‘Foei, wat is dat onzedelijk!’ ‘Onzedelijke boeken’ tegen het licht gehouden.

marieke gerritsen foei wat is dat onzedelijk onzedelijke boeken tegen het licht gehouden imago s zijn hardnekkig en berusten niet altijd op feiten dat bleek maar weer toen ik mij met medestudenten van de katholieke universiteit nijmegen in het kader van het vak overdracht en receptie van kunst boog over de recep tie van een aantal nederlandse boeken nogal geruchtmakende boeken uit een periode van ruim een eeuw die in hun tijd omstreden waren door de seksuele geladenheid van de inhoud tenminste dat dachten we enkele boeken bleken inderdaad voor opschudding gezorgd te hebben maar met andere boeken viel dat best mee of tegen zo u wilt door de ontvangst van de boeken in hun tijd wat nader te bekijken bleek namelijk dat er nuances gelegd konden wor den die het imago van onzedelijk boek wat verzachtten in de loop der jaren heeft zic h rond enkele boeken blijkbaar mi n of meer een mythe gevormd hieronder worden die onzedelijke boeken nader besproken een liefde van lodewijk van deyssel de roman een liefde is zo n boek hij werd gepubliceerd in 1887 in een op lage van 550 stuks pas in 1899 verscheen een tweede druk deze versie was door van deyssel zelf sterk gekuist de eerste versie had nederland op zijn li teraire grondvesten doen daveren de roman beschrijft het verhaal van de liefde die de fijngevoelige mathild e van klein kind af aan al voelt voor jozef ze trouwen en krijgen een kind maar de liefde verdwijnt als jozefs belangstel ling voo r mathilde afneemt n a een ernstige ziekte na haar bevalling van deyssel probeerde dit relaas zo naturalistisch mogelijk te schrijven hierdoor kwamen de beschrijvingen va n mathildes seksuele gedachten vrijmoedig op papier de meeste critici uit die tijd konden het werk niet waarderen en noemden het uiterst onzedelijk e n bordeellectuur men vond het boek vuil van taal en walgelijk va n inhoud het boek is hinderlijk ergerlijk stuitend shocking deze reacties logen er niet om het feit dat de oplage van 550 stuks in zeer korte tijd wa s uitverkocht is zeker niet verwonderlijk di t boek moest men hebben dachten uitgevers in die tijd minder commercieel dan tegenwoordig nu zou een dergelijke kritie k alleen maar reden zijn om als de bliksem een tien of honderdvoudige herdruk te produceren de critici hadden zich unaniem negatief uitgesproken maar enkele literaire vrienden va n van deyssel schaarden zich achter hem de redactie van de nieuwe gids nam het voor hem op willem kloos keek naar de kwaliteiten van het boek die niet onder de onzedelijkheidscriteria vielen mooi is het boek om de mooiheid van zijn geluid mooi om de zacht zich bewegende breed zich strekkende hoog op juichende rimpeling en rolling en rijzing zijner klankenreeksen onzedelijk omdat het telkens en telkens weer niet overeenkomt met de aangenomen zede van wat er geschreven en gedrukt mag worden nu is het zeker dat de kritiek met die onzedelijkheid niets heeft 64 gerritsen foei wat is dat onzedelijk uit te staan de criticus als de kunstenaar vraagt slechts of iets mooi niet of iets fatsoenlijk en net in de vormen is hij besluit zijn betoog dit boek is een mooi boek een lief boek een machtig boek ook een onwelvoeglijk boek daar staan dingen waar men in gezelschap niet over spreekt maar kan dit eene bezwaar bij ernstige ruimvoelende mensen op den duur tot een veroordelend vonnis wezen dat zou inderdaad een verdriet voor onze letterkunde en een schande voor de nederlandse natie zijn een andere tachtiger frederik van eeden was minder gelukkig met het boek hij noemde het boek weliswaar niet onzedelijk maar onwaar hij vond de in houd schokken d e n