Functionele taalvaardigheden

henk lammers functio nele taalonderwijs taalvaard ig h eden leraren nederlands in het voortgezet onderw ijs kunnen er op rekenen dat er de komende jaren het een en ander verandert de praktijk is weerbarstig en die veranderingen zullen niet van de ene op de andere dag plaatsvinden maar het is uitgesloten dat peilingsonderzoeken de basisvorming of de vernieuwing van de eindexamens zonder gevolgen voor de dagelijkse lespraktijk blijven in de discussies naar aanleiding van deze ontwikkelingen komt regelmatig de term functionele taalvaardigheid voor henk lammers gaat in op de merites van dat begrip 1 inleidin g w i js sluit nauw aan bij de voorstud ie period i e ke peiling van het basisonderwijs wasdorp h et vak n ederlands in het voortgezet onder e a 1985 in dat onderzoek speelde het be wijs staat ter discussie d e basisvorming gaat gr i p functi onele taalvaard igheid al een belang door d e eindexamens n ederlands voor het ha r ijke rol en die trend wordt voo rtgezet kuhle vo en het vwo worden herzien er is inmid d els me i er en van den bergh streven naar functio ook een peilingsonderzoek naar het niveau van nele opdrachten in een functionele opdracht het onderwijs in de derde klas van het voort wordt een situati e zoals deze ook in het dage g ezet onderw ijs verricht kuhlemeier van lijks leven zou kunnen voorkomen zo natuur den bergh 1 989 op het instituut voor leer getrouw mogelijk nagebootst 1 kuhleme i planontwikkeling slo loopt een project over er van den bergh 1989 p 59 d e vernieuw in g van het t aalonder wijs in de de comm i ss i e die zich buigt over de vernieu eers te fase van h et voortgezet onderwijs pro wing van de eindexamens havo vwo zie ook jectplan 1987 i n de artikelen discussiestuk noe 1989 zal begin 1990 voor het eerst rap ken en onderzoe k sverslagen die over deze on po rteren het staat dus nog te bezien in hoe derwerpen verschijnen komen we regelmatig verre in de dan te verwachten concept het begrip functionele taalvaardigheid tegen eindexamenprogramma s functionele taalvaar het d oor k uhlemeier en van d en b ergh 1989 digheden zullen voorkomen ten bate van de ui t gevoerde on d erzoe k naar de haal b aarheid werkzaamheden van de commissie wordt door van p eilingsonderzoek in het voortgezet onder de stichting centrum voor onderwijsonder 258 moer 1989 6 p 258 264 z o e k sco echt e r e en behoeftenon derz o ek sco onderzoekers te vergelijken en door inter onder oudleerlingen havo en vwo uitgevoerd views met de betrokkenen van den bergh b ij het ops t ellen van de nieuwe progra m ma s blok de g l opper en rijlaarsdam zo ontstaat z al on g etw ijf el d rek enin g w ord en g ehou d en een helder beeld niet zozeer van wat functio met de resultaten van d it onderzoek w aarin nele taalvaardigheid nu is maar wel van de het begrip functionele vaardigheid een belang knelpunten ten aanzien van dit begrip in het rij ke rol s p eel t volgende maak ik dan ook dankbaar gebruik op de slo wordt gewerkt aan een project van bonsets publikatie over de vernieu w ing van het taalonder w ijs in aan het begrip functionele taalvaardigheid ligt de eerste fase van het voortgezet ond er w ijs in een visie op het taalonderwijs ten grondslag een meer communicat ieve ric hting projectplan die grofweg als volgt gekarakteriseerd kan 1987 wat communicatief taalonderwijs pre worden in een complexe samenleving a l s de cies is staat nog ter discussie maar een om onze komen communicatieve situaties voor schrijving ervan zou een parafras e van k u hl e die de betrokkenen voor problemen plaatsen meier en van den ber g h s cit aa t kunne n z ijn hoe schrijf je een bezwaarschrift als je denkt in communicatief taalonder w ijs worden situa dat je te veel belasting moet betalen hoe ties zoals deze oo k in he t d ag elijks leven z ou breng je op een hoorzi tt ing je standpunt naar d en kunnen voorkomen z o natuur g etrou w mo voren als de gemeente de eigenaar van het g elij k nagebootst het is da n oo k nie t ver won buu rtcafe vergunning wil verlenen een disco te derlij k dat in het kader v an d it p roject on d er beginnen hoe schrijf je een sollicitatiebrief en zocht is in hoever re het be g ri p functionele wat zeg je wel en niet als je