Documenten
expressie in het secundair onderwijs een drama of het snoepje van de week deel 1 de huidig situatie in het secundair onderwijs van het type 1 vernieuwd secun dair onderwijs is de mogelijkheid of de verplichting om meer aandacht te schenken aan de expressieve vorming van de leerlingen bij wijze van een nieuw vak ingebouwd op sommige scholen wordt reeds 10 tot 15 jaar met dit nieuwe vak geexperimenteerd anderen gingen er pas onlangs mee van start hoe is de stand van zaken in 1985 de theorie in het rijksonderwijs kreeg het vak de benaming verbale ex pressie in het vrij onderwijs nederlands expressie beide leerplannen leggen verschillende aksenten maar vertonen ook overeenkomsten ik baseer mij op de leerplan nen voor de tweede graad de doorstroming de doelstellingen zoals de naam zelf zegt is het vak verbale expressie sterk ge richt op het gesproken woord als expressiemiddel kommuni katie via de taal staat centraal mimiek en lichaamsbewe ging dramatische expressie genoemd zijn hieraan onderge schikt het aksent ligt echter op de mentale houding van de leerlingen zich thuisvoelen in taal persoonlijke en sociale ontwikkeling zijn belangrijke doelstellingen en gaan in de richting van procesdoelen zin voor samenwer king spontaneiteit e d worden genoemd technische spreekvaardigheid wordt verwezen naar de lessen nederlands het vak nederlands expressie wordt ruimer opgevat allerlei expressievormen zijn geschikt om te werken aan het overwinnen van drempelvrees bewust worden en leren hanteren van lichamelijke uitdrukkingsmogelijkheden het op elkaar inspelen het bewust worden en leren hante ren van de verbale uitdrukkingsmogelijkheden hier is enkel sprake van procesdoelen en moet expliciet aandacht gaan naar het individuele en sociale groeiproces in een klas vonk 1985 15de jg nr 2 3 de leerstof omvat verbale expressie 1 oefeningen op adem stem artikulatie en ontleding van de expressiviteit van het gesproken woord 2 de werkvormen kreatief spreken voordragen toneel kreatief spel en kreatief schrijven dit alles dient wel geintegreerd te worden in het ruimere leerproces of in reele situaties dit kan vaak via spel of dramatische expressie zoals blijkt uit de voorbeelden omvat nederlands expressie 1 non verbale beweging bedoeld als bewustwording van zichzelf van wat het verbale voorafgaat 2 verbale expressie in beide gevallen worden er een aantal werkvormen opgesomd die vooral spelvormen zijn en uit de dramatische expressie komen de methode op het methodisch vlak situeren zich heel wat overeenkom sten tussen beide leerplannen er gaat aandacht naar de nodige infrastruktuur een stimulerende houding van de leerkracht is noodzakelijk geen technische training van vaardigheden mag worden nagestreefd wel kreativiteit en vrijheid in de expressie van eigen gedachten en gevoelens er wordt een expliciete band gelegd met het moedertaalonder wijs maar ook met andere vakken of aktiviteiten integra tie is dus belangrijk er moet rekening gehouden worden met interesse aanleg en niveau van de leerlingen besluit de leerplannen zelf blijven erg open en laten de leerkrach ten voldoende vrijheid om het vak zelf in te vullen daardoor bieden ze ook weinig houvast vooral de opsomming van werkvormen is te weinig gestruktureerd en onduidelijk kent de leerkracht al die termen en werkvormen wel de praktijk struktureel er is een onoverzichtelijke diversiteit tussen de netten de verschillende scholen maar ook binnen een school dit wat betreft het vak zelf soms is het vak verplicht voor iedereen soms is het een complementaire optie voor bepaalde rich tingen en verplicht voor andere richtingen 4 soms wordt het vak fakultatief en niet officieel inge richt onder een eigen naam die niet in het leerplan voorkomt andere expressievakken binnen muzikale plastische of lichamelijke opvoeding wordt soms zij het zeer sporadisch aandacht geschonken aan de expressieve vorming muzikale beeldende lichame lijke expressie een positieve ontwikkeling die echter overleg nodig maakt i v m de samenhang van de verschil lende expressievormen ook al is dit overleg nog wat voorbarig dan zou toch bij die leerlingen het inzicht moeten groeien dat