Experiment als eindexamen – leerlingen over het projectonderwijs

frank bakke r kees de boe r frans hartenrink docent pieter ko k betsy ranken nikander ruhl joost smit marc verloo y experiment als eindexamen vwo leerlingen over projectonderwijs in dit artikel leerlingen aan het woord zesdeklassers van het haagse gymnasium haganum zij geven van binnen uit verslag van een opmer kelijke variant van projectonderwijs als examenonderdeel waarbij de begeleidende rol door de leerlingen zelf en niet door de leraar wordt uit geoefend hun onopgesmukte beschrijving daarvan met inbegrip van problemen en falen laat zien dat geen enkel rolpatroon vanzelfsprekend hoeft te zijn leerlingen zijn net zo goed in staat elkaar te beoordelen en te stimuleren als de leraar vertrouw je hun zulke taken toe dan kun je als docent verzekerd zijn van de winst van een grotere motivatie bij je leerlingen doordat je ze op gelijkwaardiger niveau tegemoet treedt verder blijkt uit hun artikel hoe belangrijk het is leerlingen op uitvoeri ge wijze bij evaluaties te betrekken je kunt constateren hoe ver je leerlingen nog verwijderd zijn van het gestelde doel en op grond daarvan eventueel bijsturen je kunt bekijken of de les of essencyclus zoals je die gegeven hebt op dezelfde manier bruikbaar is voor een nieuwe groep of moet worden bij gesteld geschrap t je kunt vaststellen of je leerling voldoende presteert om verder mee te kunnen met een ander onderdeel of in een volgende klas inleiding wij leerlingen van klas 6 alpha en beta van het gymnasium haganum te den haag hebben een voor onze begrippen erg ongebruikelij k 2 schoolonderzoek nederlands gehad in plaats van een test waarbij het meestal aankomt op een dag met beoordeling door de leraar en even tueel een gecommitteerde vormde dit jaar een project gedurende de maanden september tot en met december een onderdeel van ons schoolonderzoek zelfs een belangrijk onderdeel want het voor het pro ject behaalde cijfer bepaalt 5 12 van het totale schoolonderzoek neder lands ongebruikelijk was het ook dat de leerlingen een oordeel over el kaar uitspraken waarom nu projectonderwijs waarom dit project welnu het schoolonderzoek moet een onderzoek omvatten naar de vaardigheid in het voorlezen tekstbegrip luister spreek en stelvaardigheid en de kennis van en inzicht in de letterkunde wij en vooral onze leraar frans hartenrink meenden en menen nog dat deze vaardigheden het best geoefend en in een later stadium ge toetst kunnen worden door het maken van een project het project levert een natuurlijke communicatieve situatie op normaal functioneel waarin alle bedoelde vaardigheden aan bod kunnen komen een serie deeltoetsenz met fictieve communicatieve opdrachten zoals schrijf een recensie voor een literair tijdschrift wordt hierdoor overbo dig de gedachte was dat hierdoor de motivatie van de leerlingen zou toenemen de bedoeling van de docent met deze nieuwe vorm van onderwijs was ook de spanning weg te nemen die vaak de resultaten van een schoolon derzoek nadelig beinvloedt de opzet van het project het geheel werd als volgt opgezet klas 6 alpha bestaat uit 12 leerlingen en 6 beta uit 25 leerlingen er zijn zes projectgroepen van 5 leerlingen en een projectgroep van 7 leerlingen gevormd en wel zo dat er twee groepen van 5 alpha s en vier groepen van 5 beta s en een groep van 2 alpha s en 5 beta s zijn ontstaan zie schema begeleiding de groep van zeven leerlingen trad op als begeleidersgroep ze kozen een groep om te begeleiden of kregen er een toegewezen een van de zeven was geen begeleider maar voorzitter van de begeleidingsgroep in de voorinformatie was de taak van de begeleider als volgt omschre ven deze zorgt voor het contact met de andere groepen begeleidt het groepsproces zorgt gedeeltelijk voor het benodigde materiaal buiten de lesuren gewenste werkruimte etc de begeleider mengt zich niet in de 3 docent 11 6 alpha 1 1 6 bet a 1 l11 7 iln 5 iln 5 i in 5 5iln iln 5 iln in de groep gevoerde discussie tenzij dit wordt gevraagd door de groeps leden wekelijks brengt de begeleider verslag uit in de begeleidingsgroep aangezien hierin leerlingen uit 6 alpha en 6 beta zitten dient dit buiten de lesuren te gebeuren verdere richtlijnen voor het gedrag van de bege leiders dienen door de begeleidingsgroep zelf te worden opgesteld de docent maakt als adviseur deel uit van de begeleidingsgroep en heeft op deze wijze overzicht over de werkzaamheden in alle