wordt uitgeno taalvaardigheid van belan g is voor com m unica digd voor een gesprek hoe maak je een keu tief taalonderwijs bonset 1989 r i ngsa rt s duidelijk dat je niet simuleert ook al k ortom het begrip functionele taalvaardigheid zijn j e rugklachten inderdaad wat vaag het s p eelt o p d it moment een belan g rij ke rol in on onderwijs moet leerlingen voorbereiden op derzoek en beleid in de pra ktij k va n het ta a l deelname aan dergelijke communicatieve situa onderwijs is daar misschien nog niet zo veel ties onderwijs dat zich beperkt tot zinsontle van te merken maar dat is een kw estie van ding spelling en invul oefeningen vormt geen tijd die nieuwe eindexamenprogramma s ko adequate voorbereidi ng functioneel taalvaar men er de overheid heeft behoefte aan in dighe i dsonderwijs richt zich dan ook niet op zicht in de k waliteit van het onderwijs daarom de oefen i ng van zulke taaltechnische deelvaar zijn p eilingson d erzoeken niet meer weg te den digheden maar op vaardigheden die als geheel k en en ten slotte zijn d e adviezen van een in i n de alledaagse praktijk kunnen voorkomen in stituut als de sl o natuurlij k ook niet vrijblij het verlengde hiervan zijn functionele taalvaar vend gezien dit toekomstperspectief is het digheden geen tussen maar einddoelen van zinvol het begrip functionele taalvaard i gheid het taalonderwijs aan een nadere beschouwing te onderwerpen leerlingen voorbereiden op communicatieve si in het volgende g eef ik aan w at er met func tuaties waarmee ze na het voltooien van hun tionele taalvaardigheid bedoeld wordt en opleiding geconfronteerd zullen worden is een bespreek ik en kele problematische aspecten zinvol uitgangspunt voor het taalonderwijs van d it begri p maar wat is functionele taalvaardigheid wel ke alledaagse situaties moeten geoefend wor den kunnen die situaties in de les levensecht 2 functionele taalvaardighei d nagebootst worden er bestaat nog geen overeenstemming over het begrip functionele taalvaardighe id i s in ne een definitie van het begrip functionele taal derland geintroduceerd en verder ontwikkeld vaardigheid in publikaties van sco mede door onderzoekers verbonden aan de program werkers wordt het op uiteenlopende wijze om magroep taalonderw ijs van de sco dit bete schreven om de verschillende omschrijvingen kent n iet dat er tussen die onderzoekers over met el kaar te kunnen vergelijken heeft bonset eenstemmi ng bestaat over wat dat begrip pre 1989 die publikaties eerst in drie groepen cies inhoudt in het al genoemde onderzoek verdeeld publikaties van of met medewerking van bonset 1989 inventarisee rt deze de ver van respectievelijk wasdorp van den bergh schillende opva tt ingen door publikat i es van de en blok en ve rv olgens de omschrijvingen 259 geinventariseerd in het volgende schema zijn het begrip alledaagse taalgebruikssituaties het die omschr i jvingen op een rijtje gezet verlossende antwoord wordt ook hier niet ge wasdorp e a blok e a a vaard igheden d ie voor het u i tvoeren van a lledaag f verw ijzend naar moede rt aalvaardigheden di e no se en beroepsmat i ge taken van groot prakt i sch be d i g of gewenst zijn i n het naschoolse leven lang zijn g verwijzend naar de vaardigheden die i emand in b taa l vaard i gheden d ie als geheel i n de a l ledaagse staat ste l len tot doelmatig taal gebru i k in situaties prakt i jk kunnen voorkomen waarin taalgebru i k wenselijk of vereist is h die taalvaardigheden d i e van groot praktisch nut van den bergh e a zijn i n het naschoolse leven c taalvaardigheden die als geheel in de praktijk i de taa lvaa rd i gheden d i e i n het dage li jks l even van van alledag kunnen voorkomen g root p rakti sch belang zi jn d complete vaardigheden zoals die in het leven van j als i k het over iemands funct ione l e taalvaard i gheid alledag voorkomen heb dan heb ik het over de mate waar i n iemands e iemand is functioneel taalvaardig wanneer hij zich taalprogramma effecti ef is i n alledaagse taalge in alledaagse situaties met zijn taalvaardgheid kan bru i kss ituat i es redden wanneer hij met behulp van zijn taalvaardig heid zijn doel in een taalgebruikssituatie kan omschrijvingen van het begrip functionele taalvaar bereiken digheid taalvaardigheden naar