Gedichten maken op school

theo rensma n da t dat is dat dat mag ik dat wil ik dat ga ik dat gaat niet dat zal zo dat is zo dat hoort zo dat dat dat dat dat da t elly 1 11 jaar gedichten maken op school sonnetten klinkt u dichten was genieten schreef jacques perk dat zullen maar weinig mensen hem na kunnen zeggen hebt u ook zo n moeite met sinterklaasgedichten alleen al laat staan met het ver vaardigen van echte poezie toch zijn er mensen die het maken van gedichten helemaal niet zo moeilijk vinden en zelfs nog denken dat zowat iedereen het kan t zijn leraren of zoiets en ze laten hun leerlingen gewoon onder schooltijd gedichten maken met z n allen bij elkaar in een klaslokaal als je die gedichten dan leest kun je ze niet in kwatrijnen en terzinen onderverdelen en zit er geen wending in zoals bij een fatsoenlijk sonnet maar poezie proef je er toch heel duidelijk in theo rensman zet in dit artikel wat boeken hierover op een rijtje en hoopt dat u uw leerlingen en misschien ook uzelf de kans gunt het dichten ook eens te proberen de verbeelding aan de macht daar gaat het eigenlijk om en dat willen we toch allemaal poezie hoeft eigenlijk helemaal niet maar kan natuurlijk we l moedertaalonderwijs zonder poezie bestaat niet iedereen die op dit moment voor de klas staat heeft er vroeger mee te maken gehad alle leerlingen van nu komen wel ergens in hun schoolcarriere poezie tegen dit feit is van de ene kant vanzelfsprekend van de andere niet het spreekt vanzelf als je op grond van de praktijk constateert dat een van de doelen van moedertaalonderwijs kennelijk is leerlingen in con 15 tact te brengen met cultureel erfgoed op het gebied van de taal waar toe natuurlijk ook gedichten behoren met die gedichten kun je als le raar dan van alles doen je kunt er bijvoorbeeld tekstverklaringen van maken je kunt ze laten declameren je kunt ze gebruiken als stof voor een soort geschiedenislessen van onze cultuur steeds hoop je dan dat je leerling op twee manieren profiteert hij zij wordt vaardiger in een bepaald aspect van wat tot het moedertaalonderwijs behoort en geniet van iets dat tot de mooie dingen van het leven gerekend wordt wie weet pikt je leerling trouwens nog iets mee te weten een flintertje vor ming aangaande het hogere de zin van het leven iets dat natuurlijk nog wel even verder gaat dan genieten alleen dichters weten bepaalde zaken namelijk erg diep doorvoeld over te brengen en de jeugdige ziel wordt er allicht door geraakt zodat een stukje geestelijke bagage voor later ongemerkt kan worden meegenomen zo moet het voor een le raar in het voortgezet onderwijs erg intrigerend zijn zich voor te stellen hoe een ex leerling bij de eerste echtelijke ruzie op de proppen kan ko men met laten wij zacht zijn voor elkander kind van a roland holst van de andere kant is het verschijnsel poezie op school helemaal niet zo vanzelfsprekend laten we er eens van uitgaan dat je als leraar moe dertaalonderwijs wil geven als een veeljarige training in communicatie je leerlingen zijn daardoor hoop je beter in staat zichzelf te ont plooien en te functioneren in het sociale spel van de maatschappij de taalsituaties waarmee je werkt in de klas kunnen dan natuurlijk het best overeenkomen met de taalsituaties die je buiten de school aan treft welnu het leren maken van een verslag is van daar uit gerede neerd een behoorlijk zinvol gebeuren gezien het feit dat er steeds een redelijke kans bestaat dat je oud leerlingen met vergelijkbare opdrach ten te maken krijgen het bezig zijn met gedichten is dat niet of zeer veel minder aangezien buiten de school poezie nu eenmaal door zeer weinigen geschreven en maar door weinigen gelezen wordt het laten declameren van adama van scheltema of het interpreteren van lucebert bereidt niet of nau welijksvoor op een situatie later waarin dat op grote schaal voortzet ting vindt als