ontoelaatbaar i n ee n nooi t verstuurde brie f aa n va n deyssel schreef van eeden de dingen die mathilde denkt houd ik voor on waar ik geloof dat ik meer weet van vrouwen van mathildes stand dan jij en naar mij n wete n blijf t bi j zulk e vrouwe n he t physiek geslachtsleve n ge heel hier blijft de briefschrijver steken de briefis nooit afgemaakt een gekuiste versie de tweede versie was sterk gekuist van deyssel verantwoordde zijn kuising als herstel van fouten van letterkundige aard rico bulthuis schreef daarover in een artikel uit 1974 de lijst van aan te brengen wijzigingen in een lief de is onthullend en doet komisch aan het lijkt wel of de gehele familie aan het schrappen is geslagen en de pastoor lodewijks begaafde hand vasthield vlees word t lichaam mannenvleesch verval t geil ha d voele n worden wordt erg naar haar doen verlangen veel van de correcties bestaan uit het verwijderen of veranderen van erotisch getinte uitdrukkingen die in die tijd kennelijk niet door de beugel konden de veranderingen maken het boek inderdaad netter en hoewel ze niet van invloed zijn op de verhaalconstructie merkt de lezer toch dat de openhartigheid van deze pikante uitdrukkingen ingeperkt wordt en dat is jammer het boek gaat immers over de seksuele beleving van een jonge vrouw in haar liefdesrelatie ook zijn er hele stukken tekst verwijderd de lichamelijkheid de lusten en de koortsdromen van mathilde werden eigenhandig door van deyssel weggesne den de zonde gezuiverd terwijl het boek daar juist over gaat van deyssel verantwoordde zijn kuising met correcties van letterkundige aard toch ble ven er in de volgende drukken meer dan tweehonderd zetfouten ongewijzigd deze absurde tegenstelling zegt genoeg in de tijd van eerste publikatie was een liefde inderdaad onzedelijk te noemen ook de tachtigers hadden wat problemen met de openhartige beschrijvingen maar het boek was een psychologisch naturalistisch meesterwerk en diende als zodanig gelezen te worden de literatuurgeschiedenis heef t beweze n dat de tachtigers een belangrijk e schakel waren op weg naar de hedendaagse literatuur dus als van deyssel geen gehoor had gegeven aan de vele dominee kritiek en zijn boek niet zo had toegetakeld dan was zijn roman vandaag de dag misschien wel een stuk belangrijker voor onze literatuur geweest dan een klein vergeten schandaaltje 65 gerritsen foei wat is dat onzedelijk jacob israel de haan pijpelijntjes in 1904 verscheen de eerste druk van de roman pijpelijntjes van jacob israel de haan er ontstond heftige beroerin g rond de homoseksualiteit in het boek het boek was opgedragen aa n de schrijver aletrino die daar niet mee vereerd was hij voelde zich aangevallen door het boek en dat kwam vooral omdat de namen van de hoofdpersonen sam en joop overeenkwame n met die van hem sam en die van de haan joop de suggestie dat aletrino een homoseksu eel zou zijn stootte hem tegen de borst zijn oordeel over de roman was zeer duidelijk het verhaal van een homoseksueel met allerlei zwijnerij en smeer lapperij aletrin o en de haan die geschrokken wa s van de heftige reacties beijverden zic h om pijpelijntjes ui t de handel t e nemen de eerste druk ver dween dan ook spoedig van de markt en behoort tot op de dag van vandaag tot de zeer gezochte nederlandse boeken van deze eeuw ondanks de snelle verdwijning va n de eerste druk had pijpelijntjes i n kort e tijd toc h voo r veel commotie gezorgd de reacties waren zoals gezegd nie t gunstig en de nasleep was erger dan de jonge schrijve r i n zijn enthousiasm e ooit had verwacht na het verschijnen va n de schendliteratuur zoals een pre dikant criticus het noemde ontving de haan een brief van de