‘Er is meer dan er staat geschreven’. In gesprek met (literatuur)docent Frank Vos.

tracy van poppel er is meer dan er staat geschreven in gesprek met literatuur docent frank vos woord vooraf in deze bijdrage over de dagelijkse gang van zaken in het literatuuron derwijs treft u een weergave aan van een interview met frank vos hij is als docent frans verbonden aan het comenius college te uden deze school oorspronkelijk het rivendell college voor havo en vwo is sinds tweejaar gefuseerd met een mavo hij is werkzaam in allerlei commissies en besturen en is tevens co au teur van randonnees een nieuwe leergang voor de bovenbouw enkele jaren geleden heeft hij in zijn lessen met een aantal procedures gewerkt die door de afdeling literatuurdidactiek van de katholieke uni versiteit te nijmegen zijn ontwikkeld het lessenpakket bestond uit op drachten rond drie teksten een opdracht gebaseerd op de tekstbestude ringsmethode van bal bij het verhaal la parure van guy de maupas sant een tekstervaringsprocedure afgeleid van bleich bij het gedicht le pont mirabeau van apollinaire en een aanbod van produktief creatief werken volgens koch bij twee gedichten van prevert het interviewmodel van de leraren in opleiding van harold vine new york university waarmee u kennis maakte in tsjip 1 is ook hier het uitgangspunt voor het gesprek geweest heb je twee of drie korte literaire werken gedichten en of verhalen die min of meer goed bevallen waar ik nog steeds mee werk is la parure en dat loopt als een trein ik zou het zelf nooit gekozen hebben het was een voorstel van de uni versiteit en blijkbaar een goed voorstel de behandeling van het verhaal gaat volgens de structuuranalyse van mieke bal dat is echt een heel goed programma verder werk ik met een aantal gedichten uit paroles van prevert het is een eigen programma ik heb een bundel samengesteld met een selectie uit paroles en ik lees ze in 4 en 5 havo en 5 vwo dit jaar heb ik zelfs het hele programma in het frans in 6 vwo gedaan de gedichten be schrijven herkenbare situaties in eenvoudig taalgebruik ze sluiten goed aan bij de leefwereld van de leerlingen en laten zien dat er ook nog een moraal inzit door de makkelijk herkenbare wendingen in veel gedich ten bovendien zijn ze vrij gemakkelijk na te maken het ligt een beetje aan de klas hoe ik de gedichten behandel het komt er uiteindelijk altijd op neer dat ze gezien hebben dat er verschillende soor ten zijn dat deze heel eenvoudig te lezen zijn en dat ze zelf een voorkeur kunnen uitspreken dat vind ik heel belangrijk het eindigt bijna altijd dat ze binnen het stramien van hun keuze een eigen gedichtje moeten schrijven 50 heb je twee of drie langere literaire werken roman en of toneel die min of meer goed bevallen afgelopen zaterdag bij een symposium over sartre in nijmegen was een docent die vertelde dat hij ook eens iets van sartre had gedaan hij had een keer het existentialisme geprobeerd en dat deed hij dus maar nooit meer er volgde goedkeurend gelach vanuit de zaal toen dacht ik wat een flauwekul als je er zelf achter staat en je bent er enthousiast voor dan werkt dat ook ik doe dus wat met sartre bijvoorbeeld les mains sales la p respectueuse en les jeux sontfaits ik werk verder wel eens met fragmenten uit l assommoir van zola van villon lees ik le grand testament of l epitaphe in combinatie met de vertaling van ernst van altena en met muziek van serge reg giani het is altijd in de vorm van een project dat ik zelf leuk vind twee of drie jaar geleden heb ik iets gedaan met queffelec les noces barbares dat had ik gelezen en daar was ik zo kapot van dat ging toen goed maar ik had er toch teveel twijfels bij om het opnieuw te doen ik had een fragment gekozen met opdrachten volgens de structuuranalyse en de methode bleich dat fragment sprak te weinig voor zich en het taalgebruik was te ingewikkeld ik had het hele pro gramma moeten omgooien maar daar was geen tijd voor wat zijn je criteria bij de keuze van de teksten ik laat me leiden door wat ik zelf leuk vind en een beetje