u nu verwacht dat dit een pleidooi gaat worden voor een lespro gramma zonder poezie heeft u het echter mis de waarde van de gang bare manier van omgaan ermee zoals hierboven geschetst lijkt mij op z n minst twijfelachtig de feiten liegen er immers niet om de meeste leerlingen kijken na hun schooltijd geen gedicht meer in en je mag toch wel stellen dat dat op zichzelf een betreurenswaardig iets is dat het mogelijk is er op een zinvoller manier mee te werken hoop ik u te kunnen laten zien aan de hand van een aantal boeken van de laatste ja ren daarin wordt bij het werken met poezie heel duidelijk ingespeel d 16 op het communicatiekarakter van het moede rt aalonderwijs we zullen gezien de recentheid e rvan natuurlijk moeten afwachten of zo n benaderingswijze van langer adem zal zijn feit is evenwel dat wat er nu van naar buiten komt enthousiasmerend werkt en in zijn resulta ten overtuigt zodat het de moeite loont de voornaamste auteurs voor de moer lezers eens op een ri jtje te ze tten een beperk i ng dient men zich daarbij vooraf te realiseren alle mate riaal stamt uit de wereld van het basisonderwijs ik ben ervan over tuigd dat het voor lesgevenden uit andere typen van onderwi js deson danks zeer de moe i te waard kan zijn er kennis van te nemen het wachten is juist lijkt me op de weerklank van deze geluiden in bij voorbeeld het voortgezet onderwijs en de aanpassing aan dat niveau komt u maar dus de man die ermee begon kenneth koch laten we bij het begin beginnen dat is kenners weten het een boek van de amerikaan kenneth koch getiteld wishes l ies and dreams met als ondertitel teaching children to write poetry verschenen in 1970 zoals de onde rt itel a l aangeeft gaat het hier niet om het lezen maar om het zelf schrijven van gedichten poezie wordt in d i t boek ge presenteerd als een zeer bijzondere vorm van vr i j schrijven waarbij leerlingen bezig zijn aan een stuk zelfontplooiing met name aan het zich bewust worden van eigen creatieve vermogens koch gaat ervan uit dat iedereen creatief kan zijn iedereen fantasie bezit en dat het voor i edereen de moeite waard is daarmee in de groep voor de dag te komen poezie is dan een uitstekend middel om dit te verwezenlijken de do ce nt streeft ernaar de leerling te bevestigen zelfvertrouwen te geven en hem haar aandacht en waardering voor de anderen te laten opbrengen dat dit zeer wel past in goed communicatie onderwijs lijkt mij buiten kijf wishes lies and dreams is het verslag van een fascinerende ontdek kingstocht koch begint met te ve rtellen dat hij geen leraar maar schrijver van professie is toch was hij al voor zijn experiment bezig met het geven van onderwijs in het schrijven en wel aan volwassenen toen hij de kans kreeg binnen te stappen in de lessen van onderwijzers van een lagere school in new york besefte hij meteen hoe moeilijk zijn taak was talloze kinderen uiten zich namelijk op originele en aantrek kelijke wijze door te tekenen te schilderen of collages te maken maar van een soo rtgelijke expressie in taal is geen sprake er zijn immers vrijwel geen kinderen die voor hun plezier aan het schrijven slaan ter wi jl hun mondelinge taalgebruik zoals koch opmerkt eigenlijk vaak speels en inventief is kennelijk zijn er barri e res die een spontane schriftelijke expressie in woorden in de weg staan 17 al doende leerde koch onderkennen welke barri eres dat zijn en ont wikkelde hij een strategie om deze weg te nemen en zo een stroom van creatief taalgebruik vrij baan te gunnen de voornaamste elementen van deze strategie zijn de docent brengt het proces op gang door de klas een opening aan te bieden die aansluit bij de wereld van het kind dit poetisch grond idee dient gemakkelijk verstaanbaar te zijn en van direct belang voor de leerling als docent moet je datgene uitkiezen waarvan je ver wacht dat hij zij het leuk zal vinden en dit