers be k endmake n met 298 blz f49 5o vor men van em pi r isch l i t erat uuronderzoek en daarnaast wil het laten zien hoe met hoden en resultaten van dat onderzoe k didactisc h bruik dat empirisch literatuuronderzoek nuttig is en baar zijn versc hillende vlaamse en nederl and nuttig ka n zijn voor de literatuurdidactiek zal se empirici hebben een bijdrage geleverd en niemand vand aag d e dag nog tegenspre ken in nauwe samenwerking met el kaar en met de d at docenten leraren en vakdidactici de ver samens t ellers is een rijk en over het algemeen worvenhed en van het empirisch literatuu ron evenwicht i g b oek ontstaan derzoe k over het algemeen weinig b etrekken de inleiding geschreven door e ibsch in h un ond erwijs p raktijk lijkt echter ook een d sc hram geeft een dui d e l ij k overzicht van de gegeven i n deze wat p aradoxale situatie zou belangrijkste ontwikkelingen binnen de empi natuurlij k verandering m oeten komen rische literatuurwetenschap die va n invloed zijn d e empirisch e lite ratuurwetenschap h oudt geweest op het li ter atuuronderzoek van n eder zich bezig met hoe literatuur gemaakt ver lands talig e empirici het werk va n de ameri spreid en gerecipieer d wordt maar heeft ook kaanse reader res ponse rich ting met als ver dui del ij k een toepassingsgerichte intentie vra tegenwoordigers d bleich en n h olland heeft gen die gestel d worden bij de toepassingsmo daarbij de groots te rol gespeeld b leic h en h ol gelijkheden van empirisch literatuuronderzoe k land richten zich vooral tegen de al s ongewen st in het onderwijs zijn bij voorbee ld welke pro hierarch isch en ondemocratisch beschouwde cessen en vaar d igheden spelen bij het lezen van literaire onderwijs situatie p 16 h un o n verhalen e n gedichten een rol welke verschil derzoek h eeft te ma k en met mensen en h un er len tussen lezers zijn van invloed op het lees varingen naar aanlei ding van tek sten en in veel proces h oe sturen eigenschapp en van literaire minder mate met tek stbetekenissen als doel op werken d e leesprocessen hoe beinvl oeden zichzelf de hermeneutisc h e methode waarbij lesmetho den het l eesgedrag men de geldigheid va n interpretaties wil aanto i edereen d ie deelneemt aan de onderwijs nen word t d aarmee ter zijde ge legd praktijk zou daarom kennis moeten nemen van i n n ederl and gebeurt hetzelfde men wil d e de stand van het em p irisch literatuuronderzoe k lezers in vrijheid op l i teratuur laten reageren en daarmee zijn voor deel kunnen doen het zodat men een realistisch inzic h t krijgt in de ef ontwik kel en van nieuwe didactische meth oden fecten van lezen o p d eze manier loopt me n ook aan de hand van onderzoe k sres ultaten uit de minder de kans om eigen normen en wensen a ls empirische wetenschap zou het ond erwijs ten feiten te presenteren goede komen m et het overzich t van i bsch schram is al min of meer voldaan aan de eerste d oe l stelling van 1991 3 moer 107 het boek al voegen d e ge p resen teer de o nder tot de doelgroep van dit boek soms toch enige zoeken in de verschillende artikelen daar na vr agen o p ik zal dat illustreren aan de h and van tuurlijk nog veel aan toe de tweede doel stellin g enige voo rbeelden de link naar de lite rat uurdi dac ti e k wordt in deze inleidin g n a der gesp ecifi ceer d men h oudt in leeservaring wat m aakt het uit een bij zich i n d it b oek voor name lijk bezig met de in drage van e andringa wor d t versl ag gedaan teractie t ussen tekst en l ezer en met de vraag van een onderzoek naar he t leesproces bij ge welke l ees pr ocessen een rol spelen bij de r ecep oefende en niet geoefen de lezers proefp e rso tie va n literaire tek sten wanneer me n die lees nen van verschillende leeftijden en met een processen kan