door het idee dat als ze een middelbare opleiding hebben toch ook een aantal grote namen gehoord mogen hebben dat idee is tot nog toe een beetje vies geweest maar dat vind ik dus niet verder moet er op de een of andere manier een aansluiting te vinden zijn bij de leerlingen ik wil wel altijd iets boven hun niveau uitkomen maar in eerste instantie moeten ze iets herkenbaars hebben bij prevert is dat het gemakkelijke taalgebruik de situaties die hij beschrijft zijn zo simpel dat ze die allemaal herkennen ik probeer ook aan te sluiten bij de actualiteit op het moment dat er politiek iets speelt neem ik een fragment dat daarbij past afgelopen jaar uit les mains sales bijvoorbeeld wat zijn de voornaamste methoden om je leerlingen te motiveren de motivatie moet in principe in de tekst zelf zitten meestal is dat het onderwerp dan moet het verder van mij uitgaan in de manier waarop ik kan vertellen ik ben van mezelf uit niet zo n verteller maar ik kan het wel als ik het boek de schrijver de tijd en de maatschappij waarin hij leefde ken soms ook door een bepaalde methode te gebruiken zoals de structuuranalyse die gebruik ik voor verschillende projekten om ze te laten zien dat er meer is dan er staat ik merk altijd dat als ze daar een maal achterkomen dat dan de meesten je kunt natuurlijk nooit iedereen bereiken met literatuur maar dat is ook niet mijn doelstelling zien dat als je zaken combineert er een heel mooi verhaal van te maken is het leuke daarvan vind ik eigenlijk dat hoewel ik dat tijdens de 51 literatuurlessen niet zo terug zie ze reageren wel op antwoorden en stimuli van mij ik dat wel weer tegenkom bij het mondeling over de boekenlijst dan beginnen ze opeens linken te leggen en te verwijzen naar zaken die ik in de lessen verteld heb ik laat ze ook vaak twee aan twee of in groepjes van vier a vijf wat rommelen met de tekst ze vullen zelf dingen aan of becommentarieren de tekst zo streep ik wel eens stukjes weg in een gedicht die moeten ze dan zelf aanvullen aan elkaar voorlezen en toelichten het afschrijven van een verhaal gebruik in 5 en 6 vwo dikwijls ook dubbel als taaltraining laat ik het verhaal in het frans afschrijven bij de bespre king zijn ze heel benieuwd naar elkaars verhaal en hoe het uiteindelijk afloopt leesplezier vind ik belangrijk maar als ze het niet hebben moeten ze toch lezen ze mogen voor de leeslijst zelf de boeken kiezen al gaat het over techniek als het maar in het frans geschreven is en als ze zelf denken er plezier aan te beleven van tevoren geef ik een aantal titels met een korte samenvatting een paar keer per jaar ga ik met een aantal boeken de klas in die komen ook vrij regelmatig terug op de lijst voor frans moeten de leerlingen hier op school een boek op een be paalde datum uit hebben ze krijgen dan een aantal vragen in het frans over het boek en dat beoordeel ik op schrijfvaardigheid de inhoud be oordeel ik met een plus plus min of een min zodat ze voor zichzelf weten of het voldoende is wat ze gelezen hebben de inhoud komt verder terug op het mondeling dat betekent wel dat ze op de vastgelegde data allemaal een boek uit hebben dus ik heb nooit problemen met het feit dat ze de boekenlijst niet ingeleverd hebben ze krijgen in de gaten dat het bij frans goed geregeld is en vinden het daarom ook leuker gebeurt de behandeling van een literair werk in de klas altijd op dezelfde manier dezelfde projekten worden op dezelfde manier uitgevoerd wel altijd ge richt op de groep achtergrondinformatie geef ik vooraf bij zqla bijvoorbeeld of achteraf en soms ook helemaal niet zoals la parure van maupassant dat ik alleen gebruik voor het model van mieke bal bij sartre ligt het een beetje aan de situatie in eerste instantie lees ik twee of drie bladzijden voor ook omdat ik dat zelf leuk vind om te doen ik stel dan van te voren een vraag waar ze na het lezen een antwoord op moeten kunnen geven bij les mains sales lees ik een paar fragmenten die ik representatief vind voor het hele stuk ik laat ze ook zelf lezen met een aantal