men via de verschillende expressieme dia toch aan hetzelfde werkt andere vakken vooral binnen nederlands maar ook vreemde talen worden verbale en dramatische werkvormen als didaktische werk vorm gehanteerd wanneer echter een aantal uren van dat vak integraal besteed worden aan drama of expressie als zelfstandige aktiviteit kunnen overlappingen ont staan toch is het positief dat allerlei spelmethodes als werkvorm worden gehanteerd dit kan leiden tot inte gratie wat door de leerplannen trouwens gewenst wordt problemen regelmatig opduikende problemen die wij in de praktijk waarnemen zijn vele leerkrachten kregen dit vak door een speling van de lesuren toegeschoven en weten vaak niet wat ze er mee aan moeten sommige leerkrachten komen enkel dit ene uurtje in die gr oep hoewel ze dan wel in andere klasgroepen nederlands geven hoe moet het dan met de door het leerplan toch gewilde integratie anderen die zelf voor het vak kozen zitten na enige tijd met vragen naar konkreet materiaal didaktische werkvor men het waarom van het vak doelstellingen evaluatieme thodes eed de meesten worden al snel gekonfronteerd met een heel ander werkklimaat sfeer in de klas hun eigen begelei dingshouding en de reakties van de leerlingen gaande van entoesiasme tot extreme geremdheid en argwaan tenslotte ontstaat bij diegenen die er wat langer mee bezig zijn behoefte aan jaar planning koordinatie tussen de verschillende leerjaren uitwisseling van ervaring en een degelijke bijscholing om zowel gericht als geinte greer0 te kunnen werken iedereen wordt vroeg of laat gekonfronteerd met een gebrek aan opleiding in dit nieuwe vak een recent verschenen onderzoek naar de praktijk van het vak nederinds expressie 1 toont dit overdui delijk aan velen doen maar wat vallen terug op erva 5 ringen uit het jeugdwerk volgen korte soms weinig gerichte bijscholingen bij gebrek aan een degelijke visie en werkvormen leggen sommige leerkrachten en inspekteurs eenzijdig de nadruk op de intellektueel verbale expressie het uiterlijk vertoon het produkt en prestatiegerichte diktie voordracht spreek vaardigheid toneelspelen met bestaande teksten op voeringen dergelijke enge interpretatie van de leer plannen is wel mogelijk maar kan in een vernieuwd secun dair onderwijs onmogelijk de bedoeling zijn genoemde werkvormen hebben ook nauwelijks met expressie te maken zelfs verbale expressie dient m i uitdrukking en vormge ving te zijn van eigen gedachten en gevoelens en heeft zowel kognitieve als affektieve en psychomotorische komponenten besluit naast een aantal struktureel op te lossen problemen en de ontwikkeling van een degelijk bijscholingsaanbod is het nodig het vak zelf beter af te bakenen en het inhoude lijk en metodisch op te vullen in deel 2 geef ik hiervoor enkele handgrepen vooraleer men aan de integratie van expressie in het hele onderwijsleerproces kan denken wat slechts tenvolle kan in projektonderwijs dient het vak een eigen identiteit te verwerven een eigen gezicht tp krijgen voor de buitenwereld en de leerlingen anders blijft het voor alle betrokkenen een drama tisch geklun gel in de marge of wordt het voor de leerlingen een afrea geeruurtje en in het beste geval het snoepje van de week deel 2 een optie dramatische vorming dramatische vorming we opteren ervoor om expressie in het sekundair onderwijs in te vullen als dramatische vorming zoals dit ook in enge land en nederland gebeurt de leerplannen maken dit mogelijk en de praktijk ontwik kelt zich reeds in die richting voor wat dramatische vorming precies is en inhoudt verwijs ik naar de inleiding van een door ons gepubliceerd cahier 2 in dramatische vorming staat drama centraal en kunnen allerlei aanverwante aktiviteiten en toepassingen van drama wor den aangewend naargelang de interesse en behoeften van de leerlingen de opbouw van het groeps en speelleerpro ces de integratiemogelijkheden met tema s of andere vakken dramatische vorming betreft de expressie van de totale persoon via het eigen materiaal van stem en lichaam dit gebeurt tenvolle in drama aanverwante aktiviteiten waarin ook met stem en of lichaam wordt gewerkt zijn mime 6 dansexpressie kreatief taalgebruik