Fries in het voortgezet onderwijs; over het project Learplannen en learmiddels foar Frysk yn it fuortset ûnderwiis

tjitte wierdsma a ex riemersma fries in het voortgezet onderwijs over het project learplannen en learmiddels foar frysk yn it fuortset underwiis 1 inleiding het project learplannen en learmiddels foar frysk yn it fuortset underwiis is in 1982 gestart op advies van de rijkscommissie fries in het voortgezet onderwijs het werd volledig bekostigd door de rijksoverheid het doel van het project is in de naam aangeduid het project werd uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van het pedagogysk wurkferban fan de fryske akademy en onder mede verantwoordelijkheid van de stichting voor de leerplanontwikkeling slo voor zover het de leerplan en niet de leermiddelen ontwikkeling betrof de projectgroep telde behalve de voorzitter een secretaris en een leerplanmedewerker beide in deeltijdfunctie vier leraren uit het voortgezet onderwijs belast met het ontwerpen van leermiddelen op basis van taakuren en een administratieve kracht daarnaast werd een begeleidingsgroep samengesteld uit de lerarenopleidingen de onderwijsbegeleidingsdienst de universiteiten en de a f u k een instelling ter verspreiding van leermiddelen fries de begeleidingsgroep adviseerde over opzet en inhoud van het project met name in de beginfase ook legitimeerde zij de resultaten van het project de leden ervan hebben bovendien die resultaten in hun eigen werkkring verspreid tot zover de heel beknopte geschiedenis van het project daarbij passen nog twee kanttekeningen uit het voorafgaande zou men kunnen concluderen dat er voor 1982 geen leermiddelen voor fries in het voortgezet onderwijs beschikbaar waren die conclusie is niet juist we verwijzen naar paragraaf 3 de tweede kanttekening betreft de politieke context van het project dezelfde rijkscommissie namelijk die tot de uitvoering van het project adviseerde gaf kort na de start van het project aan de verantwoordelijke staatssecretaris het advies het vak fries verplicht te stellen in de eerste fase van het voortgezet 93 spiegel 5 1987 nr 2 93 107 onderwijs en daartoe in de beoogde leerjaren twee leraarlessen extra beschikbaar te stellen de verplichting zou aansluiten op de invoering van fries als verplicht vak in het basisonderwijs in friesland in 1980 vooral door de aanvankelijk positieve reactie van ginjaar maas op dit advies gevolgd door een geleidelijke terugtocht kwam de projectgroep in een spanningsveld te verkeren formeel was de opdracht leerplannen en leermiddelen te ontwikkelen voor de bestaande wettelijke situatie het vak fries als niet verplicht vak dat op 30 van de scholen voor voortgezet onderwijs gedurende een of twee leerjaren op het rooster staat meestal voor een wekelijks lesuur in de uitwerking van de opdracht heeft de projectgroep ook vooruitgekeken naar de te verwachten nieuwe situatie die nog niet bij wet geregeld was in dit artikel kunt u het een en ander lezen over de opzet de werkwijze de theoretische fundering en de uitkomsten van dit project 2 motieven voor onderwijs fries in friesland wordt al sinds het midden van de 19e eeuw maar vooral sinds de eeuwwisseling gepleit voor regulier onderwijs in het fries vanaf het begin is daarbij niet alleen het pedagogisch motief naar voren gebracht maar is ook gewezen op het recht op onderwijs in de moedertaal dat recht op onderwijs in minderheidstalen is inmiddels door de europese gemeenschap erkend door het aanvaarden van de resolutie over een communautair handvest voor regionale talen en culturen en een handvest van de rechten van etnische minderheden in die resolutie oktober 1981 verzoekt het europese parlement aan de nationale regeringen en de regionale en plaatselijke overheden van de kleuterschool tot de universiteit het onderwijs in de regionale talen en culturen in het kader van officiele programma s toe te staan en te bevorderen het onderwijs in de regionale talen op alle soorten scholen en met name op de kleuterschool opdat het kind zijn moedertaal kan spreken toe te staan en in aanmerking te nemen teneinde te beantwoorden aan de