bonset 1 989 pag 3 11 3 a lledaagse vaardighede n geven maar ik denk dat het problee m als volgt te verhelderen is in bijna alle omschrijvingen kom t in een of an de filosofie a chter functi o neel taalvaardig dere variant de term alledaags voor maar heidsonderw ijs houdt in d at de voorbereiding over de bete k enis ervan w ordt verschillend ge op deelname aan communicatieve situaties in d acht voor w asd orp vormt alle d aags een t e het echte leven b eter gedien d is met oefe g enstellin g met school a lled a agse t a alge ning in realistische taken dan met taaltechni brui kssitu aties zij n voor b lo k situaties die 1 sche oefeningen het juiste gebruik van voor zeer frequent zijn en elke dag kunnen voorko zetsels correcte spellin g d it b ete k ent niet dat men of 2 zeer ge woon zijn en iedereen kun dat geen belangrijke deelvaard ig heden zouden nen overkomen o p school moet iedereen w el z ijn al w as het a ll ee n m a a r o mdat bij sollici ta eens een taaltechnische oefening maken of ties de eerste schifting vaak gebeurt aan de een opstel schrijven en daarom zijn oo k d it hand van d e taalfouten in de brieven h et g aat voorbeelden van alledaagse taalge b ruikssitua om een didactisch perspectief hoe kun je ties naast prive situaties zoals de krant lezen leerlinge n dui de lij k maken dat s p ellin g e r toe of een boodschap p enlijstje maken n iet alle doet als ze hun kleren soms in een boetiek en d aagse situaties zijn b eroepsma t ige z oals bij dan w eer in een boutique ko p en dat stijl be voorbeeld dru k proeven corrigeren ook van langrijk is als ze een trainer horen verkon d igen den b ergh rekent tot de alle d aagse taalge dat het collectief er dez e k eer niet in slaag d e bruikssituaties zo w el de buiten en naschoolse een stuk agressie i n het s pelgebeuren te bren situaties als de schoolse situ aties maar hij g en dat lu kt o nget w ijfeld b eter me t functi o brengt bij d e laatste cate gorie w el een nuance nele opdrachten dan met taaltechnische oefe ring aan in schoolse taalge b ruikssituaties kun ningen te g elijkertijd moeten w e echter acce p nen functionele taken en o pd rachten voork o teren dat he t nooit mogelij k is het echte le men d ie onderschei d en zich van schoolse om ven in d e k lassesituatie te re produceren in de dat het om ta k en in hun geheel g a at en niet k las kan in het g unstigste geval een afspiege om deeltaken d aar na ast zijn ze weini g levens ling van levensechte taalgebruikssituaties ge echt maar altijd no g meer d an schoolse taken creeerd word en ten eerste zijn in de k las g e die niet levensecht zijn bonset 1989 p 3 8 reconstrueerde communicatieve situaties altijd er bestaat dus geen overeenstemming over belangeloos bij het ruilen van een miskoo p 260 het overlegg en met colle g a s en d er g elijk e gezien deze verschillen de communicatie in st aan er a ltij d belangen op het sp el d eze ont schoolse oefensi t u aties is belang eloos e e n le b re k en in schoolse oef ensituaties ten tweede raar b eschikt niet over d e speci fie k e k ennis d ie is er een cruciaal verschil tussen d e rol van in het g e d in g is in a uthentie k e communicatieve een leraar en de rol van de deelnemers aan au situaties maak i k een p rinci p ieel on der thentie k e communicatieve situaties d at ver scheid tuss e n de d omein e n onderwijs en s a schil omschrijf ik als volgt menlevin g h et ond e r w ijs is we l een on de r taalgebruik is ge bonden aan allerlei reg els en deel van d e samenleving ma a r in het on d erw ijs normen d eze zijn medebep a len d voor d e ma kan die samenleving niet natuurg etrou w g ere nier waarop gespreksbijdragen g eformuleerd produceerd worden b eide domeinen zijn kwa w orden en op de naleving ervan wor dt toege litatief van een andere orde van grootte om zien door de deelnemers aan de communicatie ten aanzien van taalgebruikssituaties het ver ve situatie a ls het taal g e b ruik niet vol d oet schil tussen d ie domeinen t e k arakteriseren is aan de norm volgt er een correctie of even authenticeit een belang rijker criterium d an fre tueel een sanctie d eze k an verschillende vor quentie of ge woonhei d v g l van wij k 1989 men aannemen een milde variant is i k begrijp p 59 ik