spreken en schrijven toepassingen zijn o m kreatief spel elementair toneel rollenspel bewegingsspel poppen schimmen en masker spel spelen met o a dramatiseren van teksten expressiemedia die werken via het gebruik van vreemde materialen horen niet onder dramatische vorming we spre ken in dat verband van muzikale beeldende en audio visuele expressie vorming dit hoort hoewel het amper gebeurt thuis in reeds bestaande vakken muziek plastische opvoe ding fotografie video e d drama drama zelfkan op veel manieren in het sekundair onderwijs aangewend worden om de inhoud van het vak beter te kunnen afbakenen is het verhelderend daar wat zicht op te hebben in een rapport drama in het voortgezet onderwijs van jacob oostwoud wijdenes 3 wordenvier manieren onderschei den om drama in het sekundair onderwijs te hanteren ze zijn gebaseerd op twee visies over spel ik volg hun inde ling en pas die toe op onze situatie 1 in die zin dat het altijd al ge spel is een kultuurgoed bruikt werd als een menselijke uitdrukkingsvorm 1 a aktief d w z door zelf drama als uitdrukkings vorm te leren hanteren 1 b reflektief d w z door te konfronteren met en leren waarderen van drama van anderen 2 spel is een leerprincipe nl een oorspronkelijke of natuur lijke omgangsvorm van het kind met de wereld 1 is dan de gekultiveerde vorm van die psychische funktie wanneer het kinderspel ontwikkeld wordt tot een verkenningswijze van de wereld spreken we van drama die verkenning kan gericht worden op 1 a zelfkennis en sociale vaardigheden als het gaat om het onderzoeken en oefenen van menselijk gedrag in spelsituaties persoonlijk rationeel en maat schappelij k 1 b vakinhouden als het aaat om het onderzoeken en oefenen van leerstof in spelsituaties met de bedoe ling zich die leerstof eigen te maken drama wordt pedagogisch didaktisch hulpmiddel de vier vormen van drama kunnen in het secundair onderwijs voorkomen we spreken van bij la drama als vak het aanleren van het vak zelf als uitdrukkingsmiddel zal uiteraard de eerste taak van het vak expressie moeten zijn bij lb leren door drama van anderen t v film voorstellingen bekijken beschouwen analyseren en waar deren 7 dit gebeurt vaak buiten de school film en teaterbezoek in de lessen nederlands vreemde talen of in de kultu rele vorming kennismaken met onze kultuur waar dit bestaat bij 2a begeleiden met drama spelsituaties kunnen worden gecreeerd rondom problemen van leerlingen op het persoonlijke relationele of groepsnivo rondom tema s die hen interesseren of die ze zelf aanbrengen rondom maatschappelijke tema s waar zij direkt of in de nabije toekomst mee te maken hebben alle aspekten van menselijk gedrag persoonlijke beleving relaties sociale mechanismen machts en gezagsstruktu ren kunnen aan bod komen ook dit is een specifieke opdracht voor de expressie leerkracht vooral omdat drama bij uitstek geschikt is om hieraan te werken bij 2b leren met drama het gebruik van drama en dan vooral rollenspelachtige vormen als pedagogisch didaktisch hulpmiddel bij alle vakken is eigenlijk de taak van elke leerkracht in een doen alsof situatie kunnen kennis en vaardigheden toegepast en ingeoefend worden in een plezierige en veilige experimenteersitua tie waarbij de wendbaarheid van het geleerde vergroot wordt we gaan hier niet verder op in uit dit overzicht blijkt duidelijk dat de taak van de leer kracht expressie vooral ligt bij 1 het aanbrengen van drama als vak 1 a 2 het begeleiden met drama 2 a en wel liefst in die volgorde als de leerkracht expressie aan dezelfde groepen ook nog andere vakken geeft nederlands geschiedenis talen bv wordt het mogelijk ook aan 1 b en 2 b te werken verbanden te leggen en drama als vormingsmiddel veel funda menteler te laten doorwerken in het onderwijsgebeuren een argument bij de verdeling van lesroosters welk leeraanbod aanbieden de algemene doelstellingen van het vak zijn voor het hele sekundair onderwijs gelijk het gaat m vooral om open pro cesdoelen die elke leerkracht voor de eigen groep moet specifieren hij zal hierbij rekening moeten houden met leeftijd nivo ervaring en belangstellingspunten van leerlingen het is dus niet wenselijk om voor elk jaar