G.L. Durlachter, een auteur die verstaan wil worden

hianne muller g l durlacher een auteur die verstaan wil worden 1 plaatsbepaling er is geen taal om de vernedering de vervuiling de woede en het verdriet te beschrijven mijn stamelende poging strandt qftarmitame p 75 nog maa r kort geleden iets voo r het midden van deze eeuw werde n mil joenenjoden het slachtoffer va n een misdaad die zijn weerga in de geschie denis niet kent de daders nazi duitsers onder aanvoering van adolf hitler gebruikten d e ter m endlosung der judenfrage het is een buitengewoo n hypocriete term endlosung ofwel uiteindelijk e oplossing staat hier immers voor uitroeiing n a de oorlog toen de overlevenden e n nabestaanden dez e misdaad trachtten te overzien te begrijpen een plaats in de geschiedenis t e geven ging men omschrijvingen als shoah en holocaust gebruiken shoa h is hebreeuws en betekent zoveel als stormachtig onheil holocaust is grieks en betekent brandoffer maar bij stormachtig onheil dringt de associatie met een onafwendbare ramp zich op terwijl de ramp niet onafwendbaar was en bij brandoffer kun je je afvragen met welk doel voor wie werd dat offer dan gebracht begrippen als deze zijn noodgedwongen versluierend ze verfraaien de ge beurtenissen als het ware en kunnen onvoldoende recht doen aan het verdriet van elk individueel slachtoffer e r zullen dus uitgebreider verhale n vertel d moeten worden maar dan stuiten we op een volgend probleem i s he t we l mogelijk over de gruwelen van de jodenvervolging te schrijven zijn er woor den voor te vinden brengen die woorden vervolgens wel de ware gevoelens op de lezende buitenstaanders over en tenslotte de belangrijkste vraa g in dit verband heeft een overlevende het recht een literaire vorm voor zijn getuige nissen t e kieze n o f i s da t misschien een vor m va n heiligschennis ee n voorlopig antwoord op die vragen is simpel ja het kan en het mag want het gebeurt al sinds het einde van de oorlog en vaak blijkt het heilzaam toch ziet elke auteur over de jodenvervolging ook gerhard durlacher over wie het in deze bijdrage gaat zich voortdurend gesteld voor deze vragen hoe geef ik mijn herinneringen vorm zonder de waarheid geweld aan te doen hoe doe ik recht aan mijn eigen verdriet en dat van andere slachtoffers zonde r er zelf weer door overmand te worden hoe voorkom ik dat mijn lezers te sterk worden aangegrepe n o f geirriteer d raken en met wel k doe l ste l i k mij n getuigenissen te boek wat wil durlacher in de kern wil ieder e schrijver over de jodenvervolging hetzelfde e r moet getuigenis worden afgelegd om de slachtoffers te gedenken en te eren om het eigen verdriet een uitweg te geven en om de wereld te laten zien en horen wat 49 muller g l durlacher een auteur die verstaa n wi l worde n er is gebeurd opdat het niet vergete n word t en herhaling voorkome n kan worden durlacher verenigt al die doelstellingen in zijn werk en voegt er nog enkele aan toe in de lange jaren dat hij nauwelijks kon spreken over zijn oor logsherinneringen en waarin hij vooral de herinneringen aan auschwitz naar eigen zeggen had dichtgemetseld in zijn geheugen stapelden wel de vragen naar de achtergronden oorzaken en gevolgen van de jodenvervolging zich op toen hij eenmaal de noodzaak van het schrijven inzag en zocht naar vormen om zij n verhaa l t e vertellen besloo t hi j zij n geschiedeni s i n ee n brede r perspectief te plaatsen en wetenschappelijk te onderbouwen in strepen aan de hemel zegt bij over zijn doelstellingen p 89 ik wilde en wil het waarom en het hoe van onze catastrofe weten en daarmee mij n eigen coordinaten lere n kennen ho e hadde n wi j geleef d e n overleefd ho e wa s onz e bevrijding hoe onze thuiskomst de antwoorden op die vragen blijken vaak schrijnend te zijn en de pijn van de schrijver nauwelijks t e verzachten maar een ander doel word t wel bereikt door de combinatie van controleerbare historische feiten en persoonlijk getui genis op