formuleren in de taal van het kind zelf dus niet bijvoorbeeld i desire maar i wish zo kun je de klas de opdracht geven een gedicht te schrijven waarvan alle regels beginnen met i wish of if 1 veere of een met in elke regel een andere kleur dan volgt een periode waarin de klas in een soo rt creatieve roes aan het schrijven is het feit dat iedereen daarmee bezig is neemt consta tee rt koch bij de individuele leerling de twijfel aan eigen kunnen weg natuurlijk mag er onde rt ussen gepraat en gelopen worden hoofdzaak is dat de sfeer intact blijft de docent leest bewonde rt inspiree rt tijdens dit pro ces en zeker ook daarna als de klas kennis neemt van al het geschrevene alles dient op positieve wijze benaderd te worden neem de kinderen vooral serieus als dichter ze bezitten immers een natuurlijk talent voor het schrijven van poezie waarschuwt de auteur een dwangmiddel als rijm en de verplichting correct te spellen zijn hierbij uit den boze aangezien ze een eind maken aan wat koch noemt the flow of their feelings and associations het is ook van groot belang dat de docent de kinderen uitdrukkelijk stuwt in de richting van het onconventionele dat zo n beeldende kracht bezit zo rood als een roos bijvoorbeeld is een clich e zo geel als een roos roept door zijn onverwachtheid een beeld op met zulke vergelijkingen kun je je leerlingen dit duidelijk maken zeer inspirerend werkt het luisteren naar andermans werk zodat systematisch wordt voorgelezen wat geschreven is natuurlijk leidt dit ontdekken en bewonderen van wat anderen te zeggen hebben tot het vergroten van wederzijds begrip in de groep wishes lies and dreams bestaat uit een inleiding van ongeveer 50 en een bloemlezing van ongeveer 250 bladzijden ik koos uit die laatste afdeling het volgende zeer sfeervol geschreven gedicht dat thuishoort in een hoofdstukje met als poetische grondgedachte 1 seem to be but really 1 am 18 my own little world we go to the beach l look at the sea my mother thinks l stare my father thinks l want to go in the water but l have my own little won d l stare l see myself l walk along the beach not another sou l but me 1 walk to a white horse snowy is her name 1 get on l hold tight her manes l nudge her slightly she walks the sun is setting the sea is quiet the sand is mois t the air is tender the sky is all the colors of the rainbows l kick her harder my hair blows in the wind on to the destiny of nothing lt seems endless l think perhaps it is my own little world amy lev y koch over lezen en daarna schrijve n kenneth koch publiceerde in 1973 een tweede boek over het werken met poezie in de klas rose where did you get that red met de onder titel teaching great poetry to children het gebruiken van grote poezie als inspiratiebron stelt hij hierin is een logisch vervolg op d e in wishes lies and dreams ontwikkelde werkwijze gevoelens en ver beeldingsleven uit werkelijk goede gedichten kunnen voor kinderen na melijk heel wat betekenen als ze na lezing ervan zelf gaan schrijven vinden ze gemakkelijk meer manieren om een gedicht in elkaar te zet ten en meer onderwerpen om over te dichten lezen en schrijven worden een in elkaar overvloeiende activiteit 19 daarbij doet zich natuurlijk het probleem voor dat nogal wat grote voor volwassenen geschreven poezie voor kinderen moeilijk toeganke lijk is koch werkte er desondanks mee met shakespeare dante whitman rilke en vele anderen wanneer de grondidee van hun gedichten tenminste duidelijk te verbinden viel met de gevoelens van het kind er mochten dan rustig gedeeltes onbegrepen blijven als je alleen gedichten neemt die kinderen volledig begrijpen zou je ten onrechte veel goeds elimineren koch wil evenwel per se voorkomen dat kinderen de gedichten die ze lezen rechtstreeks imiteren het gaat hem er alleen om dat ze de voor naamste gevoelens of idee eruit halen en deze op