formuleren kan men ook richt versch illend leesgedrag k regen het verhaal eb lijnen formuleren voor literatuuronderwijs en vl oed van f b hotz in fragmenten te lezen h un werd gevraagd om al lezende hardo p te de gepresenteerde onderzoeken denk en d e p roefp ersonen reageerden versc hil le nd op deze l fde fragmenten en moesten b ij een lite ratu ur in functie is ond erve rdeeld in d rie af nieuw fragment meestal hu n interpretatie bij delingen inde eerste afdel i ng ontw ikkelingen stellen de betekenismogelijkheden van de tekst in literair e comp eten tie staan vier bijdragen k onden op die manier op grond van d e lezers wa a rin het accent l igt op factoren d ie van belang reacties en zond er inmenging van de onder zijn bij het aa nleren van de vaardigheden om zoek ster worden geinventariseerd emp irisch lite rair e tek ste n te b egrijp en en te waarde ren i n gezien is dit n atuurlijk ee n prima meth o de de tweede afd el i ng lezerseigenschappen en maar de conclusie die aan het onderzoek ver teksteigenschappen va riab elen en h un invloe d bond en wordt lijkt mij op zijn zach tst gezegd s t aan drie s tu dies waarbij voo ral gek e ken word t wat te veel o p het intrapp en van een open deur naar d e invloe d van achtergrondkenn is maat ik citeer sc happ el ijk cultureel l eeftij dgeb on d en e t cete ra op h e t rec ip ieren van teksten i n de l aatste af bij d eze i ndivid uele lezers is een verba nd te deli ng st aan vi er bijd rag en onde r d e noe m er zie n tussen veel en graag lezen manier van reci l i teratuu roverdracht waarb ij herkenning en pieren en de waardering van h et ver haal leeftij d in zich t i n d e wijze waaro p die overdrach t spee l t h ier minder een r o l h oewel een versc h il pl aatsvindt le idt of zal leiden tot herbezi nning in rijph eid wel zichtbaar wordt m en zou voor op meth ode n en doe len in het literatu urond er zic htig kunnen conclu deren d at die lezers die wijs op school een breder handelingsre p ertoire heb b en en in bij de o nderzoeken die in deze dr ie afdelingen staat zij n samenhang tot stand te brengen op wo rden ge pr esen t eerd werd niet alleen geb ruik meer niveaus eer d er een zinvolle rep resentatie gem aa kt van literair proza maar ook van ge vo rmen hiermee zou de kring van het toeken di chte n en bee ldmate r iaal n aast een onder zoek nen van tek s t zin en zin van het lezenu weer naar het her ken nen van ironie aan d e han d van gesloten zijn p 44 een gedic ht van hannie michaelis tre ffen we in dit boek bij voorbeeld ook een bijdrage aan wat voor nieuws staat er in deze conclusie en over hoe woor d en beeld elkaar in het rece ptie wat heeft iemand die voor de klas staat aan zo n p roces b einvloeden dit aan de h and van e p i conclusie dat kinderen op verschillende ma gra mmen die b b rech t heeft gesch reven b ij nieren verhalen interpreteren weet iedere leraar oorlogsfoto s de belangrijkste vraag is hoe een leraar in litera tuurlessen moet omgaan met al die verschillen i s het d e sch rijvers nu gelu kt om met dit ge de representaties op die vraag wordt hier geen varieerde materiaal aan de tweed e d oel stel antwoord gegeven ling het late n zien h oe metho den en resultaten van emp irisch literatuu r onderzoe k d idact isch het herkennen van ironi e bruikb aar zijn te vol doe n j a en nee d e onde rzoeken zijn vaak zeer aardig om te een ander voorbeeld is de bijdrage van l eze n maar roepen b ij mij als lerares neder a toussaint dekker le petit prince over het l an d s i n het voor tgezet onderwijs en behorend begrijpen en waarderen van een ironische tekst i 08 moer i99i 3 een belangrijke vraag die de o nde rzoeks t er o m h oe meer je leest hoe leuker het wordt zich s t e l t is hoe franse b oeken functione