Fundamenteel onbruikbaar

kritiek commentaar en beschouwing helge bonset fundamenteel onbruikbaar in haar rapport uit 1991 introduceerde de cven commissie vernieuwing eindexamen programma s nederlandse taal en letterkunde vwo en havo een geheel nieuw begrip in de moedertaaldidaktiek fundamentele taalvaardigheid ze deed dat in een van haar uitgangspunten voor het opstellen van de nieuwe examenprogram ma s dat luidde als volgt bij de taalvaardigheden werd meer waarde gehecht aan fundamentele dan aan functionele vaardigheden algemene vaardigheden die als voorwaardelijk kunnen gelden voor adequaat taalgebruik in vele situaties correct kunnen formuleren steekhoudend kunnen argumenteren goed kunnen samenvatten verdienen een grotere plaats in examenprogramma s voor vwo en havo dan bijzondere vaardigheden waarop een beroep gedaan wordt bij het uitvoeren van specifieke praktische opdrachten zoals het bestuderen van een studietekst of het schrijven van een bepaald soort brief het accent op de fundamentele vaardigheden dient wel gepaard te gaan met nadrukkelijke aandacht voor de communicatieve aspecten van het taalgebruik p 107 108 een uitwerking van het begrip fundamentele taalvaardigheid biedt de cven zelf niet daarvoor moeten we terecht bij een lezing van haar voorzitter a braet functioneel communicatief of toch maar liever fundamenteel 1991 onder functionele vaardigheden verstaat braet in zijn lezing vaardigheden die in hun geheel in het leven voorkomen zoals het opbellen van een instantie of het lezen van een gebruiksaanwijzing p 55 als voorbeelden noemt hij in de loop van zijn betoog een brief opstellen een studietekst bestuderen een sollicitatiebrief schrijven een circulaire schrijven een discussie voeren met een huisbaas een belastingaangifte doen en een gemeentelijke instantie bellen wat communicatieve vaardigheden zijn definieert braet niet hij merkt alleen op dat deze in het algemeen gelijk te stellen zijn aan doel en publiekgericht communiceren p 51 fundamentele vaardigheden zijn aldus braet 1 deelvaardigheden ze verhouden zich tot functionele taalvaardigheden als deel tot geheel dus bijvoorbeeld als kunnen spellen of een curriculum vitae kunnen opstellen tot een sollicitatiebrief schrijven spiegel 12 1994 nr 1 87 92 2 algemene vaardigheden er wordt een beroep op ze gedaan in vele situaties ze zijn algemener dan functionele vaardigheden 3 voorwaardelijke vaardigheden ze zijn noodzakelijk om in die vele situaties taal adequaat te kunnen gebruiken tenslotte kunnen fundamentele vaardigheden zowel produktief als receptief zijn en alle aspecten van taalgebruik bestrijken van spelling tot en met het retorisch niveau braet noemt in de loop van het betoog de volgende voorbeelden van fundamentele vaardigheden spelvaardigheid grammaticaal en correct formuleren goed en steekhoudend argumenteren goed samenvatten hoofdgedachte per alinea aangeven en specifiek voor het onderdeel schrijven inhoudselementen ontwikkelen kiezen en verbinden inhoud ordenen inhoud taalkundig en stilistisch verwoorden verwoorde tekst presenteren braet voegt hier nog aan toe dat de fundamentele vaardigheden de communicatieve gedeeltelijk overlappen voorzover communicatieve vaardigheden een algemeen en voorwaardelijk karakter hebben zijn ze ook fundamenteel p 48 de bovenstaande omschrijving van fundamentele taalvaardigheid zal ik aanduiden als fundamentele taalvaardigheid definitie 1 ftv 1 op pagina 49 van braets betoog komt namelijk een nogal afwijkende variant opduiken onder het kopje fundamentele vaardigheden zoals geselecteerd door de cven daarvan wordt op pagina 50 gezegd de fundamentele vaardigheden van de cven zijn die deelvaar digheden die volgens taalwetenschappelijke analyse komen kijken bij het omgaan met tekstsoorten als uiteenzetten beschouwen betogen in hun aangeduide gedaanten als voordracht tot en met opstel ik duid deze variant nu verder aan als fundamentele taalvaardigheid definitie 2 ftv 2 wat is nu de toegevoegde waarde voor de moedertaaldidaktiek van het begrip fundamentele taalvaardigheid ik bespreek dat achtereenvolgens voor de deelbegrip pen ftv 1 en ftv 2 en tenslotte voor de overkoepelende term wat de inhoud betreft van het begrip ftv 1 de algemene en voorwaardelijke deelvaardigheden moet worden vastgesteld dat de cven hierop geenszins het alleenrecht heeft daarvan getuigt bijvoorbeeld het volgende schema uit de slo publikatie een leerplan nederlands verbeek e a 1993 dat ten grondslag ligt aan de leerstof die dit leerplan voorstelt voor nederlands in de basisvorming zie volgende pagina wat in dit schema basisvaardigheden en deeltaken heet stemt exact overeen met wat braet en de cven