elke optie een vaststaand programma met specifieke doelen uit te werken toch rijzen er problemen wat betreft kontinuteit van het aanbod gemengde groepen van leerlingen met en zonder spelervaring overlapping met en herhaling van oefeningen en werkvormen die kollega s reeds vaak gegeven hebben wat op zich niet erg is maar soms demotiverend werkt iedereen valt nl terug op dezelfde bronnen doku mentatie oefeningen en spelvormen 8 al deze problemen situeren zich eigenlijk niet meer op het terrein van de doelbepaling maar op dat van het leeraanbod om hier wat aan te doen zal een vakgroep expressie die geregeld samenkomt om ervaring uit te wisselen afspraken te maken over het geheel van dit vak binnen een school en eventueel gezame 1 ij k bij te scholen absolute noodzaak zijn om het nadenken en overleggen over de inhouden van het vak expressie te stimuleren schets ik verderop een mogelijk leeraanbod dat elke leerling die het vak krijgt in een bepaalde mate naargelang de beschikbare tijd zou moeten meemaken vooraf echter een aantal kanttekeningen een cyclisch leerproces waarbij alle onderdelen van het aanbod voortdurend herhaald worden en steeds intenser worden uitgediept is meer aangewezen dan een lineair proces niet dat elke leerkracht dus maar alles moet doen er kan terdege rekening gehouden worden met persoonlijke voorkeur en mogelijkheden als dit maar niet betekent dat bepaalde leerlingen in de loop van hun sekundair onderwijs uitsluitend met een klein onderdeeltje van het vak in aanraking zijn gekomen en er dus ook een vertekend beeld van krijgen elk leeraanbod zal uiteraard aangepast moeten zijn aan de groepen waarmee men werkt en de aktuele tema s die hen bezighouden we beperken de beschrijving van het leeraanbod tot dra ma op zich d w z zonder alle mogelijke toepassingen varianten of aanverwante expressievormen uit het ruimere gebied van de dramatische vorming deze beschrijving van het leeraanbod is gedeeltelijk gebaseerd op het bulletin dramatische vorming geen vreemde eend van de werkgroep dramatische vorming mid denschool 4 de tweedeling in basisgroepen en temavelden stemt overeen met de twee taken die we het vak hebben toegekend het aanbrengen van drama als vak en het begeleiden met drama het leeraanbod 1 basisprogramma het leeraanbod omvat een basisprogramma dat een verplicht programma zou moeten worden voor alle leerlingen met als bedoeling een basis te leggen op het terrein van dramatische vorming dit omvat een basispakket aan eenvoudige spelvormen werken aan doelstellingen als speldurf koncentratie expressievaardigheid in woord houding handeling en beweging spelsamenwerking rolinleving 9 ontwikkelen van spelplezier en motivatie inzicht in en waardering van eigen expressiemogelijk heden sociale vaardigheden mechanismen in interaktie en kommunikatie herkennen en eigen gedrag daaraan koppelen helpen vormgeven aan wat hen bezig houdt elementaire aandacht voor het tonen 2 temavelden hieronder verstaan wij een aantal expressielessen over persoonlijke of maatschappelijke tema s en of tema s uit een projekt of ander vakgebied bv nederlands die zich in hetzelfde kader bevinden dit biedt moge lijkheden tot integratie hoewel het niet steeds hoeft het werken met temavelden kan tot de opties behoren gevolgd worden na afloop van het basisprogramma of geintegreerd voorkomen in andere vakken als er geen aparte uren meer beschikbaar blijven 1 het basisprogramma elke leerling kan op zijn eigen wijze van dit aanbod gebruik maken en er zich verder in ontwikkelen na dit programma kan de keuze open blijven om het ove rige leeraanbod van dramatische vorming al dan niet te volgen voor zover dit in de schoolorganisatie moge lijk kan worden gemaakt de aangegeven volgorde is zeker geen chronologische vermits we opteren voor een cyclisch leerproces 1 1 het werken aan voorwaarden om te spelen kennismaken met elkaar op een nieuwe ongewone wijze met een hele reeks aktiviteiten en vaardigheden waaronder allerlei verwante aktiviteiten de diverse werkvormen dienen een ruim terrein te bestrijken in het begin met steeds nieuwe situaties opwarming is ook een vorm van kennismaken plezier geen synoniem voor