hoofdredakteu r van het volk p l tak de haan werkte als medewerker aan de jeugdrubriek voor deze krant p l tak was van mening dat iemand die een dergelijk boe k schreef niet geschikt was als schrijver voor de kinderpagina mijnheer de haan gisteren heb ik het door u uitgegeven boek pijpenlijntjes gelezen het zal u duidelijk zijn dat na het verschijnen van dit boek dat voor mij en zeker vele anderen een zeer ongewenschte verrassing was uw medewerking aan het zondagsblad van het volk moet eindigen wij verwachten dus geen copy meer van u met beleefden groet p l tak de wijz e waaro p ta k zij n beslissin g nam namelij k zonde r medebeslissin g van het partijbestuur e n de manier waarop deze beslissing hem werd medege deeld zorgde voor enorme verontwaardiging bij de haan hij reageerde met een felle open brief aan p l tak die in 1 905 verscheen deze brief bevatte de hele geschiedeni s va n d e pijpelijntjes affaire zoal s di e inmiddel s beken d stond alle brieven van en voor de haan stonde n in deze brief met special e aandacht voor de brief van p l tak de haan liet het er niet bij zitten naast de breuk met aletrino en de partij kwam ook nog de zware slag van het ontslag va n d e haa n al s onderwijzer d e negatiev e publicitei t keerd e zic h steeds meer tege n hem toen i n 1904 de tweede druk va n pijpelijntjes ver scheen bleek dat de haan nog steeds achter zijn boek stond de nieuwe druk had ee n ondertitel meegekregen he t leven va n cor koning en felix deel man de provocerende namen waren dus verdwenen en ook de opdracht aan aletrino was verwijderd d e stijl van de roman was geheel gewijzigd e r wa 66 gerritsen foei wat is dat onzedelijk ren vooral veel gedachtenpunten aangebracht toch bleef de inhoud van het verhaal gelijk de tweede druk kreeg wel de kans om in de kritieken besproken te worden dominee haspel s schree f i n onze eeuw hij wee t met zij n droge rake woordekunst ons zijn mensche n en hun omgeving verbazen d scher p uit te beelden maar wat hij dan beschrijft het liefst had haspels iemand dit schendboekje me t een tang de kamer zien uitdragen om het in de gracht te gooien en huivert bij de gedachte dat de reine verbeelding van een jong le ven reddeloos bezoedeld wordt door die walgelijke viezigheden andere recensenten noemden de stijl bespottelijk en de inhoud een belediging van ieder gelukkig getrouwd mens uit de open brief aan p l tak bleek dat niet iedereen bereid wa s het boek uberhaupt te recenseren l m hermans schreef de haan terug nadat deze hem een recensie exemplaar had toegestuurd ik acht pijpelijntjes nie t wel bespreekbaar in voorwaarts niet zozeer om de toneelen die erin worden beschreven dan wel omdat het m i een opwekking bevat tot het plegen van sodemieterij in 1982 hebben rob delvigne en leo ross de open brief uitgebracht nadat zij een jaar eerder pijpelijntjes voorzie n van een inleiding opnieuw hadden uitgegeven deze twee werden door de recensenten gezien als de pleitbezorgers van de haan delvige en ross hebben heel goed de schijnheiligheid va n die tijd aangestipt lodewij k va n deyssel word t al s het war e ontmaskerd al s vriend van de haan ook van deyssel heeft de haan laten zitten toen het erop aankwam terwijl van deyssel het naar aanleiding van zijn eigen schan daalboek zo mooi had weten te zeggen tot een kunstenaar van zijn werk sprekende te zeggen foei wat is dat onzedelijk of u mag niet onzedelijk zijn dat is net hetzelfde als datje tegen iemand op een zwemschoolgaanderij zou zeggen foei hoe onbetamelijk welk e mijnheer loop t er nu met bloote borst en beenen tegenwoordig heeft men meer oog voor het talent van de haan wat groten deels komt door de inspanningen van delvigne