literaire wijze vorm gegeven blijft de informatie in het geheugen van de lezer gegrift hi j wordt aan het denken gezet en tot stellingname ge dwongen op deze doelstelling legt durlacher getuige interviews sterk de nadruk ik schrijf ook niet omdat ik sympathie voor ons wil opeisen nee het gaat mij om tolerantie dat kinderen weten dat ze niet mogen discrimineren ook bij het schrijven van het meer literaire werk drenkeling en quarantaine stond die doelstelling voorop van de lezer van deze literatuur wordt daarmee een ander soort aandacht gevraagd dan van de lezer van gewone literatuur ik zal daar in het tweede gedeelte ontvangst en waardering verder op ingaan getuigenisliteratuur aan durlacher is de afgelopen jaren geregeld de vraag gesteld of hij hoopvol gestemd is over de effecten van zijn schrijverschap ik citeer uit een interview uit 1994 het gesprek gaat ondermeer over het feit dat mensen in de regel bar weinig leren van oorlog en onderdrukking schrijft u uw boeken in de hoop dat er toch wel een beetje geluisterd wordt dat hoop ik da t hoop ik maa r ik be n e r helemaal nie t zeke r van i k hoop alleen da t een jongere generati e weet waartoe discriminatie vooroordeel kan leiden en ik schrijf misschien klinkt dat bijbels in d e hoo p ee n paa r rechtvaardige n t e bereiken i k ka n nie t meer wi l nie t meer i n nationaliteiten groepen collectiviteiten denken z o van de duitser s zijn slecht d e franse n zijn zus enzovoorts nee overa l zij n goed e en helaas verschrikkelij k slecht e mensen i k hoop dat vanwege die paar rechtvaardigen de wereld mag blijven draaien meteen na de oorlog werd door joodse schrijvers en filosofen al s primo levi en meer recent gyorgy konrad de nadruk gelegd op het feit dat alleen getui genisliteratuur di e sober en helder was gelezen en begrepen zou worden gerhard durlacher is zich daar sterk van bewust aan zijn teksten is t e zien dat hi j heef t geworstel d me t d e vormgevin g e n verwoordin g va n zij n 50 muller g l duriacher een auteu r die verstaa n wi l worde n herinneringen maar wat er uiteindelijk staat is helder begrijpelijk weliswaar sterk emotionerend maar met verpletterend voor veel herinneringen vindt hij overigens nog altijd de woorden niet getuige het hierboven gegeven citaat uit quarantaine oo k in strepen aan de hemel werd al duidelijk dat de jaren in auschwitz nauwelijks benoembaar zijn en in de zoektocht blijkt durlacher beter in staat de kampherinneringen van zijn medegevangenen weer te geven dan die van hemzelf soberheid in de weergave kan de schrijver zelf behoeden voor te sterke emoties maar minstens zo belangrijk is dat de lezer niet murw geslagen wordt in een televisie interview uit 1993 zegt duriacher hierover ik schrijf zodanig dat ik niet verwond tenminste dat hoop ik zodra iets te gruwelijk is wordt het weggelegd nieman d leest he t meer ik schrijf alleen die dingen di e ik kan schrijven gruwelijke dingen zult u nergens kunnen vinden bij mij de verschrikkelijkste dingen di e onuitsprekelijk zijn moetje terzijde laten wanneer durlacher zo sterk rekening houdt met het incasseringsvermogen van de lezer biedt het schrijven hem zelf dan nog enige verlichting en is er in het algemee n sprak e va n verwerking van het verleden doo r er over t e schrijven ook hierover is hij duidelijk bevrijding va n het verleden daad werkelijke verwerking is nie t mogelijk wel ka n het schrijve n verlichtin g geven het stelt hem in staat de herinneringen even naast zich neer te leggen en zo zijn hoofd weer vrij te maken voor andere dingen menselijke waardigheid als de werkelijke oorlogsgruwelen taboe zijn waarop ligt bij durlacher dan de nadruk durlacher wil in al zijn werken en met name in de zoektocht en quarantaine laten zien dat zelfs in de meest mensonterende omstandigheden op het nulpunt van de beschaving een restant menselijke waardighei d kan blijven bestaan hij laat zien dat er onder de slachtoffers talloze n geweest zijn die