Gedachten over gedichten 2

margitka van woerkom gedachten ove r gedichten 2 voor wi e ee n beetje thui s is in d e dichtkunst e n va n zappe n houdt i s d e vraag naarhet favoriete gedicht geen lastige opgave de ogenblikkelijkheid de flits van verbeelding en flardenvan werkelijkheid blijken de eigenschappen van de voorkeursgedichten t e zijn daarbij komt dat het antwoord op deze vraag dat een dozijn titels en namen van dichters bevat voor eens en altijd bewijst dat er geen hemel e n hel meer is die gebiedt dat een bepaald soort poezie het alleenrecht van spreken heeft in tsji p 4 1 kwame n d e voorkeure n va n ee n drieta l docente n e n ee n leeskringleidster aan bod waardoor een hemieuwde kennismaking met de poezie va n baudelaire vo n liliencron keller goethe alons o e n eijkelboom mogelijk werd gemaakt in deze tweede aflevering leest u over de favoriete keuze van anton van hooff classicus aan de ku nijmegen docent engels ja n valkenburg aa n het canisius colleg e mate r dei neerlandic a marlies jansen van de stedelijke scholengemeenscha p nijmegen alsmed e van marjo n hoeks werkzaa m o p d e provincial e bibliotheekcentral e gelderland de voorkeuren blijken ook ditmaal geen allemansvrienden te zijn gedichten lijken keer op keer een buiten de dichters om autonoom leven te gaan leiden de gedachten tussen de zwart op wit geschreven regels zijn berichten aan de lezer en de lezer alleen anton van hooff sappho tegen de politiek denk niet da t de klassieker in zijn academische erasmustoren geen maat schappelijke taa k heeft menigmaa l roept het land zijn hulp in kunt u mij hel pen aan een mooie latijnse naam voor mijn firma medicijn tijdschrift enkele jaren geleden belde een vrouw in antiek geestelijke nood op we heb ben op onze sociale academie een feministische actiegroep naar sappho ge noemd maar nu heeft iemand ons gezegd dat sappho lesbisch was en dat was nu ook weer niet de bedoeling hoe zat dat ik kon alleen maar het gerucht bevestigen dat sappho s gedichten getuige n van intieme banden tussen haar en de jonge meisjes die aan haar opvoedende zorg waren toevertrouwd met grote hartstocht spreekt ze van hen en ze ge bruikt voor haar aandoening drastische beelden liefde schokte me het bin nenste als een wind die zich van de bergen op eiken stort liefde schudt me weer het zoet bitter onmogelijk reptiel een gedicht van de tiende muze is mij om zowel poetische als bistorisch e redenen bijzonder lief als geschiedkundige hoor ik de angst van een vrouw voor de waarden van de opkomende polis deze was in wezen een gemeen schap van weerbare mannen omstreeks 600 voor christus begon deze orga 28 van woerkom gedachten over gedichten 2 nisatievorm in de helleense wereld de toon aan te geven overal schikten de mannen zich aaneen in lime falanx en dekten elkaar schild aan schild voor het eers t kregen state n ook oorlogsvloten oorlo g werd d e bestaansgron d voor de succesvolle stadstaat de polis wie kon en kan zich onttrekken aan de indruk die flotieljes e n parades maken het lijkt alsof sapph o aanvoelde dat haar zachte wereld werd bedreigd door die martiale schoonheid ze dichtte natuurlijk in sapphische strofen zegt de een dat ruiters een ander troepen weer een ander vloten op heel de donk re aard het mooist is ikbeweer alleen dat wat mensen beminnen al jaren polijst ik aan mijn vertaling van sappho 16 27 telkens verbijster d over de onbeholpenheid va n mijn vorige poging sapph o haalt dan helena aan als het toonbeeld van de mens die zonder voorbehoud voor de liefde koos en met haar minnaar paris naar troje voer dan generaliseert en specificeert ze buigzaam is ons hart dat van stervelingen luchtig volgt het zo maar een zoete inval mijn gedachten kwamen op haar die niet meer hier kan verblijven haar onaardse lopen nog eens te mogen lien nog eens de glans van de helle ogen daarvoor geefik grifde parades alle legerformaties al jaren voor warn de moor in mijn leven verscheen wees sappho mij als leraar de didactische weg met zulke gedichten moest iets meer gedaan worden dan alleen maar vertalen al in 1968 liet ik leerlingen als huiswerk een juist gelezen sapphisch gedicht vrijelijk bewerken de momenten van aandoening in de klas beschouw ik als hoogtepunten van mijn leraarsleven dat zijn ook de ogenblikken die mijn oud leerlingen zich herinneren weet je nog toen we met sappho bezig waren enkele jaren geleden deed de kro een appel samen met de legervoorlich tingsdienst wa s men een film aan maken over vrouwen in krijgsdienst he t wervend doel van het produkt stond buiten