hun eigen wijze op nieuw verwoorden belangrijk neveneffect van deze aanpak is het feit dat kinderen meer poezie gaan lezen als ze eenmaal gunstige ervaringen met het lezen plus schrijven hebben gehad zo snijdt het mes aan twee kanten de eerste nederlandse bewerking van koch poezie als kinderspe l in nederland beschikken we nu over twee publikaties in boekvorm die in de geest van koch zijn opgesteld dat is in de eerste plaats poe zie als kinderspel van fred po rtegies zwart 1975 deze auteur ont dekte wishes lies and dreams raakte onmiddellijk enthousiast en mocht er op de school van zijn kinderen de klas mee in dat resulteer de uiteindelijk in een uitgebreide bloemlezing met commentaren naast allerlei openingen van koch introduceerde po rtegies zwa rt er een flink aantal van zichzelf zeer geslaagd lijkt me hierbij bijvoorbeeld het thema ouder volwassene kind ontleend aan het bekende ik ben ok jij bent ok van thomas harris dat een gedichtje als dit kan opleve ren a s ik bang ben in het donker zegt mijn volwassene waarom ben je bang en waarvoor m n kind zegt ik ben nooit bang in het donker en dan zegt mijn ouder je hoeft niet eens bang te zijn tanja voor wie harris niet kent elke mens bestaat volgens hem uit drie la gen die beu rtelings de boventoon voeren door hem respectievelijk be titeld als het kind de ouder en de volwassene 20 gedichten maken op school een attractief en bruikbaar boe k voortreffelijk uitgevoerd en geschreven is een tweede publikatie ge dichten maken op school van annelies dekkers peter dekkers en he leen rutting 1975 allerlei al besproken aspecten van het werken met poezie komen hierin op heldere wijze en systematisch aan de or de de auteurs geven drie redenen aan waarom je kinderen gedichten kunt laten schrijven en ik haal deze graag aan omdat ze zo duidelijk verwijzen naar het al eerder door mij genoemde communicatieve ka rakter van moedertaalonderwijs het maken van poezie heeft zin voor een intensieve wijze van leven de werkelijkheid van alle dag wordt ontdaan van zijn alledaagsheid het maken van gedichten heeft zin voor het ontwikkelen van een creatief denk en gedragspatroon het maken van gedichten heeft zin in het kader van het taalonder wijs aangezien het een vorm van zinverwervend taalgebruik is waarbij het erom gaat tot klaarheid te komen over de wereld om ons heen na tuurlijk is dit een procesmatig gebeuren waarbij niet het produkt pri mair van belang is maar juist het proces van betekenisverwerving zelf centraal staat kinderen gedichten laten schrijven is in feite een didactische voltref fer stellen de auteurs er is namelijk zonder meer sprake van intrinsie ke motivatie dat wil dus zeggen dat de leerlingen door de leerstof zelf geboeid worden gedichten maken op school is een inspirerend boek het geeft een zeer duidelijk beeld van de achtergronden van het werken met poezie en vele aanstekelijke lessuggesties met proeven van uitwerking daarvan deze lessuggesties zijn in twee afdelingen verdeeld een aantal voorbe reidende oefeningen zoals het maken van allerlei associaties en een aantal thema s voor gedichten daaronder bevinden zich naast diverse van koch overgenomen ideeen eigen vondsten soms ook uitgaande van gedichten van volwassenen als voorbeeld van die laatste koos ik het volgende gedichtje dat ge schreven is na lezing van marc groet s morgens de dingen van paul van ostayen lilian groet s morgens de dinge n dag beer met je ene oog in je hooft dag pop met de deuk in je kop hop hop dag pen met papier hier hier dag 21 ik blijf lekker nog effen in m n bed pet pe t koch verzet zich in rose where did you get that red tegen recht streekse imitatie van volwassen gedichten bovenstaand voorbeeld toont mijns inziens aan dat een meer directe navolging niet bezwaarlijk hoeft te zijn bij gedichten die al zo duidelijk binnen het bereik van het kind liggen een