projectgroepen in dien de begeleidingsgroep dat nodig acht kan zij de begeleiders opdra gen aan hun groep bepaalde adviezen te geven deze structuur werd onder meer gekozen omdat het voor een docent niet mogelijk is om in een blokuur zoveel groepen te begeleiden hij kan alle groepen slechts korte tijd observeren wat vragen stellen en even tueel adviezen geven voor een werkelijke begeleiding is echter meer no dig uitvoering wat de uitvoering betreft tijdens schooltijd werden 15 blokuren ter be schikking gesteld om aan het project te werken daarnaast moesten we buiten schooltijd op zijn minst nog eens 30 uur besteden aan het pro ject wat de beoordeling betreft inspraak voor iedereen maar hier gaat de docent in een volgend artikel dieper op in de keuze van onderwerpe n nadat frans iedereen duidelijk had uitgelegd wat zijn ideeen over pro jectonderwijs waren kon begonnen worden met het vormen van groe pen en het kiezen van onderwerpen direct al werd een duidelijke schei ding zichtbaar tussen twee groepen mensen zij die in hun vertrouwde kliekje wilden samenwerken zij die kozen voor een bepaald onderwerp een duidelijk voorbeeld hiervan was wel dat alle gezakten samen ee n 4 groep vormden in de zo gevormde kliekgroepen was de motivatie om aan het project te werken dan ook niet optimaal een voorbeeld hiervan was de projectgroep televisie ik ben namelijk alleen met deze groep mee gaan doen omdat twee vrienden van mij al meededen en niet om dat het oorspronkelijke onderwerp het leger me zo aantrok zo n houding leidt natuurlijk tot gebrek aan motivatie en onze groep moest dan ook wel van onderwerp wisselen het nieuwe onderwerp werd tv kijkgewoonten uit eindverslag tv 3 ook de motivatie van de begeleiders verschilde onderling veel dit kwam vooral doordat drie mensen vrijwillig begeleider waren geworden terwijl de overige vier allen afkomstig uit te grote groepen die nog geen begeleider hadden zich eerst na sterk aandringen van de docent als be geleider aanmeldden met hun motivatie stond het dus al vanaf het be gin niet al te best de werkwijze van de projectgroepe n de groepen waren bezig met de volgende onderwerpen drugs stad in zee tv kijken seksuele revolutie volkshuisvesting energie als voor beeld volgt hier het verslag van de groep stad in zee deze groep kwam geheel vrijwillig tot stand de groep bestond echter uit zes leerlingen een van hen is toen als begeleider gaan optreden men begon met het verzamelen van informatie over scheveningen als bad plaats merkte dat het onderwerp te uitgebreid was en kwam geleidelijk tot de vraagstelling heeft de stad in zee zin of niet er werden stapels brieven geschreven aan de kranten de gemeente raadsleden de ontwerpbureaus en zelfs de havenmeester en de wethou der in de volgende fase werden al deze betrokkenen benaderd voor een interview de medewerking was onverwacht groot in totaal werden 18 interviews afgenomen in het begin werkte men met een algemene vragenlijst bij de interviews later werd er meer geimproviseerd er kwamen nogal wat geheimen bo ven tafel zodat het op een gegeven moment een speurtocht werd naar de werkelijke gang van zaken achteraf bleken er toch geen grote ont hullingen te doen veel betrokkenen vroegen om informatie over de eindresultaten van de groep de groep vond de begeleidingsgroep te geheimzinnig ze had ge faald bij de afronding van het project en te laat de normering opgesteld de begeleidster was erg goed ze straalde een soort gezelligheid uit en was zeer geinteresseerd leerlingen begeleiden mede leerlinge n in het begin hadden de begeleiders in spe er geen enkel idee van wat zi j 5 nu precies zouden moeten gaan doen nadat de verplichte literatuur4 was doorgenomen werd het beeld een stuk scherper al gauw bleek dat je de groep bij haar interne moeilijkheden moest helpen en die moeilijk heden eigenlijk zou moeten zien aankomen je moest echter goed op passen dat je niet alle problemen voor de groep ging oplossen dat moest de groep zoveel mogelijk toch zelf doen een begeleider mocht beslist geen leider worden als begeleider zat je dus steeds voor de keuze moet ik nu wel of niet ingrijpen wat deed een begeleider nu in het algemeen verslag maken van de groepsbijeenkomste n problemen in de groep aantonen en bespreekbaar maken overleggen met de andere begeleiders voorbereiden van beoordelingsnormen beoordelingsprocedures en richtlijnen voor het eindversla g informatie verstrekken over het experiment