deel het standpunt van rijlaarsdam je niet helemaal doe een beetje normaal zeg die schoolse oefensituaties als communicatief is al strenger terwijl met m et jou valt niet te geperverteerd beschouwt bonset 1 989 bijla praten iemand van de communicatie wordt g e 2 m et d eze term slaat hij de s p ij ker o p uitgesloten d eze oordelen w orden ge baseerd zijn kop in echte communicatieve situaties o p algemene kennis over wat gebruikelijk is in zijn er altijd reele consequenties verbonden communicatieve situaties en op specifieke aan communicatief handelen in schoolse com kennis waarover iemand op grond van zijn municatieve situaties word en die cons eq uen functie beschikt d ie specifieke kennis is deels ties vervangen door het al dan niet h a len van inhou d elijk vakkennis en heeft d eels te ma een vol d oende deze verva n g ing tast de au ken met de institutioneel bepaalde rol in le thenticiteit van communic atieve sit uaties op vensechte situaties communiceert men ge fundamentele wijze aan w oonlijk met f unctionarissen verkopers art sen loonadministrateurs ambtenaren werkge vers een voorbeeld a ls een ambtenaar zegt 4 openbare en prive communicatie d aarmee bent u bij mij a a n het ver k eerde adres dan kan dat betekenen ik word niet op n aar aanlei d in g van h e t vo org aa n de conclu d e juiste toon aangesproken d aar gaat mijn deer ik dat het zinvol is een onderscheid te collega over of dit verhaal vind ik zo onge maken tussen d e domeinen onderwijs en sa loofwaardig daar trap ik niet in er is een menleving maar daarmee zijn w e er no g niet aanzienlijke functionele taalvaardigheid vereist in het domein samenleving komen verschil om in zo n geval tot een juiste interpretatie te lende sub domeinen voor ee n b el ang rijk on komen en dan ook nog adequa at te reageren derscheid is het verschil tussen openbare of o efening in zulke communicatieve situaties is publie ke en prive situaties op enbare commu dus zinvol maar in het leslokaal kunnen derge nicatieve situaties wor d en ge kenmerk t d oor lijke interacties hoogstens benaderd worden het gebruik van de standaardtaal in interacties m en kan van een leraar w el verw achten dat met taal geb rui k ers d ie nie t behoren t ot d e deze weet w at in het o p enbare taalverkeer prive sfeer familie vrienden het begrip gebruikelijk is ma a r niet hoe bij verschillende openbaar m oet hier w el g enuanceerd w or overheidsinstellingen de taken verdeeld zijn of den o penba re situaties zijn niet per d efinitie w elke gegevens en argumenten al d an niet ter openbaar in de zin van pu b liekelij k voor b eel zake doen m et andere w oorden een leraar d en zijn een consult b ij een arts en het afslui beschi kt maar b eper kt over d e s pe cifie k e ken ten van een lenin g z e zijn echter wel v a n be nis o p grond waarvan d e d eelnemers aan au lang voor deelname a an h e t open bare leven thentie k e communicatieve situaties hun waarin instituties als de gezondheidszorg of g espreksbijdrage formuleren corrigerend o p het bankwezen een belangrijke rol spelen treden of sancties toe p assen d ie k ennis is waar het o m g aat is dat d eelname aan zulk e echter een nood zakelij k e voorwaarde om le situaties noodzakelijk is om als burger in een vensechte ta algebrui k ssitu aties te creeren s amenlevin g te p a rticiperen daarnaa st ka n 261 ook openbare communicatie zich volledig in de spreekt en dat notities in het huiselijk verkeer prive sfeer afspelen het lezen van een krant ook in het fries gesteld worden wat moet die o f naar het journaal kijken gebeurt welisw aar leerling met zo n opdracht uitgaande van de gewoonlijk in d e huiselij ke krin g m a ar op dat principes van functionele taalvaardigheid moet moment komt het openbare leven even de zo n briefje ook in het fries afwijking van de huiskamer bi nnen dat moet ook alleen zon gebruikelijke praktijk is niet functioneel en leidt d e rling en slui t en z ich voor alle inform a tie af niet tot het bereiken van het gewenste doel zich via krant radio of televisie informeren is een ouder die opeens een nederlandstalig v a n belang voor d eelna m e aan het openbare briefje aantreft zal niet gerustgesteld zijn leven maar zich afvragen wat dat kind nu weer be dat