ren maar hoe kr ijgen d ocen ten en lerare n h un leer m et h et oog op tekstbegr ip zij v raagt zich af lingen zo ver het antwoord vi nden we niet in of een gebrek aan leeservari ng in de moed ertaal de hierboven genoemd e onde rzoeken maar in een b elemmerin g zou kunnen zijn b ij het lezen andere b ij dragen worden we l enige voorstellen van een f r ans boek voor haar onderzoek ge gedaan laa t leer lingen de hoofdpersoon u i t een bru ikte zij le petit prince van saint exupery n a boek of ver haal eens nas p el en in een interview lezing van h et eerste hoofdstuk moesten d e c geljon d schram in identificerend e en p roefpersonen een k orte samenvatti ng schrij te kstb estu d erende lesmeth o den een ver gelij ven waarin ze duidelijk moesten uitleggen waar k end emp irisc h onderzoe k laat ze zelf een de tekst over gin g en wa t ze ervan vonden d e p assage in een verhaal schrijve n e an dr inga in ironie in de tekst werd door de meeste proef ter afsluiting in didactisch pe rs pectief of personen op dat mo m ent nog niet gezien bij laat ze een enquete invullen bij een verhaal of o p drachten na lezing van het gehele b oekje lag gedicht a van assc he in h oe jongeren ironie h et p ercentage ironieher k enners veel hoger b egrij ped d it b rengt variatie in de les en zorgt uit de resultaten van het onderzoek blee k dat voor een h ogere geboeidheid de docent zou 5 vwo l eerlingen de ironie eer d er b egrepe n in de literatuurles niet meer als su perl ezer m oe dan 4 havo leerlingen en dat ironie beter be ten fungeren maar d e leerl ing cen traal moeten grep en werd naa r mate de context en h et verte l stellen h et nut van st r uctuuranalyses zoal s die p ersp ectief daarvoor steun bo d en b ovend ien worden aangereikt in bij voorb eeld ik heb al een bleek dat inzicht in de ironie van de te kst ge boek van t a nbee k j f ontijn wordt daarbij in paard ging met toe p assing van verschillende twijfe l ge trokken f rutten in over het o pr oe p rodu k tieve vaardigheden en met een relatief pen van vragen om lezers t e boeied tegelij h oge waardering van de te k st d e conclusie van kertijd betoogt a van assch e dat noties als iro toussaint dekk er is zoa l s zij ongetwijfeld ze l f nie ondergel ijke veel degelijker moeten wo rd en al verwacht had dat het leesgedrag in de moe b esproken en uitgep robeerd door leer l ingen dertaal algemeen doorwerkte bij h et lezen in dan nu met de sch oolvoorbeelden uit leerboe een vreemde taal p 67 op grond van het ver ken gebeurt wanneer een leerling veel versc h ij zamelde materiaal k an men die conclusie alleen ningsvormen van ironie kent zal h ij ir o nie ook maar onderschrijven m aar hinkt dit onderzoe k zelf eerder herkennen en e l icher meent in in feite niet op twee gedach ten h et was naar zijn bijdrage fotogrammen van b ert o l t b recht mijn mening beter geweest empirisch gezien b e k eken n a vijftig jaar dat onderwijs in li tera om ook een aantal p roefp ersonen de ne d er tuur pas nut heeft wanneer daar b ij ook de ge landse vertaling van le petit prince voor te leg sch iedenis cultuur en maatschapp el ijke struc gen en de resultaten van dat onderzoek te ver turen van een bepaa l d land worden betrokken gelij ken met de resu l taten d ie verzameld zijn aan de hand van de franse versie m isschien conclusie was dan een h eel ander beeld ontstaan een gro ter aantal pr oefpersonen zou mogelijk de ironie er wor d en dus wel degelijk voorstellen gedaa n eerder en beter begrepen hebben in de neder d ie beantwoorden aan de t weede doelstelli n g landse tekst maar oo k met een op die wijze van dit boek meth oden uit het em p irisch lite bijgestel de conc lusie zou i k niet goed uit de ratuuronderzoe k zijn did ac t isch bruikbaar voeten