en ross toch zag men in het begin van deze eeuw zijn talent zeker niet over het hoofd met zijn pijpelijn tjes zette de haan alleen te veel kwaad bloed om een schrijver van hoog aan zien te worden ondanks de grote agressiviteit en vastberadenheid waarmee de haan zich op deze pijpelijntjes affaire heef t geworpen heeft de strijd hem tot een verbitterd man gemaakt ik heb door het geschrift pijpelijntjes ee n gemakkelijke betrekking verloren van fl 1200 daarna een andere van fl 1000 daarna heb ik maanden lang niets verdiend geen moment heb ik rust meer mijn leven is mij een last ziet u mijn verhalen zijn gruwelijk of onzedelijk ik kan niet anders al moest ik op de plaats doodblijven serpentina s petticoat van jan wolkers twee jaar na het verschijnen va n de verhalenbundel serpentina s petticoat waarmee jan wolkers in 1961 debuteert verschijnt in het katholieke dagblad het binnenhof een artikel waarin de schrijver een duidelijk beeld schetst van 67 gerritsen foei wat is dat onzedelijk de populariteit va n de boeke n va n jan wolkers serpentina s petticoat ge sponnen suiker e n voora l kort amerikaans zij n nie t aa n t e slepe n i n d e boekhandels wolkers had in zeer korte tijd een groot lezerspubliek bereikt en ook de kritiek was over het algemeen positief toch wa s wolkers zeker niet alleen een goedverkopende schrijver zijn sek suele uitspraken zorgden voor de nodige commotie onder publiek en critici in het zojuist genoemde artikel bericht de schrijver over een lezing van wolkers in de societeit van de bergense kunstkring men vond het voorgedragen ver haal kunstfruit na te lezen in de bundel gesponnen suiker pornografisch en rondui t vies de zaa l zo u leeggelope n zijn opmerkelij k i s dat pierr e h dubois ook in die zaal zat maar berichtte van een aantal mensen dat de zaal verliet beide schrijvers signaleerden dus de geschoktheid van het publiek in welke mate dat ook was zij konden zich daar gedeeltelijk i n vinden omdat de verhalen van wolkers inderdaad vies te noemen zijn toch was er bewondering voo r wolkers maar de objectiviteit gebied t toch vast te stellen dat bij een begripvolle lectuur zelfs een verhaal als dit nog wel andere elementen blijk t t e bezitten da n de zogenaamd stuitende elemente n juist wee r van een concrete menselijkheid di e het vulgaire ongetwijfeld nie t uitsluit maar toch te boven gaat aan de ene kant speelde de verontwaardiging over de schunnigheden een rol aan de andere kant bewonderde men de gevoeligheid waarmee de verhalen ge schreven waren nederland moest duidelijk wennen aan deze nieuwe schrijver veel va n zijn verhale n zij n va n een ontroerende tederheid maar ook botsen ze met de opvattingen va n een groot deel van de nederlandse bevolking over wat behoorlijk e n zuiver is en watje n a een gesprek met de steeds druk pra tende wolkers allee n maa r wee t i s dat hij ee n enor m vraagteke n voo r je is een fascinerend vraagteke n dat aantrekt en afstoot het was niet mogelijk he t verschijnsel wolker s met een simplistische kwali ficatie af te doen het publiek was nog niet voorbereid dat daar in korte tijd verandering in kwam blijk t we l uit de opmerking va n wolkers zelf tegen woordig is het zo dat als je een uitgever een boek aanbiedt waarin niet op de eerste bladzijd e all e mannelijk e e n vrouwelijk e geslachtsorgane n i n grov e termen genoem d worden je beslis t niet op publicatie hoeft t e rekenen maar die goei e oud e tijd toe n i k me t kort amerikaans bi j mij n uitgeve r kwa m was dat anders hij zett e bij ieder e kut en pik een streepj e e n dat moest ge schrapt worden vervange n doo r vagin a en penis vies he ik weigerd e da t ook de bestseller ik jan