Gedachten over gedichten

margitka van woerkom gedachten over gedichten lemand vragen naar zijn of haar absolute lievehngsgedicht is een bijna even onbegonnen zaak als diezelfde persoon vragen naar diens favoriete maaltijd voorkeuren wisselen elkaar in iedere fase van het bestaan af worden bepaald door zeer uiteenlopende omstandigheden en dienen zich soms zelfs aan op on gelegen ogenblikken misscbien is dat wel het diepste geheim achter favori tisme oude voorkeuren verdwijnen voor langere of kortere tijd naar de achter grond nieuwe liefdes verlangen plotseling volop de aandacht wat blijft i s een behoefte aan een favoriet die je vergezelt fascineert en bovendien binnen je bestaan een eigen leven kan gaan leiden een persoonlijke fascinatie met een gedicht en daar hoef je echt geen poezieliefhebber voo r te zijn biedt in hoge mate een voedselbron voor die behoefte in twee afleveringen van tsjip laten wij u kennismaken met enkele favorie ten dit keer de persoonlijke voorkeuren van een drietal docenten camiel van woerkum leraar frans aan het strabrecht college in geldrop docent duits jos van berkum van het st willibrordgymnasium i n deurne en maarten steenmeijer wetenschappelijk medewerker bij de vakgroep spaans aan de ku nijmegen maa r ook van leeskringleidster willy geursen uit overveen in tsjip 4 2 laten we een neerlandicus een docent engels een classicus en een bibliothecaresse aan het woord allen kregen dezelfde vragen voorgelegd welk gedicht is het langste dicht bij me en maakt tot nu toe de diepste indruk op me hoe vond de eerste con frontatie erme e plaats waaruit bestaat die fascinatie heeft di e fascinatie alles te maken met de inhoud de werkelijkheidsbeleving erva n of hebben vormkenmerken de poetische proc les de betekenis juist ondersteund is een vergelijking mogelijk met een andere tekst een andere auteur en in hoeverre is het voorkeursgedicht bruikbaar voor het on derwijs en of de leeskring de antwoorden zijn zeer divers maar daarom niet minder boeiend camiel van woerkum het gedicht een aanjager van gevoelens een gedicht heeft voor langere tijd indruk op me gemaakt en iedere keer dat ik het lees komt die fascinatie wee r terug het gedicht spleen va n charle s baudelaire uit les flews du mai 1857 het werk kende ik al lang want het stond dromerig in een vertaling getiteld de bloemen van den booze in de boekenkast van mijn studeerkamertje thuis de gezwollen taal zei me destijds niet zo veel maar de titel trok telken s weer op onverklaarbare wijz e mij n aandacht 40 van woerkom gedachten over gedichten spleen quand le del bos et lourdpese comme un couvercle sur vesprit gimissanl en proie aux longs ennuis et que de vhorizon embrassant tout le cercle 11 nous verse unjour noir plus triste que les nuits quand la terre est change e en un cachot humide ou vesperance comme une chauve souris s en va battant les murs de son aile timide et se cognant la tite a des plafonds pourris quand lapluie italant ses immenses trainees d une vaste prison imite les barreaux et qu unpeuple muet d infsmes araignies vient tendre ses filets aufond de nos cerveaux des cloches tout a sautent avecfurie et lancent vers le ciel un affreux hurlement ainsi que des esprits err antset sans pair ie qui se mettent a geindre opinidtrement etde longs corbillards sans tambours ni musique difilent lentement dans mon time vespoir vaincu pleure et vangoisse atroce despotique sur mon cr ne incline plante son drapeau noir pas veel later bij mijn studie m o b kwam ik echt met de bundel in aanra king vooral het gedicht spleen maakte grote indruk het was alsof de jaren lang sluimerende nieuwsgierigheid niet alleen bevredigd maar ook gerecht vaardigd werd de titel bleef een vreemd woord ook al kende ik de betekenis van verveling o f beter gezegd gal