door de bevolking kenbaar gemaakte behoeften waar mogelijk het onderwijs in de regionale talen op alle soorten scholen toe te staan met speciale aandacht voor de kleuterschool opdat het kind zijn moedertaal kan spreken overal in het kader van de verschillende programma s het onderwijs in de literatuur en de geschiedenis van de betrokken gemeenschappen toe te laten rijkscommissie fries 1982 blz 83 85 94 de verschillende argumenten die voor de invoering van onderwijs fries aangevoerd kunnen worden zijn als volgt samengevat in het eindrapport van de al genoemde rijkscommissie fries blz 38 1 onderwijs in het fries is nodig omdat het kind recht heeft op onderwijs in zijn eigen taal pedagogisch motief 2 onderwijs in het fries is nodig om de kloof tussen de taal van de school en die van thuis te overbruggen pedagogisch motief 3 onderwijs in het fries is nodig om de leerling in te leiden in het functioneren in een tweetalige samenleving nu en later cultureel maatschappelijk motief 4 onderwijs in het fries is nodig omdat het fries een bedreigde taal is taalpolitiek motief er wordt met het onderwijs in het fries een situatie van blijvende en volledige tweetaligheid nagestreefd daartoe is het nodig dat het recht op onderwijs in de moedertaal gekoppeld wordt aan de verplichting voor derden om deze taal die dus niet hun moedertaal is althans zo goed te leren dat iedere taalgebruiker zijn recht om de moedertaal te gebruiken kan effectueren anders gezegd alle leerlingen binnen de provincie dienen zowel het nederlands als het fries op een verantwoord basisniveau receptief en produktief te beheersen het tweede motief geldt met name voor alle leerlingen voor wie het standaard nederlands niet de moedertaal is fries is echter niet alleen maar thuistaal het kent zelf ook dialecten en een standaardnorm onderwijs in het fries betekent derhalve weliswaar het aansluiten bij en opwaarderen van de thuistaal van een deel van de leerlingen maar tegelijkertijd een inspelen op de noodzaak voor alle leerlingen de standaardtaal van de eigen provincie te leren nu het fries tot het normale vormingspakket in het basisonderwijs behoort vraagt de longitudinaliteit erom het ook in de basisvorming van het voortgezet onderwijs op te nemen daarmee wordt gedurende de gehele leerplichtige leeftijd een ononderbroken ontwikkeling gerealiseerd het maatschappelijk cultureel motief geldt voor friestalige en niet friestalige leerlingen alle leerlingen krijgen door onderwijs in het fries meer mogelijkheden om deel te nemen aan de tweetalige friese cultuur voor de niet friestaligen kan met name dat onderwijs een verrijking zijn een verruiming van hun blikveld rijkscommissie fries 1982 blz 45 wat tenslotte het taalpolitieke motief betreft de projectgroep is zich ervan bewust geweest dat haar werkzaamheden een bijdrage kunnen leveren aan het voortbestaan van het fries belangrijker dan dat achtte de projectgroep de andere motieven dat blijkt ook uit de accenten die in het ontwikkelwerk gelegd zijn niet in de eerste plaats op het onderwijzen van zo zuiver mogelijk fries maar vooral op het creeren van taalgebruikssituaties die het voor de leerling makkelijker en 95 vanzelfsprekender maken om fries in het dagelijks en openbare leven te blijven dan wel te gaan gebruiken 3 de situatie van het fries in het voortgezet onderwijs het fries wordt in het voortgezet onderwijs in friesland anno 1985 onderwezen op 30 van de scholen ten dele als verplicht vak voor alle brugklasleerlingen ten dele als keuzevak in vervolgklassen en ten dele als examenvak 1 zou er van een verplichting sprake zijn dan zou het vak onderwezen moeten worden anno 1985 op 134 scholen in de eerste fase voortgezet onderwijs de leermiddelen die voor de start van het project speciaal voor het voortgezet onderwijs beschikbaar waren waren eigenlijk uitsluitend voor friestaligen geschreven en gingen uit van niet gedifferentieerd klassikaal onderwijs daarbij werd de leerstof vooral als een verzameling van taalgegevens gezien die door de leerling aan zijn taalvoorraad moest worden toegevoegd bij de opzet daarvan werd evenmin rekening