kijf het moest duidelijk worde n dat het heerlijk wa s voor een meid van onze tijd om over d e stormbaa n te rennen en in zich in de modder te wentelen maar zo werd gezegd als kro willen we de ethische dimensie niet uit de weg gaan en dus werd mijn raad gevraagd was het edit zonder historisch precedent dat vrouwen in militaire verbanden opereerden hoe zat het dan met de amazonen jeanne d arc en onze eigen kenau 29 van woerkom gedachten over gedichten 2 his tori sch gezien is het inderdaad een novum dat vrouwen zic h geemanci peerd hebben tot killers in dienst van de staat om enige ethische twijfel bi j de kijker s t e zaaien werde n stukke n va n mij n sappho vertalin g i n he t toenmalige stadium door de eindbeelden gerold noemt de ene ruiters haar onaardse lopen nog eens daarvoor geef ik grif alle legerdivisies jan valkenburg a sadde r and a wise r man richard burton die het gedicht voorleest gustave dore die er tekeningen bij gemaakt heeft the rime of the ancient mariner blijf teen boeiende beleve nis maar het gedicht is te lang en daardoor voor tsjip waarschijnlijk te duur om hier te reproduceren en ook in de klas moet men alle zeilen bijzetten om de aandacht van de jonge volwassenen erbij te houden daarom een ander gedicht lang geleden tijdens mijn doctoraalstudie engels besteedde professor birrell veel aandacht aan drie toentertijd moderne dich ters gerald hopkins t s eliot en ezra pound van de drie boeide eliot mij het meest omdat bijna al zijn poezie een originaliteit en intensiteit bezat die mij geweldig aantrok pound vond ik eigenlijk het minst interessant maar ik kies toch voor een gedicht van hem omdat bij in een van zijn werken hugh selwyn mauberley zo voortreffelijk wis t weer te geven wat mij ook altij d heeft bezi g gehouden en wat ik met anderen wil delen waarom is de mens steeds weer tot het kwade geneigd en stort hij zich in oorlog misdaden e n mateloze huichelarij 30 van woerkom gedachten over gedichten 2 teksten over oorlog worden vrij veel gebruikt in de klas de aktualiteit ligt altijd voor het grijpen en ook nu geeft de ellende in bosne en rwanda de film en het boek schindler s list alle aanleiding om aandacht aan dit thema tebesteden de engelstalige poezie heeft alles voor handen en het is niet moeilijk de leer lingen met allerlei benaderinge n van het thema oorlog t e confronteren d e brallige verzen uit de negentiende eeuw spreken boekdelen over de mentaliteit van sommige figuren de eerste wereldoorlog zorgde als eye opener voor ve len en owen en sassoon tapten duidelijk uit een ander vaatje dan hun poeti sche voorgangers maar beter dan door pound zal de schok van de oorlogser varingen zelden vertolkt zijn these fought in any case and some believing pro domo in any case some quick to arm some for adventure some from fear of weakness some from fear of censure some for love of slaughter in imagination learning later some in fear learning love of slaughter died some pro patria non dulce non et decor walked eye deep in hell believing in old men s lies then unbelieving came home home to a lie home to many deceits home to old lies and new infamy usury age old and age thick and liars in public places daring as never before wastage as never before young blood and high blood fair cheeks and fine bodies fortitude as never before frankness as never before desillusions as never told in the old days hysterias trench confessions laughter out of dead bellies 31 van woerkom gedachten over gedichten 2 in deze regels maakt pound zijn eigen woorden meer dan waar als hij zij n poetische doelen verwoordt direct treatment of the thing to use absolu tely no word that does not contribute to the presentation zelfs hemingway toch ook zuinig met woorden kon de ervaringen van de eerste wereldoorlog niet beter weergeven wat pound weergeeft geldt evenzeer voor de tweede wereldoorlog vietnam en zoveel ander krijgsvermaak de oorlogsgraven in en rond nijmegen vormen een duidetijke illustratie van pounds gedicht poezie maakt je a sadder and a wiser man marlies janssen jan arends als dichter van de week enkele jaren geleden verspreidde een vakcollega van me wekelijks het ge dicht van de week op school dat gebeurde in het weekend hij had er aardig heid in om een geheimzinnig tintj e aan het initiatief t e geven niemand op school wist wie er achter zat eike maandag lag er weer een nieuwe keuze uit de wereldpoezie op de diverse tafels in de docentenkamer en hingen er ver spreid door het hele gebouw zo n vijftien kopieen een aantal collega s reageerde heel