niet ik assorieerde het met iets treite rend langzaams me t ee n vormloze overa l onmerkbaa r binnendringend e vloeistof bij de verder lezing en bestudering spraken de beelden sterk tot mij de vleer muis die zo sterk zijn orientatie is kwijtgeraakt dat hij steeds tegen de voch tige gevangenismuren aanvliegt he t spinnevolk dat massaal webben spint in de hersenen maar vooral de twee laatste strofen hebben op mij aitijd een enorme indruk gemaakt ineens is alles beweging klokken beginnen oordo vend woes t t e luiden rusteloos dwalend e geeste n beginne n t e kermen e n lange begrafenisstoeten komen voorbij die begrafenisstoeten riepen bij mij persoonlijk nog iets anders op mijn va der heeft vroeger wel eens verteld dat bij gedroomd had over een begrafenis stoet bestaande uit een lange rij in het zwart geklede mannen met een hoge hoed die door de weilanden trokke n langs het riviertje de dommel tusse n 41 van woerkom gedachten over gedichten valkenswaard en dommelen als kind zag ik die lange zwijgende rij z6 voor me mijn vader kon alleen niet vertellen wie er begraven werd dat mysterie bleef maar blijkbaar was er een open plek in mijzelf waarin dat beeld precies paste zoals een puzzelstukje alleen maar op 66a bepaalde plaats in de puzzel thuishoort en dat verdrietige stukje vond herkenning in het gedicht als ik nu het gedicht lees valt mij steeds op hoe de vorm de gevoelens ster ker maakt ze als het ware ophitst de vergelijkingea die steeds terugkomen en die ingeluid worden door het driemaal terugkerend quand de beelden van de drukkende deksel de regenstralen die als tralies zijn van een gevangenis dan in de laatste twee strofen de overwinning va n de angst op de hoop waarbij niet langer meer vergdeken wordt maar de metaforen rechtstreeks hun werk doen de angst plant op mijn gebogen schedel zijn zwarte vlag natuurlijk i s dez e thematie k teru g t e vinde n bi j talloz e gedichte n va n baudelaire voor het onderwijs is spleen zeer bnukbaar naar mijn mening de beelden zijn sterk de opbouw is duidelijk de gevoelens ook voor mij is het belangrijk ook aan die gevoelens van onmacht verveling walging en ab surditeit ruimte te geven omdat ik alleen daardoor verder kom in mijn leven en nog iets anders kan gaan ervaren daarom laat ik dit gedicht in de klas volgen door het gedicht elevation daarin wil baudelaire opstijgen uit deze werkelijkheid om contact te krijgen met het grenzeloze dat groter is dan ons gevoel van walging en waardoor je zonder inspanning de taal van de bloemen en de stemloze dingen begrijpt gedichten zijn voor mij steeds waardevol wanneer ze ruimte geven aan ge voelens daarnaast tot denken aanzetten en dit voelen en denken via een spre kende vorm aanjagen jos van berkum gedichten je moet er in duiken tja de vraag welk gedicht mij het beste bijgebleven is is niet zo eenvoudig te beantwoorden he t zij n e r eigenlijk vijf te weten schone junitage en acherontisches frosteln beide van detlev von liliencron 1844 1909 ich hab in kalten wintertagen en abendlied van gottfried keller 1819 1880 en last bu t not least gedichte sind gemalte fensterscheiben va n johan n wolfgang von goethe 1749 1832 waarom deze vijf de eerste vier hebben gemeenschappelijk da t het over de dood gaat bij detlev von liliencron om de houding van iemand die nadenkt over zijn nakend verscheiden bij keller over de vraag wat is er na dit leven en welke invloed heeft de beantwoording van deze vraag voor mijn houding ten aanzie n va n mij n leve n o p aarde bij he t tweed e gedich t va n vo n liliencron spelen ook nog eens de grieks mythologische aspecten een rol zowel de dood als die griekse mythologie fascineren mij en dat is ook de re den waarom ik speciaal deze beide gedichten in klas vijf behandel ik laat de leerlingen in zo n les eerst