gehouden met de relatie tussen het fries en het nederlands het veel gebruikte taalboek foar begjinners stienstra 1982 bijvoorbeeld behandelt de spelling van alle lange klinkers in open en gesloten lettergrepen compleet met oefeningen hoewel de spelling van aap apen rook roken en reep repen in het nederlands en in het fries op dezelfde regels gebaseerd is de ordening en de keuze van de leerstof waren bovendien meer algemeen cultureel historisch bepaald dan dat er rekening gehouden werd met de interesse het belang en de leerwijzen van leerlingen een gefundeerd en goed uitgewerkt leerplan was niet voorhanden dat wil niet zeggen dat er niet goed lesgegeven werd fries werd veelal door enthousiaste mensen gebracht die iets te vertellen en te bieden hadden in het project is getracht nu wel een goed leerplan te maken samen met leermiddelen die aan de vermelde bezwaren tegemoet kunnen komen aan deze situatieschets die niet voor volledig moet doorgaan moet een opmerking over de motivatie van leerlingen worden toegevoegd enerzijds blijken leerlingen geinteresseerd in het fries dat ze van huis uit kennen en gebruiken of dat ze in hun omgeving regelmatig horen gebruiken in allerlei situaties anderzijds blijkt dat leerlingen het economische belang van friese taalbeheersing niet hoog aanslaan en onder meer daarom minder belangstelling voor lessen fries hebben behalve de pedagogische academies zijn er geen vervolgopleidingen die het onderwijs in het fries als verplicht onderdeel in hun programma hebben opgenomen de situatie van het fries in het voortgezet onderwijs of in ieder geval de kijk erop wordt mede bepaald door ontwikkelingen die zich in het basisonderwijs hebben voorgedaan de invoering van fries als een gewoon vak in het basisonderwijs is begeleid 96 door de schoolbegeleidingsdienst gco msu en het slo project naar een leerplan fries van deze innovatie is een duidelijke stimulerende werking uitgegaan dat blijkt bijvoorbeeld uit het aantal onderwijsgevenden dat tussen 1976 en 1982 zonder extra formatie voor de school de applicatiecursus gevolgd heeft 3000 dat wil zeggen drie keer zoveel als verwacht werd ook voor het welslagen van de invoering van fries als een regulier vak in het voortgezet onderwijs werd een gezamenlijke aanpak van opleidingen onderwijsbegeleidingsdiensten en de slo van groot belang geacht in de projectuitvoering is getracht met dat belang rekening te houden de ervaring bij de innovatie in het basisonderwijs heeft ook voor de inhoudelijke ontwikkeling van het vak fries in het voortgezet onderwijs inzichten opgeleverd of minstens inzichten meer relie f gegeven dan ze daarvoor hadden dat inzicht betreft vooral de gewenste nauwe relatie tussen het onderwijs fries en het onderwijs nederlands beide vakken verzorgen moeder taalonderwijs onderwijs in een regelmatig gebruikte cultuur en omgangstaal in het woongebied beide vakken doen ook een beroep op hetzelfde leervermogen van leerlingen en maken gebruik van dezelfde taaltheoretische en taaldidactische denkbeelden 4 keuzen in het project wat hiervoor over de positie van het fries in het voortgezet onderwijs gezegd is heeft geleid tot diverse keuzen van de projectgroep ze vormden leidraden bij het schrijven van de leermiddelen ze werden verder uitgewerkt in de leerplanpublikaties waaronder de docentenhandleidingen acht keuzen duiden we hierna min of meer beknopt aan a meer taal verwerven dan taal leren aandacht voor de motivatie van de leerlingen door de keuze van aansprekende thema1s hangt samen met de keuze van de projectgroep voor aansluiting bij de ideee n van krashen krashen 1981 krashen onderscheidt het spelenderwijs verwerven van taal enerzijds en het bewust leren van taal regels en woordenschat anderzijds taalverwerving gebeurt al doende door gemotiveerde en zinvolle toepassing wordt onze taalbeheersing vergroot het leren van taal gebeurt daarentegen opzettelijk het is gericht op het brengen van regels en normen onder de vigeur van onze monitor zodat de regels en normen bij het taalgebruik toegepast gaan worden eerst nog met een zekere bewustheid maar allengs vanzelf zodat