het nodi g is in het onderw ijs een on d er zielt ik ben erg benieuwd hoe zo n briefje be scheid te ma ken tussen het openbare en h et oordeeld zou worden als het voldoet aan de ei prive domein base e r i k o p het feitelij k e g e g e sen aanhef onde rtekening enz maar in het ven dat er in nederland verschillende commu fries turks of de molukse variant van het ma nicatieve gemeenschappen voorkomen na ast leis gesteld is de talloze gemeenschappen w aarin een dialect o f sociolect g esproken w ord t zijn er andere minderheidsgroepen c q g emeenschappen 5 de keuz e friezen indische ned erlande rs m olukkers s u van de taalgebruikssituaties rinamers en migranten 2 ook de leerlingen die uit d eze groe pen a fkomst i g zijn moeten leren hoe ze zic h kunnen re d den in open b are com aan het beg rip functionele taalvaard i g heid zit municatieve situaties oefening daarin is een ten nog w el meer problemen vast i k b e p er k legitiem onder w ijsdoel m aar het is niet de m e hier tot een ko rte b es prek in g van h et p ro taa k van het taalon d erw ijs d e t oepa ssin g van bleem hoe relevante communicatieve situaties normen die gelden voor het openbare taalver geselecteerd worden in het huidige onder keer of het gebruik van het standaa rdneder zoek naar functionele taalvaardigheden wordt lands in deze g emeenscha ppen te bevorderen d ie selectie g e maakt o p basis v an e m p irisch d it betekent dat opdrachten als het schrijven d oelstellingenon d erzoek d aarbij krijge n oud van een b riefje voor huis g e n oten o f het telefo lee r lingen van een bepaald sc h ooltype een kor n eren met b eke n de n in h et onderw ijs niet te kara kterisering van een taal g ebrui k ssituatie thuis horen naar aanleiding van het ppon voorgelegd n aar aanleiding daarvan moeten onderzoek van het basisonderwijs hebben ze vragen bean tw oorden over hoe va ak z e met s t urm 1 98 6 en schellekens 1 98 5 al eerder zo n situatie te maken he bb en h oe va a k h e b k ritiek geleverd op dergelijke opdrachten het jij d i t g emid del d gedaan hoe z e i n zo n gewraakte voorbeeld is het schrijven van een situatie presteren hoe goed denk je dat je dit briefje voor huisgenoten waarin de af wezig nu kunt en wel k belang ze e ra an toe k ennen heid van de briefschrijver verklaard w ordt hoe belan g rijk vind je het om dit nu te ku n daarin moeten de elementen aanhef waar nen b lok 1 98 7 p 22 6 zie oo k b lok d e naar toe wanneer terug e n ondertekening glopper 1984 op de communicatieve situa voorkomen schellekens wijst het toepassen ties die d e l ee rling en voorgelegd k rij g en is ech van deze schoolse normen op p rive m edede ter al w e l een voorselectie t oeg epast zo he b lingen terecht af hier is een principiele ik als in woner van a msterda m d ie zich v a ak kw estie in het g eding mag het taalonder w ijs pe r f iets verplaatst regelmatig behoefte aan zich bemoeien met de manier waarop mensen het effectief tot de orde roepen van automobi in hun prive leven met elkaar communice r en listen en als automobilist moet ik vaak fiet het antwoord luidt ontkennend het gebruiken sers bestraffend toespreken zulke communi van communicatieve situaties uit de prive catieve situaties komen niet voor op d e vra s feer in het ond er w ijs lei d t tot w el zeer g eper genlijsten d ie aan d e oudleerlin g en worden verteerde communicatie stel dat een leerling voorg eleg d n u gaat het me er natuurlij k niet p r ima be g repen heeft w aar het b ij f unctionele om dat deze ene situatie alsnog wordt toege t a alvaardigheid om gaat zorg dat je met effec voeg d w aar h et om ga at is d at a an de keuze tief t aalg e b ruik je co m munic at ieve d oel b e van de items normen ten grondslag liggen die re ikt s tel da t d ie leerlin g t huis al tjd fries niet afg e lei d k unnen worden uit het b e g ri p 262 functionele taalvaardigheid de vaardigheid een werkweek te organiseren laat leerlingen het effectief kunnen toespreken van mede de brieven schrijven het aantal mogelijkheden weggebruikers voldoet aan elke omschrijving is hier beperkt omdat de leerlingen zich wel van functionele taalvaardigheid kennelijk zijn moeten kunnen inleven in de situatie dergelij er nog andere overwegingen in het geding ke