in groepjes van vier aan de hand van vragen wer 42 van woerkom gedachten over gedichten ken om daama in klasseverband de antwoorden door te nemen hiema schrij ven de leerlingen een verslag over de gedichten schone junitage mitternacht die garten lauschen fliisterwort und liebeskufi bis der letzte klang verklungen weil nun alles schlafen mufi flufiuberwarts singt eine nachtigall sonnengruner rosengarten sonnenweifie stromesflut sonnenstiller morgenfriede der aufbaum und beeten ruht flufiiiberwdrts singt eine nachtigall srtafientreiben fern verworren reicher mann und bettelkind myrtenkrtinze leichenzuge tausendfdltig leben rinnt flufiiiberwdrts singt eine nachtigall langsam grout der abend nieder milde wird die harte welt und das herz macht seinen frieden und zum kinde wird der held flufiuberwarts singt eine nachtigall acherontisches frosteln schon nascht der star die rote vogelbeere zum erntekranze jucheiten die geigen und warte nur bald nimmt der herbsl die schere undschneidet sich die bl tter von den zweigen dann dngstet in den waldern eine leere durch kahleaste wirdein flufisich zeigen der schlafrig an mein ufer treibt die fflhre die mich hiniiberholt ins kalte schweigen 43 van woerkom gedachten over gedichten bij keller ga ik ook zo te werk maar dan in klas zes waarbij ook de histo risch filosofische achtergron d ter sprake komt tevens wordt er een discussie gevoerd over de gedachten en het standpunt van de leerlingen met betrekking tot de dood en het eventude leven na de dood ich hab in kalten wintertage ich hab in kalten wintertage in dunkler hoffhungsarmer zeit ganz cms dem sinne dich geschlagen o trugbild der unsterblichkeit nun da der sommer glttht und gldnzet nun seh ich dafi ich das haupt bekrdnzel im grabe aber ruht der wahn ichfahreaufdem klaren strom er rinnt mir kiihlend durch die hand ich schau hinaufzum blauen dome und such kein befires vaterland nun erst versteh ich die da bltihet o lilie deinen stillen grufi ich weifi wie sehr das herz ouch gltihet dafi ich wie du vergehen mufi abendlied augen meine lieben fensterlein gebt mir schon so lange holden schein lassetfreundlich bild urn bild herien einmal werdel ihr verdunkelt sein het gedicht van goethe tot slot geeft mooi weer hoe ook ik over gedichten denk gedichten zeggen meer dan wat er staat je moet er in duiken om er achter te kunnen komen wat er staat dat wil zeggen dat je de vraag wat be doelt de auteur met niet kunt beantwoorden wei dat je je gedachten over het gedicht moe t laten gaan en tot je moet laten doordringen wa t er staat zodat jij weet wat het gedicht jou zegt tamelijk rezeptions asthetisc h dus aan de andere kant kun je oo k wat meer biografisc h t e wer k gaan da t waarderen leerlingen bij mij op school omdat ze dan het idee hebben iets te ontdekken 44 van woerkom gedachten over gedichten gedichte sind gemalte fensterscheiben gedichte sind gemalte fensterscheiben sieht man vom markt in die kirche hinein da ist alles dunkel und duster und so sieht s ouch der hen philister der mag derm wohl verdriejilich sein und lebenslang verdriefilich bleiben kommt aber nur einmal herein begrufit die heilige kapelle da ist s auf einmal farbig helle geschicht und herat glanzt in schnelle bedeutend wirkt ein edler schein dies wirdeuch kindern gottes taugen erbaut euch und ergetzt die augen maarten steenmeijer een uit al haar voegen scheurende wanhoop insomnio van da naso alonso insomnio madrid es una ciudad de mas de un milldn de caddveres segiin las ultimas estadcsticas a veces en la noche yo me revuelvo y me incorporo en este nicho en el que hace 45 aflos que mepudro ypaso largos horas oyendo gemir al huracdn o ladrar los perros ofluir blandamente la he de la luna ypaso largos horas gimiendo como el huracdn ladrando como unperro enfurecido