opdrachten die betrekking hebben op begrip ze moeten bijvoorbeeld kunnen aangeven wat het belangrijkste is uit een passage maar er zitten ook menings en gevoelsvragen bij ik vraag wat ze ervan vinden en of ze van mening zijn dat wat een personage heeft gedaan klopt met zijn karakter hun reacties gaan soms heel ver omdat ze zichzelf in de perso nages zien en dan heel openhartig worden 52 uiteindelijk zet ik allerlei elementen van het toneelstuk en het existen tialisme op een rij die elementen laat ik uit de klas komen en ik inventariseer ze zodanig op het bord dat het er allemaal logisch staat als er een discussie uitkomt vind ik dat prachtig en soms gebruik ik ook opdrachten gericht op discussie maar bij zo n laatste stap is het meestal alleen maar inventariseren de discussies krijg ik vaak tussen door de een reageert op de ander en ik laat ze dan met elkaar in de clinch gaan ben je tijdens je literatuurlessen wel eens knelpunten tegengekomen en hoe heb je die opgelost ja bijvoorbeeld met een aantal fragmenten uit madame bovary ik vind namelijk dat het thema heel erg aansluit bij minstens een aantal leerlin gen ze zijn allemaal met de toekomst bezig met wat ze willen en kunnen zonder dat ze nog kunnen weten wat de begrenzingen zijn ik heb het zowel op 6 vwo als 5 havo tegelijkertijd uitgeprobeerd op vwo liep het gemakkelijk op havo was er een enorme weerzin tegen het moeilijke taalgebruik dat had ik voorzien en al wat woorden in de kantlijn gegeven dat bleek niet te werken als noodoplossing heb ik toen een stukje voorgelezen en er zelf bij verteld waar het over ging de volgende les moesten ze zelf lezen met als opdracht dat ze onder het le zen het beeld dat ze hadden van madame bovary haar man en haar min naar moesten aanvullen dingen die over iemand gezegd werden of die iemand zelf zei konden ze er uit pikken dat werkte een heel stuk beter toen ik het ging inventariseren hadden ze toch een globaal begrip van wat ze gelezen hadden om het taalprobleem op te vangen heb ik ook wel eens een woorden boek uitgedeeld en gezegd dat ze alles op mochten zoeken niet zo crea tief ik vond het niet slecht maar je moet dan alleen met kleine stukjes werken ik laat ze ook in groepjes werken waarvan ik zelf weet dat er een is die de anderen heel goed kan helpen je krijgt dan wel eens het ef fect dat de anderen niet meer nadenken maar afwachten dit probeer ik op te vangen door de volgende les een opdracht te geven die meer geschikt is voor de anderen geven de tekstervaringsopdrachten geen problemen nee iedereen bij ons op school is er mee bezig de leerlingen weten gewoon dat ze dat soort vragen krijgen en dat tekstervaring het belang rijkste gevonden wordt vanaf de eerste klas wordt al gevraagd wat vind je ervan ook al begrijp je maar een kwart dan kun je er nog iets mee voor jezelf hoe verloopt de toetsing verder ze moeten acht boeken lezen in twee jaar ze worden dus acht keer overhoord ik vertel van tevoren wat voor soort vragen ze kunnen ver wachten die zijn altijd heel globaal want ze hebben allemaal een ver schillend boek en ik stel iedereen dezelfde vragen het spreekt voor zich dat ze kort de inhoud moeten kunnen weergeven en dat ze een be 53 schrijving van de personages hun karakters en hun relaties moeten kunnen geven per overhoring selecteer ik een aantal vragen we toetsen schrijfvaardigheid het toetsen van hoe ze het gelezen hebben gebeurt bij het mondeling we hebben in feite twee keer mondeling want de boeken die ze in 4 havo en 5 vwo lezen komen op het eind van dat jaar terug in een mondeling schoolonderzoek die boeken komen niet meer terug in het eindexamenjaar het mondeling duurt een kwartier soms is het een race tegen de klok maar ik probeer de vier boeken allemaal aan bod te laten komen op 5 vwo gaat het in het nederlands op 6 vwo moeten ze in het frans het verhaal kunnen navertellen daarna ga ik over op het nederlands om over hun ervaringen te praten als ze een klassikaal gelezen boek of fragmenten op de lijst zetten moeten ze over de literatuurgeschiedenis