uiteindelijk een qua normen en regels goed taalgebruik het resultaat is in de leermiddelen van het project is ruimschoots gemikt op taalverwerving door taalgebruik en met mate op het bewust leren van taalregels en normen het winnen van taal via zinvolle en gemotiveerde situaties 97 is ook gekozen in verband met de zogenaamde ijsbergtheorie die binnen de tweede taalverwerving opgeld doet bij het leren van twee talen door een leerling wordt er een beroep gedaan op een gemeenschappelijke basis namelijk taaigenoegen leerlingen die met plezier en succes leren in de ene taal leren ook vaak goed in de andere taal ze werpen zelf geen barrieres op voor dat leren beide mogen ook tegelijk en in onderlinge samenhang geleerd worden dat vergt van de leerkracht dat er gezocht wordt naar motiverende leersituaties waarin gebruik gemaakt wordt van zinvol en boeiend taalaanbod dat wel even boven het niveau van de taalbeheersing van de leerlingen mag liggen maar door de concreetheid intonatie houding en visuele ondersteuning toch goed te begrijpen is op die manier is er geen sprake van dat het onderwijs in het fries belemmerend werkt op de beheersing van het nederlands nadrukkelijk is afgestapt van de benadering waarbij het fries als vreemde taal wordt onderwezen tot voor kort een nog veel voorkomende werkwijze de benadering vanuit de memmetaal biedt een andere optiek niet alleen taalverwerving maar juist ook in het voortgezet onderwijs aandacht voor de taalverwerking het gebruiken van het fries in diverse communicatieve situaties blijvende en vermeerderende tweetaligheid ook gold het streven naar blijvende en vermeerderende tweetaligheid leerlingen moeten leren fries niet alleen te gebruiken binnen domeinen met een huis tuin en keuken karakter ze moeten fries leren gebruiken in alle situaties voor allerlei doeleinden het fries is niet een taal die overgaat als je ouder bent maar een taal voor nu en straks en overal een volwaardige taal dus thematisch onderwijs de leerstof is in thema s geordend de keus van de thema s is gebaseerd op de veronderstelde interesse van leerlingen op facetten van het maatschappelijke leven zoals de projectgroep ondersteuning leerplanontwikkeling middenschool die heeft onderscheiden in de publikatie middenschool in beeld olm 1982 de olm indeling levert een raamwerk van kernthema s op daarbij zijn deelthema s gemaakt voor de diverse klassen de kernthema s waren het functioneren als wereldburger het omgaan met je eigen omgeving het omgaan met jezelf het vinden van een samenlevingsvorm het uitoefenen van een beroep het verwerven niet verwerven van een inkomen het hebben verkrijgen van een consumptiepatroon het besteden van je vrije tijd de projectgroep verwachtte dat op deze manier relevante en boeiende onderwerpen aangesneden worden die leerlingen motiveren van deze kernthema s zijn er uiteindelijk vijf gekozen zie paragraaf 5 2 drieslag in het leermateriaal zijn de katernen opgebouwd volgens de drieslag benoemen verklaren handelen die de projectgroep olm presenteert in middenschool in beeld olm 1982 leerlingen benoemen het verschijnsel of het probleem dat ze bestuderen ze bekijken en bespreken achtergronden daarvan die verklaringen kunnen opleveren ze gaan vervolgens na wat zij daarmee kunnen doen de ordening leidt ertoe dat de katernen niet alleen benut worden voor vormen van receptief taalgebruik voor het lezen en luisteren maar ook steevast leiden tot actief taalgebruik tot schrijven en spreken het handelen differentiatie om ervoor te zorgen dat leerlingen met een sterk verschillend taaiprofiel en met een zeer variabel niveau van taalbeheersing nog een redelijk aanbod van leerstof krijgen is gekozen voor een vorm van differentiatie waarbij basisstof aangeboden wordt aangevuld met een reeks opdrachten op verschillend niveau als keuzestof de basisstof richt zich vooral op het benoemen terwijl de keuzestof gegroepeerd is in de afdelingen verklaren en handelen de keuze opdrachten varieren niet alleen naar werkvorm en groeperingsvorm maar ook naar gevraagde taalvaardigheid mondelinge of receptief schriftelijke tegenover schriftelijk