hu n geestelijk e veerkrach t behielden andere n hielpe n letterlij k e n figuurlijk staand e te blijven en zo de hoop op daadwerkelijke redding levend bidden maar ook onder omstanders en zelfs onder de daders waren er die een drenkeling ui t de golven redden durlacher heeft ee n scherp oog voo r di e verhoudingen hi j klaag t we l degelij k d e schuldigen aan maar legt mee r nadruk op het aandeel van de rechtvaardigen hij wil het idealisme van de hoop uitdragen vooral omwille van de lezers die naar hij hoopt nu en in de toekomst de moed zullen opbrengen tegen onrecht op te staan verwante schrijvers waar durlacher de nadruk legt op overwinning van de moraliteit vertoont hij verwantschap me t d e italiaans joods e schrijve r e n chemicus primo levi 1919 1987 die ook gevangene in auschwitz was in zijn debuutroman is dit een mens 1947 beschrijft dez e auteu r nauwgeze t wa t e r va n d e men s overblijft in het sociaal biologisch experiment van de ationaal socialisten die men s degradeert word t som s zel f misdadig medeplichtig maa r d e ontmenselijking hoeft niet absoluut te zijn er zijn ook mensen die juist bier boven zichzelf uitstijgen levi die in auschwitz al een volwassen man was 51 muller g l durlacher een auteur die verstaan wil worden gaat verde r da n durlacher i n de verdronkenen en de geredden 1986 onderwerpt hij zichzelf en zijn mede overlevenden aan aan scherp zelfonder zoek hebben wij niet overleefd te n koste van anderen zijn wij in uiterst e consequentie nie t mede schuldi g aa n hun dood durlacher stel t zic h we l degelijk de vraag naar het waarom en het het hoe van het overleven maar hij vindt levi s gestrengheid ten opzichte van de overlevenden pijnlijk binnen d e nederlands e naoorlogs e joods e literatuu r vertoont gerhard durlacher verwantschap met auteurs als jacques presser en abel herzberg die al snel na de oorlog over de kampen publiceerden en bij wie de tendens de strekking of bedoeling minstens zo belangrijk i s als de literaire kwaliteit verwantschap is er ook met jona oberski die net als durlacher pas laat debu teerde diens kinderjaren 1978 komt thematisch overeen met drenkeling scherp wordt beschreven hoe een kind houvast verliest als d e bedreigend e buitenwereld de veilig e binnenwereld van ouders en kind aantast he t i n beide novelle n gekoze n kinderperspectie f i s bi j obersk i echte r strikte r volgehouden met marga minco sera anstadt kati david abel herzberg en jona oberski is durlacher verder verwant vanwege de vaak sobere stijl en de ingehouden emotie 2 ontvangst en waardering wanneer in mei 1985 strepen aan de hemel verschijnt zijn de kritieken in de dag en weekbladen unaniem lovend grote waardering is er voor de combi natie van persoonlijke getuigenis e n objectieve geschiedschrijving b a d e critici zijn getroffen tk kan me niet herinneren zo volstrekt van streek te zijn geraakt door een boek als dat van durlacher zeg t boudewij n bttc h het parool 24 5 1985 er doet zich bij de beoordeling vervolgens een wezenlijk probleem voor ma g een boek als dit dat als literair werk bij een literaire uitgeverij verschijnt maar dat zo autobiografisch e n geladen is wel met literaire mate n gemete n worden of rust er een kritisch taboe op boeken over de jodenvervolging hans vervoort nrc handelsblad 24 5 1985 ik vind het heel moeilijk om iets te schrijven over zo n oorlogsboek een literair criterium kan je e r niet aan stellen he t zou belachelijk zij n om te melden dat de karakters niet o f juist wel goe d uit de verf komen dat het thema weinig origineel is of wat d e beperkingen va n de schrijver als stilis t zijn d e integritei t va n d e auteur is eigenlijk het enige wat bij deze boeken telt een dergelijke vraag is niet nieuw maar hij wordt in het geval van durlacher steeds opnieuw gesteld de persoonlijk e betrokkenhei d va n d e criticu s e n dien s respec t voo r e n medeleven met de auteur staan als het ware een zuiver literair