met p o b v voorlich tingsles voor docenten en dit artikel beoordelen van de eigen groep en de mede begeleiders zoals de begeleiders zelf aan het begin van het project geen idee hadden van hun taak zo wisten de andere groepsleden dat natuurlijk ook niet toen aan ons de taak min of meer duidelijk was geworden droegen wij deze kennis niet aan de groepen over bij de beoordeling bleek dan ook dat iedereen andere ideeen had over de taak van een begeleider sommi gen zagen de begeleider als leider en hadden verwacht dat hij veel meer initiatief zou nemen anderen zagen de begeleider als iets overbodigs iemand die er maar een beetje bij zat en die verder niets deed opmerkelijk is het dat de begeleiders door de groepen vrij hoog werden beoordeeld maar dat de begeleidingsgroep als orgaan minder tevreden heid oogstte het leek ons gerechtvaardigd om de volgende conclusie te trekken het is heel goed mogelijk dat mede leerlingen als begeleider optreden maar er moet meer contact bestaan tussen de groepen en de begeleiders de begeleiders moeten zich niet in een uitzonderingsposi tie bevinden zoals bij ons wel eens het geval was voor een goede be oordeling is een begeleider erg belangrijk hij weet beter dan de docent wat een groep nu precies gedaan heeft en waarom projectonderwijs naast normaal onderwij s het is natuurlijk duidelijk dat een plotselinge overgang op projectonder wijs een hele omschakeling is voor een klas die jarenlang gewoon klas sikaal onderwijs gehad heeft in plaats van uitgekauwde stof toegewor pen vanaf het katheder krijg je nu wat gegevens in de hand gedrukt met de boodschap we gaan een project maken dat wil zeggen zelf werkschema s maken planning verzorgen en vooral samenwerken weliswaar werd het fenomeen samenwerking vorig jaar al voor ons aan 6 gekondigd door de opdracht gemeenschappelijk scripties te schrijven toch vormde die samenwerking dit jaar het grootste breekpunt voor ons zonder dat alle betrokkenen ervan op de hoogte waren hield men vergaderingen maakte men uittreksels van boeken waarvan de rest van de groep het bestaan niet eens kende etc etc duidelijke voorbeelden van individualistisch werk opvallend is ook de verandering die er plaats heeft gevonden in de rela tie tussen leraar en leerling in eerste instantie bedoelen wij hiermee dat meneer hartenrink overgaat in frans daarnaast doelen wij op de houding van de andere leraren tegenover de leerlingen die aan het pro ject werken met name de griekse leraar raakte enige malen geirriteerd als er weer iemand te laat kwam met het excuus ik moest die en die in terviewen voor het project of zijn huiswerk niet gemaakt had met de zelfde smoes zo verviel deze opmerking al gauw tot cliche en wanneer iemand het ongeluk had wat netter gekleed op school te komen dan normaal dan moest hij zeker weer iemand interviewen in een interview met twee begeleiders bevestigde de rector dat er een groep leraren was die negatief stond tegenover projectonderwijs hij zelf vond bezwaarlijk dat de school geen traditie hierin had er niet voor uit gerust was bijvoorbeeld grote ruimtes met vouwwanden en dat de leerlingen invloed hadden bij de beoordeling er ontstond ook een andere groep leraren die zijn best ging doen de leerlingen meer te motiveren door ook groepswerk te introduceren vooral de beoordeling was erg afwijkend van het normale patroon het zou niet zo gek geweest zijn als er van hogerhand gezegd zou zijn dat dit net iets te ver ging in het reglement stond dit niet uitdrukkelijk beschreven van de inspectie kwam dan ook geen enkel bezwaar overigens was een aantal leerlingen het aanvankelijk niet eens met de beoordelingsprocedure zij achtten zich niet in staat om eventueel aan medeleerlingen onvoldoendes uit te delen later na de tussentijdse eva luatie is dit bezwaar weggevallen want allen zagen in dat als ze van het begin af aan redelijk zouden werken er altijd een voldoende uit de bus zou rollen nog later echter toen de beoordeling voor de deur stond zagen sommige begeleiders en hun groepsleden dat er misscf ren toch la gere cijfers dan een zes zouden vallen omdat ze niet genmig gedaan had den dat vond niemand een geslaagd idee toen de lijst inet minimumei sen half november bekend werd zagen die mensen wel in dat er lang niet genoeg was gedaan hetgeen resulteerde in een wirwar van bezighe den om toch nog maar op tijd aan de minimumeisen te kunnen voldoen een voorbeeld hiervan was de groep seksuele