fundamentele vaardigheden noemen zoals de taken overeenstemmen met wat braet en cven functionele vaardigheden noemen dit stelt de verdeling in drie kampen die braet in zijn lezing aanbrengt het kamp van de fundamentalisten van de cven het kamp van de functionalisten van de sco en het kamp van de voorstanders van het communicatieve taalonderwijs van o a de slo p 54 in een vreemd daglicht vooral als braet nog toevoegt dat er uiteindelijk misschien nog meer afstand is tussen het cven fundamentalisme en de communicatieve richting dan tussen cven en sco functionalisten 88 schrijven spreken luisteren gesprekken voe ren basisvaar technisch lezen technisch schrijven technisch spreken concentreren gespreksconven digheden lies deeltaken 1 orienterende tekst 1 orienteren op de orienteren op de 1 orienteren op 1 orienteren op verkennen van de schrijftaak spreektaak de luistertaak gesprekssituat tekst op vormken beeldvorming on vaststellen beeldvormen merken derwerp spreekdoel bepa van bedoeling vaststellen lees vaststellen schrijf len luisteraar doel doel en publiek 2 inhoud verkennen 2 inhoud verkennen 2 spreken voorbe 2 verkennen on k oppenausienkop brainstormen reiden derwerp pen lezen illustra informatie verza bepalen wat hel kennis naar ties melen publiek van het boven halen kennis naar boven onderwerp weet halen informatie verza melen 3 informatie begrij 3a informatie over 3 informatie over 3a aandacht bij pen beoordelen dragen dragen informatie betekenis verlenen juiste woordkeus juiste woordkeus houden aan woorden hanteren ordening hanteren aantekeningen verbanden leggen tekstopbouw han hoofd bijzaken maken doel van de tekst teren bepalen opbouw in vaststellen correcte spelling steekwoorden subjectief taalge weergeven bruik herkennen subjectief taal hoofdgedachte sa gebruik her menvatten kennen bedoeling spreker vast stellen 3b nakijken verbe 3b informatie teren beoordelen taken 4 reflecteren op het 4 reflecteren op het 4 reflecteren op 4 reflecteren 4 reflecteren op lezen schrijven het spreken gesprekken voeren instructies advertenties instructies instructies reclameteksten verslagen en presenteren van reclametek kran teberichten betogende teksten een boek geven sten school en studie formulieren van een verslag nieuwsberich boeken vragen in school vertellen en sa ten schema s boeken menvatten leerstof gegevensbestan creatief schrijven den brieven werkstukken hoe komt braet daarbij in een noot bij zijn lezing p 55 spreekt hij over het holistische concept communicatief taalonderwijs van de slo dat op o a griffioen teruggaat het zal iedereen die het hierboven gegeven schema uit een leerplan nederlands bekijkt een uitwerking van communicatief taalonderwijs wel duidelijk zijn dat er niets holistisch aan is braet heeft zich op het verkeerde been laten zetten 89 door twee zaken ten eerste het holistische r verleden van de sectie nederlands op de slo voor 1987 ten tweede een bespreking van slo onderzoeksrapporten in spiegel lentz en van den bergh 1990 door braet aangehaald in zijn noot waarin de auteurs het slo project nederlands zonder enige bewijsplaats de keus voor totaliteitsonderwijs in de schoenen schuiven zelfs een summiere bestudering van de feiten zou braet en uiteraard ook lentz en van den bergh hebben behoed voor het plakken van het foute etiket ook in 1990 waren er al ruim voldoende stukken aanwezig waaruit bleek dat het project nederlands bepaald niet de holistische kant op ging het meest duidelijke voorbeeld is het leerplan nederlands voor individueel beroepsonderwijs van martien de boer ftv 1 fundamentele taalvaardigheid in de definitie van algemene en voorwaar delijke deelvaardigheden voegt al met al aan de moedertaaldidaktiek niets toe dat nieuw is of exclusief voor de cven ook al doen de term en de polariserende wijze waarop braet en de cven haar introduceren het tegendeel vermoeden gaan we over tot de bespreking van ftv 2 fundamentele taalvaardigheid als door de cven geselecteerde deelvaardigheden die volgens taalwetenschappelijke analyse komen kijken bij het omgaan met tekstsoorten als uiteenzetten beschouwen betogen het eerste in het oog springende probleem is hier om helder te krijgen waar braet het eigenlijk over heeft op een pagina p 50 spreekt hij van drie tekstfuncties globale taalhandelingen uiteenzetting beschouwing betoog tekstsoorten als uiteenzetten beschouwen betogen en de gekozen drie taalhande lingen uiteenzetten beschouwen en betogen is dat dan allemaal zo n beetje hetzelfde tekstfunctie globale taalhandeling of tekstsoort als ik mij bezig hield met het plegen van taalwetenschappelijke analyse zou ik dat toch zorgvuldiger doen en zijn de deelvaardigheden die