hebben gek und want wederom roep t daarmee kom ik o p de belangrij kste vraag d ie de vraag op wat heeft iemand die voor de h eb ben docenten en l eraren oo k echt iets aan klas staat aan zo n conc l usie ook hier wordt die voorstellen daar geen antwoord op gegeven h et is jammer dat een boe k als d it niet ver plicht gestel d kan worden voor elke leraar die bruikbaarheid in de klas zijn eigen wijsheid en waar heid al s de enige wijsheid en waar heid beschouwt zo n leraar de twee genoemde onderzoe k en ond erstrepen zal nooit vanuit zichzelf naar dit boek grij overigens wel de noodzaak om leerlinge n aan pen terwijl juist hij er veel van zou kunnen het lezen te krijgen en daar gaat het natuur l ij k leren voor l eraren d ie wel geinteresseerd zij n 19913 moer 109 in onderwijsvernieuwingen en die voo ra l de foru m leerling cen t raal stellen b ij het literatuuronder wijs bie d t d it boe k echter niets nieuws zij zullen zich soms geirriteerd voelen over de b e lerende toon en zich afvragen of de empirisc he eus schalkwijk literatuurwete nsch a p pers wel weten hoe het vaa k in hun literatuurlessen toegaat alle ge het literatuurboek en noemde voorstellen worden op de school waar ik werk bij voorbeeld al jaren in prak tijk ge de verschraling van bracht zoals kees f ens onlangs in de volkskrant schreef dat het h em liever was dat een leerling het literatuuronderwij s zei ik vind dit boek prac htig in plaats van een uiteenzetti ng te geven over de kenmer k en van het n aturalisme zo vergaat het veel leraren al t hans in mijn omgeving dat de structuurana veruit de meeste docenten gebruiken voor het lyse in schoolboeken als ik heb al een boek een zeer literatuuronderwijs een leerboek h et meest belangrijke en voor mij noodzakelijke aanvul gebruikte soort l iteratuurboe k is de l iteratuur ling vormt o p de niet hermeneutische didactie k geschiedenis annex bloemlezing i k wil een maar geen zaligmakende l esvuller is is daarbij aanta l literatuurdidactische k anttekeningen een gegeven pl aatsen bij de wijze waarop de docenten dit type literatuurboe k gebruiken uit mijn disser kortom iedereen die variatie wil aanbrengen in tatie onderzoe k h et functioneren van het lite zijn literatuurlessen moet dit boek aanschaffen ratuurboekduits november i99o blijkt name voor degenen die al jaren empirisch bezig zijn lijk dat de meeste docenten de volgorde van in de les is het wachten op volgende publikaties het boek volgen en de literatuurgeschiedenis het empirisch literatuuronderzoek zal de link dus chronologisch behandelen en dat zij con naar de didactiek blijven leggen en hopelijk form de opbouw van het boek eerst de literaire komen daardoor in de toekomst meer nieuw e informatie aan de orde stellen a l vorens deze ideeen naar voren aan de hand van een karakteristieke tekst te illustreren in sommige geval len leidt de in vl oed van het l iteratuurboek tot verschraling van het literatuuronderwijs deze verschraling is het sterkst merkbaar bij twee aspecten de moderne literatuur wordt voornamelijk uit tijdgebrek door lang niet alle docenten behan deld en de tekstfragmenten als ze al behandeld worden worden eenzijdig vanuit de eerder aangeboden literaire informatie geexploiteerd en slechts zelden mede vanuit de leeservaringen van de leerlingen chron olo gi e doo rbreken bijna alle literatuurboeken voor nederlands en de moderne vreemde talen bieden de literatuur geschiedenis chronologisch aan dit gebeurt omdat in de optiek van de auteurs elke nieuwe periode respectievelijk stroming een reactie is op de voorafgaande derhalve zou de latere pe riode stroming voor leerlingen niet inzichtelijk zijn zonder behandeling van de voorafgaande veel docenten beginnen daarom met de litera iio moer 1991 3