en achtergronden kunnen praten anders niet ze hoeven zelf niets op te zoeken want dan wordt het teveel studeren en het moet toch lezen blij ven een boek is een zelfstandig geheel als ze daar iets mee kunnen al relateren ze het maar aan hun eigen nog zo eenvoudige ervaringswereld dan vind ik dat prima voor de beoordeling hebben we globale criteria als ze het verhaal gele zen hebben en kunnen navertellen hebben ze een voldoende alles wat ze meer kunnen hun eigen leefwereld erin betrekken of kunnen combi neren met andere boeken kan het cijfer verhogen op de havo gaat het op dezelfde manier alleen liggen daar de criteria wat soepeler wat zijn je doelstellingen bij het lesgeven over een literair werk een doelstelling is dat ze zien dat er meer is dan er geschreven staat of dat wat er geschreven staat heel mooi kan zijn en heel mooi kan aans luiten bij jezelf verder vind ik dat ze behoorlijk wat namen gehoord moeten hebben die ze dan ook meteen vergeten maar die ze zullen her kennen als ze die in hun latere leven weer tegenkomen en dat je met literatuur een hele hoop ervaring voor je eigen leven kunt opdoen dat daar net zoveel in zit als wat ze bij andere vakken gewoon leerwerk noemen zijn je doelstellingen in de loop van de tijd gewijzigd helemaal niets toen ik van de universiteit kwam vond ik een aantal methoden semiotiek bijvoorbeeld goed omdat die meer inzicht geven in hoe je literatuur kunt behandelen maar in principe blijft staan dingen mooi vinden en kunnen koppelen aan jezelf en weten dat mensen een bepaalde invloed hebben het meewerken aan literatuurdidactisch onderzoek was meer op prakti sche gronden zijn er meer mogelijkheden om bepaalde literatuur in een bepaalde vorm te gieten zodat je er gemakkelijker met leerlingen over kunt praten krijgen de lagere klassen ook literatuuronderwijs 54 nee wel moeten alle klassen lezen de eerste klassen lezen twee boekjes de tweede en derde klassen lezen vier boekjes daar hebben we in de bibliotheek aparte planken voor gemaakt in de eerste klas moeten ze een samenvatting schrijven en dat vinden ze prachtig de beoordeling vind ik altijd een probleem ik werk met plus sen en minnen en dat accepteren ze in de tweede klas vraag ik bij het eerste boekje aan het einde van een proefwerk welk boekje ze gelezen hebben en wat ze ervan vonden bij het tweede boekje laat ik ze er in de klas wat over vertellen zodat de andere leerlingen het verhaal ook ge hoord hebben bij het volgend boekje stel ik een aantal vragen in het nederlands die ik met een plus en of min beoordeel bij het laatste maak ik er meestal een spel van ik besteed er dan ongeveer een halve les aan ze hebben het boekje gelezen en er een mening over dan moeten ze hun mening aan hun buurman proberen op te dringen dat is eigenlijk uit nood geboren om me nog meer nakijkwerk te besparen en het is me goed bevallen in de derde klas stel ik vragen over de boekjes bij de eerste twee in het nederlands en bij de laatste twee in het frans die ze dan ook in het frans moeten beantwoorden ik beoordeel op schrijfvaardigheid en voor de inhoud krijgen ze een plus en of min is er nog ruimte voor het ontwikkelen van nieuwe lesmethoden de laatste drie a vier jaar niet meer de voorbereidingen en de verande ringen die de fusie met zich mee heeft gebracht maken het onmogelijk het gezamenlijk programma van de vakgroepen is stopgezet en nog steeds niet opgepakt zo werden vanuit het algemeen literatuuronderwijs in 5 vwo aparte lessen gegeven over de middeleeuwen de renaissance en de romantiek je kon daar in je eigen lessen goed bij aansluiten dat is helaas weer afgeschaft we hadden gezegd elk jaar een nieuw literatuurprogramma te maken maar dat is sinds het projekt van nijmegen niet meer gelukt we putten nu uit een stapel programma s die we voorheen hebben gemaakt wat mezelf betreft kost het schrijven van randonnees veel tijd en daar naast zit ik in allerlei commissies ik pak dingen aan die ik leuk vind alleen overzie ik nooit dat het me veel meer tijd kost dan ik plan 55