cremer de eerste druk van ik jan cremer bedroeg vijfduizen d exemplaren vrijwe l meteen daarna verscheen de tweede druk die tienduizend exemplaren bedroeg ook dat was niet voldoende voor de enorme vraag naar dit boek in het zelfd e jaar wer d het boek nog veertie n kee r herdrukt ik jan cremer een boek dat vanaf d e verschijnin g zij n weerg a nie t kent jeugdige n grisse n d e stapel s weg in amsterda m zi e je zestienjarig e meisje s o p de tra m hevi g erotisch e ontboezingen va n deze vrijbuiter i n zich opnemen hbs jongens kenne n he t 68 gerritsen foei wat is dat onzedelijk boek bete r da n d e letterkundig e werke n di e worde n besproke n i n d e klas moorddadig zoals de fans noemen maar dan met een ander accent de jeugd dweepte met de nieuwe ontdekking ouders en opvoeders hooglera ren en critici maakten zic h echter ernstig zorgen zij vroege n zic h a f of zo n pornografisch ironisc h en moraalloos werk wel toelaatbaar was men verhie f zich massaa l om schande schande t e roepe n ove r zovee l krachtpatserij openhartigheid e n erotisch geweld men was verontrust i s hij ja n cremer een met fascistische e n sadistische neigingen behept psychopaat in ieder ge val een hoogs t gevaarlijke jongen een klaarblijkelijk patologisc h geval dat in zic h de infectiehaar d draagt die onze opgroeiende jeugd ka n besmetten wij zouden aan de paar ouders in nederland die nog gezag hebben over hun kinderen willen vragen probeer te weten te komen welke boeken uw tieners lezen en houdt het oog op hun moraal er werd zelfs op twee november 1964 een conferentiedag georganiseer d onde r de naam beraad over de vragen rondom de moderne literatuur het boek van jan cremer speelde een belangrijke rol ik jan cremer werd door enkelen gezien als een eendagsvlieg maar die be wering i s inmiddels doo r cijfermateriaal achterhaald d e kritiek richtte zic h niet alleen op het boek en zijn verderfelijk e invloe d maar ook op de uitgeve r die botweg het uitgeve n wer d verweten e n op de elitaire elite die alles wa t pervers van de pers kwam zou promoten en het zelfs geweldadig aan anderen op zo u leggen deze negatiev e publiciteit ha d juist ee n gunstig e invloe d o p de verkoopcijfers rob schouten concludeert in 1990 dat nederland i n 1964 een preuts land was dat er van hield dingen te verbieden en verontwaardigd t e reageren d e maatschappij heef t n u we l wat ander s aan haa r hoofd da n het gevaar van zinneprikkelende literatuur met een zogenaamd funeste uitwerking en jan cremer is zonder bepaald een groot schrijver te zijn geworden allan g ingeburgerd i n d e nederlands e cultuur verwonder d blik t me n teru g o p d e schandalen die zijn boek ooit veroorzaakte turks fruit jan wolkers turks fruit 1969 is misschien wel het bekendste boek van jan wolkers en die bekendheid valt grotendeels te danken aan de ophef en het succes rond de verfilming va n het boek waarschijnlijk heef t he t boek zij n imag o va n vee l sex te danken aa n die film want vraag je tegenwoordig wa t mensen va n di t boek weten da n blijk t dat turks fruit no g steed s gezie n word t al s een boe k dat omstrede n wa s doo r zij n passage s gevul d me t seksualiteit z e zie n da n waarschijnlijk dat beeld va n rutger hauer voor zich die zich dolenthousias t laat vallen op het mooie ronde lijf van monique van der ven uit de receptie van het boek komt een ander beeld naar voren men wa s zich wel degelijk bewus t van de seksuele geladenheid maa r men vie l er niet over veel critici hebben het boek geprezen als zeldzaam mooi meest ontroerend en meest meeslepende boek van het jaar ze legden nadruk op het thema dat verrassend vernieuwen d was de ondergang va n een