bij deze tekstsoorten tekstfuncties taalhandelin gen of wat dan ook betrokken zijn nu nog fundamenteler dan andere alleen omdat de cven ze heeft geselecteerd het valt bij zoveel begripsmatige en terminologische onduidelijkheid niet te verwonderen dat ftv 2 een paar jaar later in nog weer een andere gedaante verschijnt bij hendrix en hulshof 1993 als de fundamentele tekstsoort de auteurs melden de deelvaardigheden die nodig zijn voor het begrijpen en studerend lezen van fundamentele tekstsoorten uiteenzetting beschouwing en betoog moeten een plaats krijgen in een voor de leerlingen inzichtelijke en zelfstandig uit te voeren aanpak p 253 enige verantwoording of zelfs maar uitleg van de term fundamente le tekstsoort ten behoeve van levende talen lezers achten deze auteurs overbodig fundamenteel is wat de cven ooit fundamenteel heeft genoemd en daarmee uit terwijl zulke uitleg of verantwoording geenszins overbodig zou zijn fundamenteel betekent ten grondslag liggend aan voor ftv 1 kan men wel staande houden dat deze vaardigheden aan iets anders ten grondslag liggen de hoofdgedachte per alinea kunnen aangeven is een van de vaardigheden die ten grondslag liggen aan bijvoorbeeld het kunnen lezen van een studietekst goed en steekhoudend kunnen argumenteren ligt op dezelfde wijze ten grondslag aan bijvoorbeeld het schrijven of 90 uitspreken van een betogende tekst maar waaraan liggen uiteenzetting beschouwing en betoog nu eigenlijk ten grondslag aan brieven studieteksten werkstukken instructies debatten discussies reclameboodschappen hoewel hun termengebruik dit alleszins suggereert is het onwaarschijnlijk dat de auteurs dit echt bedoelen wat zij wel bedoelen is waarschijnlijk dat de vaardigheden die komen kijken bij het omgaan met uiteenzetting beschouwing en betoog ten grondslag liggen aan de vaardigheden die komen kijken bij het omgaan met specifiekere tekstsoorten als bovengenoemde hun opvatting zou dan als volgt beargumenteerd staan in het cven rapport het lijkt verstandig op havo en vwo het accent te leggen op samenvatting van een betoog of beschouwing in plaats van op verschillende in de alledaagse praktijk voorkomende vormen van excerperen van allerlei soorten teksten aandacht voor dit soort samenvatting lijkt immers een relatief efficiente en effectieve keuze aangezien het kunnen maken van dit type samenvatting een noodzakelijke en waarschijnlijk zelfs voldoende voorwaarde vormt voor meer specifieke excerpeervaar digheden p 122 ik kan niet nalaten op te merken dat deze argumentatie op geen enkel mij bekend empirisch onderzoek berust vanuit theorieen over transfer zou eerder het tegenover gestelde voor de hand liggen als leerlingen in het hoger onderwijs uiteindelijk een studietekst moeten kunnen samenvatten leer je ze dat efficienter en effectiever door ze in havo en vwo te laten oefenen met studieteksten dan met uiteenzetting beschouwing of betoog hoe dit zij dat ftv 2 als begrip meer vragen oproept dan beantwoordt moge na het bovenstaande duidelijk zijn ftv 1 levert dus niets nieuws op en wel onnodige polarisatie en van ftv 2 is de betekenis onduidelijk daar komt nog een laatste bezwaar bij de term fundamenteel suggereert dat de bedenkers ervan werkelijk zeker zouden weten welke deelvaardig heden ten grondslag liggen aan andere meer omvattende vaardigheden of taken in de moedertaaldidaktiek is echter nauwelijks onderzoek te vinden dat hierover zekere empirisch ondersteunde uitspraken doet en voorzover dit er wel is wordt het gemeld noch in het cven rapport noch door braet of hendrix en hulshof de aanname van deelvaardigheden of deeltaken is tot op heden op niet veel meer gebaseerd dan op educated guessing dat geldt uiteraard ook voor het slo schema uit een leerplan nederlands maar wij vermijden dan ook een pretentieuze term als fundamenteel aan fundamentele taalvaardigheid is al met al helaas slechts een ding fundamen teel de fundamentele onbruikbaarheid ervan voor de moedertaaldidaktiek bibliografie braet a functioneel communicatief of toch maar liever fundamenteel in het schoolvak nederlands verslag van de 5e conferentie amsterdam diemen 1991 p 46 57 91 hendrix t en h hulshof leesonderwijs verder vorm geven in levende talen 480 1993 p 253 262 het cven rapport eindverslag van de commissie vernieuwing eindexamenpro gramma s nederlandse taal en letterkunde vwo en havo den haag sdu 1991 lentz l en h van den bergh functionele taalvaardigheid en communicatief taalonderwijs in spiegel jaargang 8 1990 p 111 119 verbeek j e a een leerplan nederlands groningen wolters noordhoff 1993 bouwstenen voor de basisvorming manuscript binnengekomen 8 mei 1994 manuscript aanvaard 8 mei 1994 92