oordeel in de weg van meet a f aa n is duidelij k da t de critici waarderin g hebben voo r d e te rughoudende stijl en de ingehouden emotie in het werk van durlacher nog maals vervoort i n de praktij k blijk t toc h een stijlcritriu m t e gelden d e onderkoeld geschreven verslagen wekken het meest waarderin g op dat is eigenlijk dwaas want waarom zou men niet volop lucht mogen geven aan de haat het verdriet de vernederingen het zelfverwijt zonder het echt te kunnen 52 muller g l durlacher een auteur die verstaan wil worden verdedigen mer k i k dat oo k ik he t meest geraakt wor d doo r bescheide n genoteerde herinneringen hoe lovend de reacties ook zijn durlachers werk bereikt aanvankelijk bepaald niet het grote publiek wanneer in 1987 drenkeling verschijnt en durlacher kort daarop een uur lan g de enige gast is in het literaire programma van adriaan van dis komt daar verandering in het is verder opmerkelijk hoeveel recensenten in hun bespreking van de nieuwe bundel ook strepen aan de hemel meenemen diegenen die dat in 1985 nog niet deden halen nu de schade in de kritieken zijn ook nu een enkele uitzonderin g daargelaten lovend enkele recensenten waaronder gerrit jan zwier in de leeuwarder courant zien het boek vooral al s het produkt van een kennelijk heilzaa m verlopen therapie zij hebben weinig oog voor de tendens die anderen wel onderkennen t e boodschap is duidelijk het is tijd om eens echt wakker te worden want nog steeds kunnen we niet genadeloos zien hoe het kon gebeuren wa t e r is gebeurd en ho e he t kwa m dat bepaald e dinge n nie t gebeurden dat gaat ons allen aan en daarmee confronteert durlacher ons op onontkoombare wijze aldus hans warren provinciale zeeuwsche courant 11 4 1987 over de literaire kwaliteiten van drenkeling is warren echter niet te spreken de herinneringen zij n mi j t e gestileer d e n t e kunstmati g o m die p t e overtuigen hier is overduidelijk een volwassene bezig geweest om te trach ten vanuit kinderoptiek de gevolgen van grote gebeurtenissen in simpele lijnen te schetsen het geheel doet gewrongen en onecht aan leon de winter vrij nederland 28 3 1987 beschouwt drenkeling juist als een werk van grote literaire kwaliteit de indruk die zijn boek op mij maakt is die van een fictieve condensati e van persoonlijke ervaringen daarmee doet durlacher mijns inziens geen onrecht aan de geschiedenis hij verrijkt d e kale feiten hij brengt opnieuw voor de zoveelste keer de bekende verhalen over lijden en verlies doo r ee n authentiek e verwoordin g onde r d e aandach t va n d e murwgeslagen lezer met het beeld van de drenkeling in het gardameer bij riva maakt hij va n zijn eigen ervaringen literatuur maakt hij va n een persoonlijke herinnering een symbool wat de ultieme daad is van iemand die overleefd heeft durlacher raakt met drenkeling de essentie van literatuur eerder al gaven melchior de wolff nrc handelsblad 13 3 1987 en frank ligtvoet de volkskrant 20 3 1987 commentaren van dezelfde strekking optreden in sonja s ako circus in 1992 was het de eerste keer dat een ako jury een werk van durlacher op haar longlist plaatste de discussie over een ethisch verantwoorde wijze van beoordelen werd opnieuw gevoerd jaap goedegebuure hp de tijd 27 3 1992 ik voeld e me erg onbehaaglijk toe n ik zag dat de zoektocht tot de tweede ronde van de prijzenslag was doorgedrongen met de voor mij buiten discussie staande verdienste van durlachers werk heeft dat gevoel niets te maken de zoektocht zou voor een circus als dat va n de ako prijs eigenlijk buiten categorie moeten zijn 53 muller g l durlacher een auteur die verstaan wil worden wanneer twee jaar later quarantaine door een beroepsjury wordt genomineerd voor de ako prijs is beroepsmatig lezend nederland daar in het algemeen zeer ove r t e spreken e n d e toekennin g word t zee r verdiend genoem d bijvoorbeeld doo r carel peeters in een radio commentaar maa r de wijz e waarop dat gebeurde door een publieksjury