fluyendo como la leche de la ubre caliente de una gran vaca amarilla ypaso largos horaspreguntdndoleadios preguntdndolepor quisepudre lentamente mi alma por qui sepudren mds de un milldn de caddveres en esta ciudad de madrid por qui mil millones de caddveres sepudren lentamente en el mundo dime iqui huerto quieres abonar con nuestrapodredumbre i temes que se te sequen los grandes rosales del dia las tristes azucenas letales de tus noches 45 van woerkom gedachten over gedichten slapeloosheid madrid is een stad van meer dan een miljoen lijken volgens de laatste statistieken soms lig ik s nachts te woelen en ga rechtop zitten in deze nis waarin ik al 45 jaar lig te rotten en luister lange wen naar de razende orkaan de blqffende honden of hetzacht stromende maanlicht en raas lange uren als de orkaan blafals een dolle bond stroom als de melk uit de warme uier van een grote gele koe en stel lange uren vragen aan god stel hem de vraag waarom mijn ziel langzaam aan het rotten is waarom meer dan een miljoen lijken aan het rotten zijn in deze stad madrid waarom duizend miljoen lijken lanzaam aan het rotten zijn opdewereld teg mij welke gaard wilt gij bemesten met onze verrotting vreest gij dat uw grote rozebomen van overdag dat de trieste letale lelies van uw nachten zullen verdorren vertaling barber van de pol en maarten steenmeijer in de tijddat het verwerven van leesvaardigheid in de vreemde taal nog een au todidactische aangelegenhei d wa s o p d e universiteit la s i k mij n eerst e spaanse boeken dat waren er niet weinig al in het tweede semester van het eerste jaar moesten we zonder begeleiding ongeveer vijftig boeke n lezen eerste de achttiende eeuw dieptepunt van de spaanse letterkunde daarna de negentiende eeuw alle genres waren vertegenwoordigd romans dichtbun dels essays toneelstukken de boeken waren niet geselecteerd op toeganke lijkheid maar op kwaliteit en representativiteit in het tweede jaar werden we onverbiddelijk verplicht in hetzelfde ritme door te lezen nog steeds zonder noemenswaardige begeleiding eerst een semester spaans amerikaanse literatuur van de negentiende eeuw daarna een semester twintigste eeuwse literatuur van spanje van wat ik toen gelezen heb heeft een handjevol gedichten zich het diepst in mijn geheugen gegrift niet omdat dat de enige krenten waren in die pap van papier maar omdat ik deze teksten tot mijn grote opluchting en voldoening kon interpreteren of althans meende dat te kunnen en dat gevoel had ik nauwelijks bij de andere teksten braaf ploegde ik ze door maar begrijpen nee het gedicht dat me al meer dan twintig jaar vergezelt zonder dat ik ook maar een moment de behoefte heb gevoeld er afscheid van te nemen is insomnio slapeloosheid van damaso alonso 1898 1990 het is het eerste gedicht hijos de la ira kinderen des toorns 1944 waarin iemand aan het woord is die het uitschreeuwt va n d e existentialistische pij n i n ee n apocalyptisc h madrid alonso lid van de beroemde generatie van 27 waartoe ook garcia 46 van woerkom gedachten over gedichten lorca behoort publiceerde hijos de la ira vijf jaar na de burgeroorlog zodat het verieidelijk is om insomnio te lezen tegen deze historische achtergrond maar de niet meer dan summiere verwijzingen hiemaar geven al aan dat het gedicht de grenzen van de tijd en plaats waarin het is ontstaan wil overschrij den de reden dat ik het gedicht zo indrukwekkend vond en vind is dan ook van een heel andere orde ik werd diep getroffen door de onverbloemde direct heid en de plastische wijze waarop het gestalte geeft aan een uit al haar voe gen scheurende wanhoop dit gedicht was inderdaad niet mis te verstaan ook niet voor iemand die nog maar een beetje spaans kende ik betwijfel o f ik insomnio even mooi zou vinden als ik het nu pas voor het eerst