actieve taalvaardigheid daarbij worden leerlingen mede verantwoordelijk voor de voortgang en het welslagen van de les omdat zij steeds hun eigen voorkeur kenbaar kunnen maken met betrekking tot werkvorm groeperingsvorm en de vorm van taalvaardigheid maar ook met elkaar een verantwoorde keuze moeten doen vermeden moet worden dat de niet friestalige leerlingen alleen maar lezen in het fries en de friestalige leerlingen alle schrijfwerk voor hun rekening nemen het gedifferentieerde materiaal wordt in een thematisch kader aangeboden elk thema in een eigen katern de basis en de keuzestof is daarin opgenomen vaak nog aangevuld met enkele afzonderlijke opdrachten met betrekking tot het idioom spellingsregels en dergelijke f economie een vierde principe bij de opzet van dit leermateriaal vormt de economie regel wat bij nederlands gebeurt moet niet zo maar bij fries nog eens gedaan worden dus is geen materiaal gemaakt voor specifieke training in tekstverklaring specifieke training in zinscombinatie regels lessen in literaire theorieen stilistiek en poezie analyse lessen in rede taalkundig ontleden lessen in historie en theorie van het drama wel is er materiaal ontwikkeld voor idiomatische zaken die typerend voor fries zijn voor het lezen van friese fictionele teksten het werken met algoritmen bij spelling het bestuderen van taalverschijnselen is ook enige ruimte gemaakt gedeeltelijk was het materiaal ervoor al in methoden fries voorhanden voor lezen spellen uitbreiden van de woordvoorraad en taalbeschouwen werd naast wat er in thema s verwerkt was ook cursorisch materiaal gemaakt daarnaast is er specifiek cursorisch leerlingenmateriaal ontwikkeld voor de mondelinge taalbeheersing is een serie oefeningen geredigeerd terwijl speciaal voor lezen katernen zijn samengesteld bij afdelingen uit de bloemlezing hofkesjonge riermersma en wellinga 1984 en bij het jeugdboek swart op wyt van der veer 1985 g hedendaags standaard fries een vijfde keuze betrof de mate van aansluiting bij het standaard fries gekozen is voor een zorgvuldige afwerking van het materiaal naar bruikbaar en herkenbaar fries al te archaische termen werden weggelaten maar onnodige modernismen eveneens niet het geef frysk stond model wel het geef bruber goed frysk we bleven zo kiezen voor de situatie waarin leerlingen trachten zo verantwoord mogelijk hun taal te spreken en te schrijven nadrukkelijk werd er gestreefd naar een evenwicht in de opdrachten ten behoeve van schriftelijk en mondeling taalgebruik h fries als schooltaal tenslotte is er in dit project enige aandacht besteed aan het fries als voertaal op school voor biologie is er in samenwerking met de afuk materiaal gemaakt voor aardrijkskunde en geschiedenis zijn er plannen gesmeed die hopelijk later nog eens uitgevoerd kunnen worden 5 resultaten 100 5 1 leerplannen het leek een ondoenlijke opgave om in de beschikbare tijd en een onderwijsleerplan en voorbeelden van een deelschoolwerkplan fries te schrijven die zouden voldoen aan de eisen die de slo gewoonlijk stelt er is daarom in het werkplan 1982 al gekozen voor leerplanpublikaties op een weinig abstract niveau die ook zoveel mogelijk bruikbaar zouden zijn voor de leraar fries in de huidige wettelijke omstandigheden daarbij is steeds wel gekeken naar de toekomst waarin fries ook in het voortgezet onderwijs een gewoon vak zou kunnen zijn en naar de collega s nederlands tenslotte vormt de leraar fries met hen de sectie moedertaal memmetaal veronderstellend dat in de nabije toekomst een bepaalde mate van geintegreerd onderwijs vorm zal krijgen in het voortgezet onderwijs heeft de projectgroep zich niet alleen bij de keuze van de thema s voor leermiddelen maar ook voor de opzet en inhoud van het leerplan georienteerd op de reeds genoemde publikatie middenschool in beeld olm 1982 er is vooral voortgeborduurd op de daarin vervatte stelling dat het taalonderwijs zoals dat tot nu toe vorm heeft gekregen in het onderwijs geen moedertaalonderwijs genoemd mag worden omdat het onderwijs gegeven wordt aan kinderen die van huis uit dialekt spreken allochtone kinderen kinderen die