huwelijk d e opvallen d sterk erotische inslag werd veelal verklaard en ondergebracht in het thema van 69 gerritsen foei wat is dat onzedelijk het boek als menselijke emotie de erotiek in dienst va n het boek in het laatste nieuws stond de ik figuur is als het ware seksueel bezeten door de jonge vrouw olga en deze bezetenheid lijkt niet te verminderen wanneer zij zijn echtgenote is geworden integendeel het overmatige seksueel verlangen van de man ligt aan de basis van de ondergang van het huwelijk een andere criticus k l poll sluit daar op aan hij vindt dat bovendien de dier en vrijfragmenten nodi g zijn om iets duidelijk t e maken van het puri teinse isolement waarin olga en de ik figuur leve n ten opzichte van de rest van de mensheid werd acht jaar eerder serpentina s petticoat nog argwanend bekeken vanwege de schunnige passages nu werd de erotiek in het boek juist bejubeld vanwege het laagje humor waaarmee deze erotiek aan bod kwam kijk er komt een overweldigende verzameling seksuele business in het boek voor in onver bloemd nederlands dat werkt aanvankelijk noga l op de lachspieren omdat als er geen ruimte meer gelaten wordt aan de fantasie van de lezer zijn eigen voorkeuren en voorstellingen het toekijken altij d iets geinigs krijgt en er is niets zo schadelijk voo r de erotiek als humor aldu s de mening va n nel noordij in elsevier veel lezers bleken dusdanig onder de indruk van wolkers hartstochtelijke re laas dat de schrijver benaderd werd door het publiek met brieven vol levensad viezen aanbiedingen voo r gesprekken medeleven en lotgenoten wolkers had veel beroering teweeggebracht de kracht zat in de realiteit van het verhaal niet voor niets kreeg wolkers zoveel persoonlijke reacties men voelde zich aangesproken en leefde mee de elementen seks en erotiek droegen daar aan bij het gaat dit keer om de ge wone dingen waarmee iedereen te maken heeft van het gehannes met voorbe hoedsmiddelen en de angst voor impotentie tot en met het zes of zeven keer per dag met elkaar naar bed gaan en vandaag de dag tegenwoordig lijkt het erop dat lezend nederland het wel gehad heeft met sek sualiteit in boeken men kijkt er niet meer van op maar lijkt zich eerder ver veeld af te vragen waarom seksuele handelingen een plaats in het boek kre gen ook in het theater reageert men soms geergerd op de zoveelste naakt scene veel theatercritici verzuchten dat ze genoeg hebben van de neigingen van regisseurs het menselijk lichaam in vol ornaat te laten zien het lijkt een maniertje te worden boeken van ronald giphart en lydia rood zijn recente voorbeelden van nederlandse boeken waar de seksualiteit een grote rol speelt de boeken worden door recensenten kritisch bekeken lydia rood zou bij voorbeeld leuk schrijven maar zonder literaire pretenties en dan plaatst een recensente ook nog de kanttekening dat de beloofde erotische lading soms ver te zoeken is ronald giphart weet met zijn boek ik ook van jou enkele critici te behagen maar anderen zijn niet onder de indruk van zijn seksuele ontboe zingen de woorden van tom van deel over het boek zijn hard op weg le gendarisch te worden hij verzuchtte neuken en nog eens neuken de lezer van tegenwoordig lijkt niet snel geshockeerd te raken van sex in lite 70 gerritsen foei wat is dat onzedelijk ratuur van deyssel en de haan hebben een klein begin gemaakt met het ef fenen van die lange weg in de jaren zestig hebben jan wolkers en jan cre mer een groot aandeel geleverd waarbij de reacties niet altijd even hevig wa ren inmiddels hebben we lydia rood die verweten wordt de erotische span ning niet op haar lezer over te kunnen brengen zo n punt van kritiek was veertig jaar terug ondenkbaar 71