revolutie die een enque te ging houden niet in verband met hun doelstelling maar vanwege de minimumeisen het resultaat van dit haastwerk was zoals te voorzien dat het werk misschien wel af kwam maar dat de kwaliteit van het werk niet zo best was 7 conclusies we zijn uiteindelijk tot de conclusie gekomen dat er ondanks veel voor delen ook wel nadelen zijn aan projectonderwijs de belangrijkste voordelen zijn volgens ons we hebben elkaar beter leren kenne n we hebben zelfstandig en in groepsverband leren werke n we hebben leren vergaderen interviewen enqueteren kortom allerlei praktijkgerichte zaken projectonderwijs is zo veel gezelliger dan het gewone onderwijs dat de andere leraren die nog ouderwets lesgeven gestimuleerd worden om wat meer van hun lessen te maken hierdoor ontstond bij ons een soort revolutie toen iedereen het werken voor nederlands zoveel leuker vond dan werken voor andere vakken als een soort concurrentie wilden veel leraren ineens in groepjes gaan werken ook bij vakken waar dit echt heel moeilijk was deze leraren hoopten zo de geringe motivatie van de leerlingen voor hun vakken te verbeteren bij wiskunde scheikunde na tuurkunde grieks en latijn de leraren beschouwden ons als een soort experts en vroegen vaak is het zo goed maar doordat de leraren er to taal niet aan gewend waren en we vlak voor ons eindexamen zaten is besloten om ermee op te houden een nadeel van deze werkwijze is na melijk de trage manier waarop je basiskennis binnenkrijgt ook is het erg arbeidsintensief door al de tijd die gaat zitten in het bespreken van gemaakt werk bijvoorbeeld natuurkunde opgaven bij ons project was de benodigde tijd zo lang dat het onderwerp wel erg aan moest spreken wilde het tot het eind blijven boeien sommige groe pen stellen dan ook voor in de toekomst kortere projecten te organise ren een enkele groep zou best weer meer tijd willen de begeleiders hadden zo n beetje besloten om hun verslagen over de voortgang van de groepen geheim te houden dit deden ze om persoon lijke opmerkingen en verwachtingen t a v de groep nog even op te spa ren totale openbaarheid zou de groepen misschien teveel sturen deze geheimzinnigheid wekte echter nogal wat irritatie bij de groepsleden met wat goede voorbereiding als er rekening wordt gehouden met de tijd als er op wordt gelet dat het onderwerp rustig en goed gekozen wordt als de groepsleden kiezen voor het onderwerp en vriendjes op de tweede plaats komen en als de begeleiders meer als groepslid dan als lid van een geheime organisatie optreden dan is het best een goede onder wijsmethode eventueel naast het gewone onderwijs projectonderwijs in het schoolonderzoek vereist echter zeker meer voor bereiding in de lagere klassen dan wij hebben gehad samenwerking van docenten is in verband met de beschikbare tijd ook zeer wenselijk 8 noten vermeld dient te worden dat op het gymnasium haganum grotendeels katheder onderwijs wordt gegeven doordat de betrokken docent buiten de sectie stond had hij weinig problemen bij de opzet van het experiment met projectonderwijs omdat het hier om een experiment ging bleven er een aantal deeltoetsen in het schoolonderzoek gehandhaafd het bestond uit luistertoets in eenrichtingssituatie 2 12 spreekbeu rt in de klas 2 12 mondeling literatuur na 1880 3 12 het projectwerk 5 12 bij een betere voorbereiding van het project in de lagere klassen zouden de deel toetsen voor spreken en luisteren kunnen komen te vervallen 3 dit a rt ikel is geschreven aan de hand van het totale eindverslag van alle groepen dit verslag ca 100 pag is te bestellen door overmaking van f 6 75 f 4 kost prijs plus f 2 75 porto op postgiro 2479289 t n v f hartenrink pr mariestraat 11 den haag met vermelding eindverslag projectonderwijs 4 de begeleiders moesten zo snel mogelijk de volgende literatuur bestudeerd heb ben dick de bie cees louwerse projektonderwijs opzetten en uitvoeren van pro jektonderwijs groningen 1972 a h s stemerding begeleiden van groepen inzicht in groepsprocessen en prak tische handleiding voor het werken met groepen alphen a d rijn 1972 reg lement schoolonderzoek projekt toetsing van alle vaardigheden a t m e eventueel ook f de kandidaten werken op school en thuis in groepjes aan een door henzelf gekozen onderwerp het projekt is bedoeld als oefening en afslui ting van alle op school geleerde vaardigheden in een evaluatief gesprek beoor deelt de docent de individuele en de groepsprestaties 9