standaardtaal spreken in zijn verschillende publikaties heeft de projectgroep aandacht besteed aan de leerling die niet uitsluitend fries of nederlands spreekt maar in het dagelijks leven met beide talen in aanraking komt in 1983 is een speciaal nummer verschenen van het friestalige tijdschrift de pompebleden onder de titel underweis mei frysk yn it fuortset underwiis de pompebleden 1983 nr 9 daarin zijn drie jaarprogramma s uitgewerkt met lesvoorbeelden twee programma s voor de lessen fries en een speciaal voor de leraar nederlands die met de tweetalige situatie van de leerlingen wil werken op een school waar nog geen lessen fries gegeven worden de tweede leerplanpublikatie is een video band in twee delen met een handleiding oer ferskillen tusken learlingen het eerste deel met de titel wy prate thus gjin frysk betreft een opname in de brugklas van een school waarop behalve friestalige en nederlandstalige leerlingen ook leerlingen zitten die thuis gronings spreken er worden op de band drie strategieen onderscheiden om recht te doen aan verschillen tussen leerlingen in hun talige beginsituatie variatie van doelen inhoud werkvormen en toetsing waar van de friestalige leerlingen produktief mondeling en schriftelijk taalgebruik gevraagd wordt kunnen de groningssprekende leerlingen aanvankelijk volstaan met het receptief mondeling 101 en schriftelijk taalgebruik dat leidt ertoe dat in hetzelfde lesuur door verschillende leerlingen wel aan hetzelfde onderwerp maar op verschillende manieren gewerkt wordt verschillende opdrachten aan verschillende leerlingen open momenten waarop aan de leerlingen verschillende keuzemogelijkheden geboden worden zodat zij voor een deel hun eigen leerweg kunnen bepalen het tweede deel van de video band met de titel dat meie jim seis witte laat zien op welke wijze het thematisch cursorisch samengestelde leerlingenmateriaal van de projectgroep in een heterogene klas kan functioneren de al gememoreerde drieslag benoemen verklaren handelen blijkt dan veel keuzemogelijkheden aan de leraar en de leerlingen te bieden om een leerweg te volgen die past bij de eigen klasse en schoolsituatie in de handleiding bij de video produktie worden de theoretische achtergronden ervan uiteengezet de derde afzonderlijke publikatie in de categorie leerplan is op uitdrukkelijk verzoek van de minister een voorlichtingsbrochure geworden fries in het voortgezet onderwijs waarom wie wat hoeveel wanneer en hoe oldenhof 1986 in deze brochure worden aan de hand van de vier motieven zie paragraaf 2 handreikingen gegeven aan de schoolleiding de lerarenvergadering en de ouders om in gezamenlijk overleg tot een invulling te komen van het verplichte of facultatieve vak fries die past bij de specifieke situatie van de school de leermiddelengroep heeft ook nog het algemene deel van de docentenhandleiding bij het leerlingenmateriaal verzorgd ten behoeve van de aanstaande leraren fries is tenslotte een bundel artikelen samengesteld die een brede orientatie op met name de didactische aspecten van het vak fries bevat oldenhof e a 1987 daarnaast is er een uitvoerige opzet voor een nascholingscursus gemaakt voor de leraren in het voortgezet onderwijs die zich bij een verplichting om fries aan alle leerlingen te geven gesteld zien voor het werken in nog heterogener groepen dan thans al het geval is in die nascholingscursus is ruim plaats gereserveerd voor de praktische toepassing van het thematisch leerlingenmateriaal 5 2 leermiddelen als uitvloeisel van haar opvatting dat het onderwijs in het fries vooral gericht moet zijn op taalverwerving en minder op taalleren heeft de projectgroep afgezien van het toevoegen van een grammaticaboekje met oefeningen aan de al bestaande zij heeft het thematische kader van de projectgroep olm overgenomen aan de leerlingen van de projectscholen gevraagd welke 102 onderwerpen zij binnen dat kader behandeld zouden willen zien en die lijst van onderwerpen geordend in de volgende vijf kernthema s die in elk van de drie leerjaren van de onderbouw aan de orde komen a libbensfoarmen b tinke neffens plan c it krijen fan in konsumpsjepatroan