enthousiast zij lazen elk gedicht wissel den tijdens de koffiepauze leeservaringe n uit en speculeerden over de initia tiefnemer ik vond de keuzes vrijwel zonder uitzondering prachtig en zou zelf graag in staat geweest zijn ze te selecteren door die collega leerde ik de dichters pessoa en kavafis kennen en door hem werd ik ook o p het idee gebracht iets vergelijkbaars me t poezie te doen in mijn lessen al s i k een schrijver bespreek laat ik als da t mogelijk i s oo k en of ee n paar gedichten van hem horen of lezen va n bernlef claus o f campert bijvoorbeeld lees ik nooit alleen proza met ze een dichter di e el k jaar we l ee n kee r aa n bod komt i s ja n arends zij n poezie is va n een eenvoud en directheid di e vrij gemakkelijk overkom t bi j leerlingen terwij l zi j over he t algemee n tegelijkertij d zie n ho e die p menselijk en tragisch het gevoel is dat tussen de regels schuilgaat 32 van woerkom gedachten over gedichten 2 ikleef nit de hand van een geleerde m is van wit en hij denkt blauw aon zijn verstand ontleen ik mijn wangedrag hij weet wie ik ben hij is het oordeel van mijn daden ik doe gek op zijn bevel hij is de geleerde hij weet hoegoed het voor mij is om gek te zijn zelf vond ik destijds de gedichten van arends de meest aangrijpende die ik kende ik hield als leerling spreekbeurte n over paul van ostaijen en gerrit achterberg maar bij hun gedichten had ik toch vaak het gevoel dat veel me ontging bij arends was dat niet zo zijn levensverhaal speelde daarbij uiter aard een rol het fascineerde me als achttienjarige hoe iemand zijn eenzaam heid en gevoel van mislukking met zo weinig woorden z6 intens kon over brengen en dat is voor mij een reden gedichten van hem te laten lezen bij voorbeeld in combinatie met zijn bekende verhaal keefman elk jaar zet wel iemand lunchpauzegedichten of nagelaten gedichten op de lijst en als we er dan op het mondeling of gewoon tijdens of na de les over praten herken ik in hun reactie het gevoel va n ontzetting da t opgeroepe n wordt 33 van woerkom gedachten over gedichten 2 ik schrijf gedichten als dunne bomen wie kan zo mager praten met de tool als ik misschien is mijn voder gierig geweest met het zaad ikheb hem nooit gekend die man ikheb nooit een echt woord gehoord of het deedpijn om pijn teschrijven hebje weinig woorden nodig marjon hoeks een lege plek zolang ik me kan herinneren lees ik van de achterkant van het melkpak tij dens het ontbijt tot een kort verhaal voor ik ga slapen bij mijn eerste confrontatie met een gedicht speelde mijn moeder een hoofd rol zij was en is verliefd op iris van jacques perk heel geregeld galmden de eerste vier regels door het huis ik ben geboren uit zonnegloren en een zucht van de ziedende zee die omhoog is gestegen op wieken van regen gezwollen van wanhoop en wee 34 van woerkom gedachten over gedichten 2 mijn liefde voor poezie ontstond in mijn pubertijd toen ik ontdekte waar de engelse hit s over gingen tijden s mij n studi e maakt e i k kenni s me t d e echte dichters rutger kopland staat al lange tijd bovenaan mijn lijst van favonete dichters wat mij betreft slaag t hij er steeds net met in het gat in het bestaan te verwoorden beschrijven kan bij het wd bij de lezer daagt dan een vaag vermoeden zo geef thij de lezer zoveel ruimte dat deze vervolgens met de mond vol tanden zit bij de vraag wat zegt ie hier nu wat vind je er nu zo mooi aan weggaan weggaan is iets anders dan het huis uitsluipen zacht de deur dichttrekken achterje bestaan en niet terugkeren je blijft iemand op wie wordt gewacht weggaan kunje beschrijven als een soort van blijven niemand wacht wantje bent er nog niemand neemt ajscheid wantje gaat niet weg uit het orgeltje van yesterday je kunt nooit echt weggaan je blijft altijd in iemands gedachten in iemands herinnering als je echt vergeten wilt worden moet je blijven net zo lang tot niemand meer aandacht aan je besteedt totale ommekeer van perspectief van beleving het is als het verhaal van de verloren zoon na ja ren keert hij terug en het lijkt of hij meer voorstelt en meer aandacht krijgt dan de zoon die al die jaren bij vader is gebleven het verhaal va n verandering pas als je uit de sleur breekt val je op besta ga nu maar liggen liefste in de tuin de legeplekken in het hoge gras ik heb altijd gewild dat ik dat was een lege plek voor iemand om te blijven uit een lege plek om te blijven als je ieman d in je lege plek kunt ontvangen ben je totaa l onbevooroor deeld kunje iemand accepteren zoals hij of zij is en krijgt zij of bij alle aan dacht die nodig is 35