opdrachten verworden al snel tot schoolse principes als zakelijkheid rationaliteit of onder oefeningen als er geen belang is dat ook de wijsbaarheid het lijkt mij van belang dat deze leerlingen betreft principes niet ongereflecteerd worden toege zijn er ouders of oudleerlingen die als gastdo past maar ter discussie worden gesteld vgl cent gevraagd kunnen worden om uitleg te ge sturm 1986 ven over hoe in de praktijk sollicitatiebrieven worden beoordeeld hoe klachten worden be handeld hoe formulieren ingevuld moeten 6 functionele taalvaardigheden in worden het onderwijs r est de vraa g w at we met functionele taal vaardigheden in het onder w ijs aan moeten d at er aan di t b egrip allerlei haken en o g en zit ten is voor mij geen voldoende argument om er dan maar van af te zien en het taalonder w ijs te be p erken tot taal technische oe fenin gen voor de toepassing van functionele taal vaardigheden in het onderw ijs volgen hier en kele tips beperk het onder wijs in functionele taalvaar digheden nie t tot oefeningen maar voeg een taalbeschou welijke component toe vraag leer lingen drie communicatieve situaties te be schrijven die ze belangrijk vinden en w aarmee ze moeite hebben inventariseer welke aspec t e n die situaties g emeenscha p p e lijk hebb en e n stel d eze ter discussie maak een strikt onderscheid tussen openbare en prive communicatie n a het voorgaande moge duidelij k zijn wat het belang is van d it onderscheid dit onderscheid kan overigens wel besproken worden men kan het op taal beschou w elijke w ijze p rodu kti ef ma k en d oor leerlingen zich te laten verontschuldigen voor note n het niet nakomen van een a fspraak met 1 een 1 een en ander geldt natuur lijk ook voor de klasgenoot en 2 een leraar de directeur of leer li ngen een werkgever wie bel je op en wie schrijf je een briefje a ls je een b rie fje schrijft wat zijn 2 appel 1983 noemt de volgende groepen en dan de overeenkomsten en de verschillen aantallen het jaartal geeft het peilingsmoment het schrijven van een briefje aan een klasge aan friezen 1976 370 000 indische neder noot kan geforceerd wor d en door deze te landers 1969 250 000 molukkers 1978 situeren in een plaats die telefonisch on b ereik 32 000 surinamers 1983 250 000 migran baar is bijvoorbeeld een cam p ing ten 1979 200 000 breng het echte leven in de klas dit is een 3 een ander p robleem is bijvoorbeel d in hoeverre afgezwakte formulerin g van h et id eaal cr e eer het domein samenleving verd er gespecificeerd authentieke communicatieve situaties in de kan en moet worden wat te doen met commu klas d at ideaal is on b ereik b aar maar er kan nicatieve situaties die in het ene beroep wel alle wel op gevarieerd worden daags en van praktisch nut zijn maar in het ande moet er correspondentie gevoerd worden om re niet zie hiervoor ook b onset 1989 263 li teratuur appel rene minority languages in the netherlends relations between soc iopolitica conflicts and bi l i ngu al educat i on i n bruce bain ed the soc iogenes is of language and human conduct new york plenum press 1983 p 517 52 6 b l ok h taal voor all edag feiten en meningen over het taalgebruik van lbo en mavo leerlingen in alle daagse situaties den haag svo 1987 d issertatie uva blok h k de glopper oudleerlingen lbo en mavo over hun taalgebru ik i n moer 1984 5 p 27 33 bonset he l ge functionele taalvaardigheid nader on derzocht deel 2 studie en onderzoek binnen het pro ject nederlands vo 1 enschede slo 1989 kuhleme i er hans huub van den bergh de p roef peiling nederlands een onderzoek naar de haalbaar heid van peilingsonderzoek in het voo rtgezet onder w ijs arnhem cito 1989 specialistisch bulletin nr 74 noe xander hoe verder over vern i euwing van de ei ndexamenprogramma s havo vwo in moer 1989 4 p 176 17 9 projectplan nederlands vo 1 enschede slo 1987 sche ll ekens els taalonde rwi js i n de pe il ing i n moer 1985 6 p 16 2 5 sturm jan theseus op de sco of het procrustus bed van het pe i l ingsonderzoek in spiegel 4 1986 3 p 87 9 2 wasdorp h h van den bergh d j bos e a de haalbaarhe id van periodiek peilingsonderzoek l i sse zwets zei tl in ger 1985 wijk care l van taal i n vi vo een reacti e op henk blok s taal voor alledag in gramme 13 1989 1 p 57 74 264