d berop e frije tiid elk kernthema werd per leerjaar geconcretiseerd en per leerjaar werden voor elk thema 4 boekjes van ongeveer 20 bladzijden gepland zodat uiteindelijk 60 themaboekjes beschikbaar zouden zijn het eindresultaat bedraagt momenteel echter 42 en 7 zijn nog in bewerking 6 overdracht van de resultaten de overdracht van de resultaten aan de scholen voor voortgezet onderwijs is op twee manieren gerealiseerd een aantal resonans scholen heeft zeer regelmatig het docenten en leerlingenmateriaal in de klas gebruikt en met kommentaar ook van leerlingen teruggestuurd daarnaast zijn er driemaal veldrondes gehouden op steeds weer andere scholen waarop de leerplannen in ontwikkeling en het beschikbare leerlingenmateriaal werden toegelicht tegelijk met de brochure fries in het voortgezet onderwijs waarom wie wat hoeveel wanneer en hoe is aan alle 134 scholen voor voortgezet onderwijs in friesland een uitnodiging toegestuurd voor de eindpresentatie op 30 mei 1986 de produkten van het project zijn ook overgedragen aan de databank frysk die verbonden is aan het regionale onderwijs informatiecentrum van de stichting noordelijke hogeschool leeuwarden opgezet door de nlo ubbo emmius dat is een voor het voortgezet onderwijs zeer herkenbare plaats van daaruit kunnen ook stimulerende activiteiten worden opgezet om de voortgang in het leerplandenken en het ontwikkelen van leermiddelen te bevorderen is aan gedeputeerde staten voorgesteld om een vervolgproject te starten in het project zouden vijf werkgroepen moeten functioneren een werkgroep die zorgt voor een aanvulling op de docentenhandleiding bij het leerlingenmateriaal een werkgroep die aandacht besteedt aan het werken met boeken gericht op de friese jeugdliteratuur in samenhang met de nederlandse jeugdliteratuur een werkgroep die verder gestalte geeft aan de aanzetten tot lessen taalbeschouwing in de tweetalige leer en leefsituatie 103 een werkgroep voor creatief schrijven en drama en tenslotte een werkgroep die aandacht besteedt aan het nut de mogelijkheden en de grenzen van het gebruik van fries als voertaal in het voortgezet onderwijs 7 perspectieven voor het fries in het voortgezet onderwijs zoals reeds gezegd is leefde bij de start van het project de verwachting dat voor de afloop ervan een beslissing genomen zou zijn over de invoering van fries als regulier vak in het voortgezet onderwijs op de friese scholen de bewindslieden zijn echter nog niet verder gekomen dan het indienen van concept beleidsvoornemens bij de verschillende adviesorganen ze lijken de problematiek intussen op de lange baan van de bestuursovereenkomst tussen het rijk en de provincie friesland te schuiven de regering wacht vol belangstelling af of het fries in deze sector in staat zal zijn zich aan zijn eigen haren omhoog te trekken feitsma 1986 blz 27 en intussen wordt de positie van de niet verplichte vakken door verschillende overheidsmaatregelen steeds minder rooskleurig de positie van het vak fries zou overigens al een betere kunnen zijn als de leraren nederlands in de friese scholen meer aandacht zouden hebben voor de dagelijkse werkelijkheid dat zoveel van hun leerlingen tweetalig zijn het project heeft hen in de afgelopen jaren meerdere malen als groep in het bijzonder aangesproken speciaal ten behoeve van hun werk is een programma tweetaligheid in de brugklas samengesteld oldenhof 1983 blz 187 192 in de docentenhandleiding is steeds aandacht aan de samenwerking met de leraar nederlands besteed hoewel de belangstelling voor de problematiek van de kloof tussen schooi en thuistaal toegenomen heet te zijn hebben wij nooit enige reactie vernomen de schooltaal thuistaalproblematiek heeft ook in friesland intussen een facet erbij gekregen door de instroom van allochtone leerlingen interessant is in dit verband de vergelijking tussen het fries en de etnische groepstalen gua positie in het voortgezet onderwijs zoals extra die gemaakt heeft extra 1985 1986 het eigen taal en cultuur onderwijs in het voortgezet onderwijs is intussen wettelijk geregeld en er wordt gewerkt aan de ontwikkeling van leerplannen en