leuke spelletjes maar voor betrok kenheid en engagement omdat ze graag spelen en het spel als een persoonlijke uitdaging ervaren vrijheid veiligheid een sfeer van veiligheid en vertrouwen vormt de basis voor het vrij kunnen experimenteren afwezigheid van konkurrentie prestatiedrang afhankelijkheid en beoordeling zijn onontbeerlijk er is geen sprake van ideaal eindgedrag maar van divergente spelproces sen d w z dat er steeds verschillende wijzen van expressie verschillende oplossingen mogelijk zijn 10 1 2 sociale vaardigheden samenwerken samenwerkingsopdrachten en samenspel maken veel duide lijk over wie initiatief neemt of meegaat wie over rompelt of konstruktief meebouwt dit verhelderen maar vooral laten uitzoeken in het spelen zelf is van belang aksepteren en respekteren in spelsituaties dient zekerheid te bestaan dat men mag uitproberen zonder negatief beoordeeld te worden door de anderen luisteren en kijken bepaalde spelvormen stimuleren sterk deze vaardigheden inspringspel bewegingsspel 1 3 speltechnische vaardigheden rolinleving onderscheid maken tussen een typering en een karak terrol dit hangt samen met het beter observeren van de werkelijkheid handelingsverloop leren struktureren van een spelsituatie van de ge beurtenissen het werken met dramatische spanning het vinden van een einde het hanteren van lichame lijke spanning het doseren van praten handeling en houding ruimtegebruik eenvoudige mise en scene open spel gebruik van materialen positiebepaling tijd aanvoelen van spelritme tempo s fazering langdra digheid stem en taalgebruik inschatten van volume intonatie ritme woordkeuze taallaag lichaamsbeheersing en mimiek aandacht voor gekoordineerde beweging kontrole spanning kracht jongeren hebben veel aan oefeningen hierin binnen alle aktiviteiten van het basisprogramma staat het werken aan de voorwaarden 1 1 centraal soms ligt het aksent echter op speltechnische vaardighe den 1 3 en andere keer op sociale vaardigheden 1 2 erg veel aktiviteiten ontwikkelen beide het mag nooit de bedoeling zijn om zuiver teatertechni sche trainingen te geven ook bij het werken aan spel 11 techniek moeten voldoende plezierige motiverende en sociale aspekten in de opdrachten aanwezig zijn en mag de proceskant niet verwaarloosd worden dit verklaart waarom het gebruik van vaste toneelteksten weinig aan te raden is en bovendien moeilijk aantikt bij de leerlingen 2 de temavelden de leerkracht moet de leerlingen een kader bieden waarin ze de ervaringen uit hun leef en belevingswereld kunnen invullen bedoeling is die ervaringen in konkreet speelbare situaties te kunnen vertalen een mogelijk kader vormen de kerntema s d w z kernen in de zin van taken of rollen die ieder in de samenle ving te vervullen krijgt en waarrond inhouden gegroe peerd kunnen worden 2 1 tema s i v m taken en rollen gegeven door de maat schappelijke truktuur afhankelijk van de positie die men inneemt die taken en rollen worden als le vensopgaven aan de persoon gesteld bij jongeren zijn die strukturen het gezin het onderwijs de vriendenkring het werk of beroep dat ze leren 2 2 tema s uit de openbaarheid de diskussie in de media het maatschappelijk beleid onderzoek van waarden en normen inkomens positie van de vrouw kernbewape ning migranten werkloosheid 2 3 tema s i v m de positiebepaling van jongeren t a v hun omgeving en die openbare diskussie agressie aanpassing betrokkenheid engagement hoe kunnen ze die levensopgaven struktureren we onderscheiden volgende relevante temavelden niet exhaustief 1 het omgaan met jezelf 2 het omgaan met je omgeving 3 het funktioneren als wereldburger 4 het vinden van een samenlevingsvorm 5 het uitoefenen van een beroep 6 het verwerven of niet van een inkomen 7 het verkrijgen hebben van een konsumptiepatroon 8 het besteden van je vrije tijd tema s zijn dus verschijnselen of problemen waar leer lingen in hun leven een antwoord op moeten vinden die problemen moeten ze zelf in de lessen kunnen inbren gen eventueel binnen het door de leerkracht aange brachte temaveld tema s moeten beantwoorden aan kriteria 1 het is een onderwerp dat je in het belang vindt van de leerlingen en dat een duidelijke