zou lezen aan de andere kant is het veelzeggend voor de kracht van dit gedicht dat het niet in mijn geheugen is blijven voortleve n al s een mooie herinnering di e je verde r maar beter met rust kun t laten maar dat ik het sindsdien vele malen heb herlezen en daarbij altijd mijn ademhaling voelde stokken willy geursen de troost van woordjes leren en woordjes lezen overpeinzingen bij woordjes leren van jan eijkelboom 1991 een onhandig wijs en troostend advies woordjes leren tegen het verdriet je concentreren op iets anders amter bader bander bilder u s w het verdriet blijft maar is beter te dragen de kracht van taal van woorden van gedichten en verhalen de middeleeuwer franscesco vettori schrijft ove r het lezen in zijn stu deerkamer dan treed ik binnen in de gemeenschap va n grot e mannen uit de oudheid door wie ik liefdevol ontvangen word en bij wie ik het voedsel tot mij neem dat in feite het enige voedsel is waarvoor ik op de wereld ben gekomen ik schaam me dan niet om met hen te spreken en naar het motief va n hun daden te vragen en vier uur lang voe l i k geen enkel verdriet vergeet ik mijn zorgen heb ik geen angst voor de dood met har t en ziel geef ik me aan hen over in eclips van bernlef ontmoeten we een man die na een auto ongeluk zij n taalvermogen is kwijtgeraakt langzamerhan d vindt bij d e woorden terug maar wat belangrijker is bij vindt de verhalen terug en van dat leven wil ik wee r dee l ui t maken ik wi l weer betrokken rake n i n di e razend e carrousel van uit elkaar voortspruitende gebeurtenissen echt of fictief dat doet er niet toe het zijn verhalen die mensen op de been houden ik weet niet meer wat er in de afgelopen tij d precies met mij is gebeurd maar 6en ding weet ik zeker ik heb daar in een ruimte geleefd waar geen verhalen waren als onder een glazen stolp waar de lucht uit vandaan was gepompt zoiets zou opperwachtmeester scholte n nooi t begrepe n hebben ee n ruimt e zonde r verhalen dat heeft een politieman liever niet de kracht van het verhaal en van de poezie onlangs las ik in de krant het volgende berichtje depressieve britten moeten gedichten lezen de voorzitter van de britse medische associatie zegt in het artikeltje i k zou denken dat 47 van woerkom gedachten over gedichten po rie absoluut superieur is aan elk tablet net als muziek hebben gedichten een therapeutische werking en wat te denken van de zeventienjange bijna idiote rebecca die op de begrafenis van haar grootmoeder psalm 103 reciteert omdat dit een tekst is die ze kan onthouden niet alleen omdat de muzische kracht van de psalmen groot is maar omdat haar grootmoeder haar dagelijks heeft gelaafd met psalmen en verhalen en zij intuitief heef t aangevoel d dat deze woorden meer zijn dan woordjes namelijk woordjes tegen het verdriet zelf ben ik in de gelukkige omstandigheid dat ik zeven leeskringen mag lei den en elke keer merk ik wee r dat lezen niet alleen ontspant e n activeert maar bovenal ook troost in de vijf jaar dat wij nu samen lezen is er al heel wat gebeurd in het persoonlijke leven van een aantal kringleden maar zij wa ren altijd op de kring om woordjes te leren en te lezen tegen het verdriet woordjes leren jongens hebje verdriet sprak toen de leraar grieks dan moetje woordjes leren woordjes leren hij knikte energiek zodat er as viel op zijn vest maar dat was loch al vies wij lachten halfvertederd halfmeewarig want tragiek daar wistje alles van en hij heel ond haast vijftig niets en dat het overging alsje maar woordjes leerde dat was iets zo absurds zo dolkomieks dat het in omloop kwam als een gevleugeld woord het klapwiekt nu verdrietig om mij heen omdat ik later woordjes leerde waarmeeje t monster kunl bezweren en ik hem niet meer zeggen kan hoe ik soms naar die stem verlang naar dat onhandige advies 48