leermiddelen er zijn hier duidelijke inhoudelijke verschillen maar volgens ons ook voldoende overeenkomsten om een uitwisseling van ervaringen en ideeen tussen de verschillende betrokkenen niet bij voorbaat als onzinnig te bestempelen om het eens in friese trant te formuleren maar dat gaat het kader van dit artikel te buiten ondertussen zou de invoering van fries als een regulier verplicht vak in de leerjaren voor de pakketkeuze wat ons 104 betreft van start kunnen gaan er zijn thans voldoende onderwijsleermiddelen beschikbaar voor een redelijk verantwoord begin noten 1 artikel 11 van de wvo schept de mogelijkheid in de brugklas een of meer uren fries te geven in plaats van nederlands fries behoort tot de normale keuze examenvakken in het mavo havo en vwo eindexamenbesluit dagscholen vwo havo mavo artikel 4 verder moet fries concurreren met andere vakken in de vrije ruimte 2 de jong 1986 p 8 en 11 bibliografie aclo moedertaal i o schooltaal thuistaal staatsuitgeverij den haag 1978 aclo moedertaal i o onderwijs in een multiculturele en multiraciale samenleving enschede 1982 breuker p e a bijdragen ta de didaktyk fan it frysk yn it fuortset underwijs grins ljouwert rug en afuk 1982 eindrapport van de rijkscommissie fries in het voortgezet onderwijs staatsdrukkerij den haag 1982 extra g a vermeer minderheidstalen in het basisonderwijs in levende talen 1984 nr 384 p 101 109 extra g de positie van etnische groepstalen in het voortgezet onderwijs in levende talen 1986 nr 407 p 32 37 feitsma a kroniek van een eeuw universitaire frisistiek i ljouwert leeuwarden fryske akademy koperative utjouwerij 1986 haan d de en p nalbantoglu onderwijs in eigen taal en cultuur op de basisschool ontwikkeling en perspectieven in moer themanummer oetc 1986 1 2 von haarlem p 9 29 105 hermes a j wegdrukken identiteit staat ontplooiing van mensen in de weg redevoering 8 september 1982 te leeuwarden in de pompebleden 53 1982 nr 10 p 163 166 jong s de th meestringa it frysk yn de basisskoalle de grutte halen yn in underwiislearplan enschede slo 1983 jong s de het onderwijs in het fries nader bekeken een kwantitatief inspectie onderzoek naar het onderwijs in het fries op de kleuter en lagere scholen in friesland gehouden in april 1985 s gravenhage ministerie onderwijs en wetenschappen 1986 krashen st second language acquisition and second language learning oxford pergamon press 1981 leidse werkgroep moedertaaldidactiek hoedertaaldidaciek een handleiding voor het voortgezet onderwijs continho muiderberg 1986 4e herziene druk meestringa th b oldenhof net taalkogje mar taalskogje enschede slo 1984 klezoar nr 10 meestringa th en de projectgroep naar een leerplan fries naar een schoolwerkplan fries eftergrunen en praktyske oanwizings enschede slo 1985 meestringa th h van tuijl het fries en het kerkraads op school in moer themanummer oetc 1986 1 2 vom haarlem p 107 115 oldenhof b underweis mei frysk yn in fuortset underwiis in de pompebleden 54 1983 p 171 208 oldenhof b fries in het voortgezet onderwijs waarom wie wat hoeveel waneer en hoe ljouwert projectgroep learplannen en learmiddels frysk yn in fuortset underwiis 1986 rapport van de projectgroep invoering fries als verplicht vak op de scholen voor gewoon lager onderwijs in de provincie friesland s gravenhage ministerie van onderwijs en wetenschappen 1975 riemersma a w wellinga hofkesjonge blomlezing foar it fuortset underwiis ljouwert afuk 1984 106 rutten els de rol van taal in intercultureel onderwijs in over de praktijk van intercultureel onderwijs ervaringen meningen ideeen enschede slo 1983 p 33 50 stienstra j taalboek foar begjinners ljouwert afuk 1982 veer a van der swart op wyt ljouwert friese pers 1985 vos j j t wierdsma wegwijzer voor het moedertaalonderwijs in het tweede en derdegraads gebied culemborg educaboek 1983 werkgroep moedertaal middenschool over thema s gesproken naar een ontwikkeling van thematisch taalonderwijs in liiddenschool in beeld slo pgolm enschede 1983 werkplan van de projectgroep learplannen en learmiddels voor het vak frysk in het voortgezet onderwijs leeuwarden september 1982 107 tlf