relatie heeft met de huidige toekomstige situatie van ze 2 de leerlingen herkennen het onderwerp als belangrijk voor hen 12 een methode om tot tema s te komen is het werken met kaderzinnetjes je moet iets dat je niet wilt je wil iets dat niet mag we hadden gelijk en kregen het niet de leerlingen bedenken hierbij konkrete situaties uit hun ervarings belevingswereld of je geeft een kon krete plaats en rollen op met hun verhoudingen tot elkaar de leerlingen vullen dit in van hieruit kunnen mogelijke tema s gekozen en verder uitgediept worden d m v spel vooral rollenspel en gelijkaardige inhoudelijke spelmethodes zijn hiervoor aangewezen maar ook gewone improvisaties over de geko zen tema s zijn op zich heel waardevol bij het werken met tema s moet de leerkracht goed weten wat hij wil laten onderzoeken en waar hij naartoe wil zo kan je volgende onderwerpen in de acht temavelden systematiseren straf school kontakt leggen heimwee scheiding bijverdiensten zakgeld kleding vooroorde len verveling vakantie drank t v roddelen weglo pen schaamte absurdisme bij het maken van een jaarplanning en een schoolwerkplan kan je de temavelden verdelen over de periodes van het jaar of de hele schooltijd van de leerlingen je kan er ook over waken dat tema s uit de verschillende velden afwisselend aan bod komen zodat je niet enkel op een terrein blijft werken zowel variatie in tema s als een tijd doorwerken op een tema kunnnen kriteria zijn om tema s die door de leerlingen worden aangebracht te selekteren voor een aantal uitgewerkte lesvoorbeelden over hoe je tema s door middel van spel kunt benaderen en kunt aansluiten bij andere vakken o m moedertaal verwijs ik naar mijn boekje voor het basisonderwijs toneel spelen in de klas leren door creatief spel 5 ook al is een dergelijke integratieve aanpak in het sekundair onderwijs moeilijker te realiseren toch blijft het noodzakelijk om drama niet als een vakje apart te blijven beschouwen want dan wordt het voor de leerlingen al gauw het snoepje van de week bijdragen tot de ontwikkeling van jongeren door hen te ondersteunen in het leren hanteren van een steeds veranderende omgeving waarin voortdurend nieuwe situa ties om nieuwe oplossingen vragen is heel wat anders dan een keer per week voor snoepautomaat spelen tenslotte we hopen dat de expressieleerkrachten door deze bijdrage gestimuleerd worden om vakgroepen op te richten en een eigen schoolwerkplan voor expressie uit te werken zodat een zinvolle opbouw doorheen de jaren mogelijk wordt 13 dit kan er alleen maar toe bijdragen dat het vak de uit straling en waardering krijgt die het verdient naar leer lingen kollega s direkties en ouders toe pas daarna kan drama ook als werkvorm in allerlei vakken en vooral binnen temagericht en projektonderwijs tenvolle tot z n recht komen naast de bijscholing van individuele leerkrachten willen en kunnen wij de oprichting en werking van dergelijke groepen binnen een school of scholengroep of een streek ondersteunen en begeleiden in de hoop op die manier zo dicht mogelijk bij de plaatselijke behoefte aan te sluiten erik vanhee stafmedewerker expressie en dramatische vor ming van de stichting lodewijk de raet liedtsstraat 27 29 1030 brussel tel 02 241 88 33 noten 1 vaes s goethals m nederlands expressie een beschrijving van de praktijk van dit nieuwe schoolvak in het vrij katholiek onder wijs van het type i in vlaanderen leuven acco 1984 in dit zelfde vonk nummer vind je hiervan een samenvatting 2 van den steen l en vanhee e je speelt een verhaal cahier voor muzische vorming nr 3 uitg altiora averbode apeldoorn 1983 46 p 3 oostwoud wijdenes j drama in het voortgezet onderwijs onder zoeksgroep kunstzinnige vorming van de stichting centrum voor onderwijsonderzoek van de universiteit van amsterdam s c o rap port amsterdam 1982 4 janssens j en leenders w dramatische vorming geen vreemde eend werkgroep dramatische vorming middenschool slo pg olm bulle tin special enschede 1983 5 vanhee e en pauwels l toneelspelen in de klas leren door crea tief spel cahier voor muzische vorming nr 7 uitg altiora averbode apeldoorn 1984 56 p expressie in taalonderwijs extra vonk nummer zie p 30 14