tijdens een chaotisch verlopende life op tv uitgezonden veemarkt de vergelijking is van nicolaas matsier zorgt voor een regelrechte literaire rel een rel die ook op de opiniepagina s van de dagbladen wordt uitgevochten en waarin opvallend weinig aandacht wordt besteed aan het winnende boek zelf wel ginge n er her en der weer stemmen op die beweerden dat een boek over kampervaringen niet had mogen meedingen naar de prijs en dat de winnende auteur zich in ieder geval niet zo verheugd had moeten tonen voor de ogen van heel televiesiekijkend neder land het is ondermee r ja n mulder de volkskrant 28 10 1994 die di e mening is toegedaan in een reactie op zijn column legt jessica durlacher lid van d e beroepsjur y e n dochte r va n d e auteur d e hypocrisi e va n zij n beweringen bloot jan mulder vergeet een ding niet het kampverleden van g l durlacher werd genomineerd en bekroond met de ako prijs durlacher schreef e r een boek ove r en de vor m die hij voo r zij n herinneringe n gelozen heeft maakt dat die herinneringen zich in je hoofd branden datje ze wilt lezen de volkskrant 1 11 1994 aandacht voor de literaire aspecten quarantaine had voor die tijd al een reeks goede kritieken gekregen opvallend zijn opnieuw de waardering voor de sobere stijl en de zuivere toon en de toegenomen aandacht voor de literaire aspecten al blijft de aarzeling ze in de beoordeling te betrekken janet luis nrc handelsblad 18 6 1993 als een rode draad door deze verhalen en trouwens door het hele werk van durlacher loopt he t bese f da t hij eni g kind tusse n volwassene n maa r a l t e vaa k onopgemerkt bleef zij staat ook uitvoerig stil bij het feit dat durlacher een van de weinige auteurs is die in zijn getuigenissen verder gaat dan het tijdstip van bevrijding uit de kampen juist de kille ontvangst na de bevrijding is bij hem een steeds terugkerend motief hier in quarantaine en eerder in strepen aan de hemel en de zoektocht ker n van haar bespreking i s d e volgend e passage het bijzondere van deze verhalen is dat er geen onverzoenlijke wrok of wraakgier in te bespeuren valt boosheid is er wel en vooral verbijstering en ontzettin g maar bitterheid o f cynism e staa t hij zichzel f allee n bi j hoge uitzondering toe durlacher heeft een zuivere toon weten te treffen die niet koel en afstandelijk is en ook niet sentimenteel of klagerig yves van kempen en hij is niet de enige besteedt in de groene amsterdam mer 28 7 1993 veel aandacht aan de hoopgevende ontwikkeling die het boek te zien geeft daarnaas t zijn er drie verhalen waarin herinneringen worde n opgehaald aan kennissen en kampgenoten die hem het overleven mogelij k maakten die te midden van de barbarij ervoor zorgden dat het contact met een laatste rest menselijkheid en civilisatie gehandhaafd bleef durlacher eert ze in een drietal schetsen waarin gedenken en verwerken nauw met elkaar verweven zijn 54 muller g l durlacher een auteur die verstaan wil worden doeschka meysing elsevier 3 7 1993 legt daarentegen meer nadruk op het schrijnende en confronterende van de verhalen en juist die registrerende toon die niet mee r lijk t t e beoge n da n va n sta p to t sta p wee r t e geve n wa t e r gebeurde na 1945 opent de ogen voor het wijde hollandse landschap daar waar niemand echt gelukkig is met de terugkeer van een overlevende uit het oosten waar de hebberigheid het pleit eigenlijk al gewonnen heeft een klein en benepen nederland waar iemand opnieuw moet leren leven 1 veel mee r dan een simpe l antwoor d ka n binnen di t bestek oo k nie t gegeve n worden i k verwij s naa r s dresden vervolging vernietiging literatuur amsterdam 1991 j w van de rhee rotterdam in geillustreerd vrij nederland 3e jaargang no 1 30 juni 1942 oplage ca 2000 ex bovenstaande bijdrage is met dank aan de uitgever ontleend aan twee hoofdstuk ken uit de studie van de auteur over de bundels drenkeling en quarantaine die deze zomer verschijnt in de memoreeks uitg van walraven 55