aantal uitgebreide boekbesprekingen en een literatuuropgave be sluiten dit aanbevelenswaardige werk voor en tegen van een andere benaderingswijz e niet iedereen loopt weg met wat koch en zijn geestverwanten te ver tellen hebben laten we ook eens luisteren naar een stuk kritiek op hun werkwijze heel duidelijk is die te vinden in en vroeger kon je spe len waar nu het jeroen boschcollege staat waarin peter van den ho ven een wat hij noemt tegendraads nawoord schreef het boekje be vat een aantal teksten over wonen werken en spelen in den bosch ge schreven op uitnodiging van de plaatselijke boekhandel uitgever mer lijn kinderen van diverse lagere scholen stuurden in een voorbeeld om te beginnen mijn vaders en moeders werk mijn vader is glazenwasser mijn moeder helpt mee aan kantoren ja mijn vader werkt hard en mijn moeder ook als mijn vader en moeder werken moeten wij afwassen wij hebben niet veel vrije tijd mijn vader moet scholen winkels en grote banken schoonmaken mijn vader en mijn moeder zijn de hele dag weg tot 9 uur s avonds s zaterdags moet mijn vader en ook mijn moeder twee kantoren schoonmaken tot s middags en zo gaat dat door de hele week en hele jaren ro b 22 peter van den hoven noemde zijn nawoord kindertaal en maatschap pelijke werkelijkheid en betoogt daarin in grote lijnen het volgende privebezit is de wortel van veel kwaad in onze samenleving gelegali seerde uitbuiting en onderdrukking vloeien eruit voort en de bewust zijnsindustrie media reclame etc is een ideologisch machtsmiddel om die toestand intact te houden onderwijs en gezin hebben gelukkig nog enige speelruimte ze kunnen namelijk aanzetten geven tot een kri tische bezinning op de directe sociale omgeving wat betreft het taalonderwijs dit pretendeert aan te sluiten bij de be levingswereld van het kind wat iets heel anders is dan de eefwere d deze laatste omvat de eigen maatschappelijke situatie hoe die in el kaar zit en de vraag wat er zou moeten veranderen aansluiten bij de belevingswereld komt niet verder dan het bezig zijn met creatieve ex pressie die trouwens toch nooit meer dan een marginale rol speelt in het schoolgebeuren en eigenlijk alleen dienst doet als didactisch hulp middel in dienst van de schoolse taalcultuur deze taalcultuur afge stemd als ze is op de taal van de middenklasse blijft op die manier een permanent struikelblok vormen voor met name arbeiderskinderen die steeds door middel van schooltoetsen uit de boot vallen de methode koch vindt in van den hovens ogen geen genade koch werkt stelt hij puur compensatorisch dat wil zeggen hij gebruikt de fantasie en de kinderlijke expressie voor een vlucht in een irrationele schijnrealiteit zo krijg je een leergang in illusievorming op het ogen blik dat het kind in staat zou zijn zijn eigen sociale omgeving te on derzoeken en te doorzien en er eventueel ook een strategie aangereikt zou kunnen worden om deze werkelijkheid ook actief tegemoet te tre den te veranderen wordt het potentiele realiteitsbewustzijn opgelost in vervangende elementen in kompensatorische taal pag 43 zo wordt gaat hij verder het kinderlijk denken onderdrukt doordat het kind niet de kans krijgt zich met de eigen realiteit bezig te houden deze vertrossing van de literatuur annex het schrijven berust vol gens van den hoven hierop dat koch in feite behept is met het ouder wetse burgerlijke ideaal van je maar niet druk maken om directe pro blemen in je woon of werksituatie uiteindelijk gaat achter de zoge naamde zelfontplooiing a la koch een stukje ideologie schuil dat wil bemantelen wat juist werkelijk aan de hand is het nawoord eindigt met een indicatie van de richting waarin we het dan wel moeten zoeken goed taalonderwijs is alleen mogelijk als je als leraar op de hoogte bent van de sociale en politieke omgeving van je leerlingen alleen dan kun je fantasie en verbeelding laten gebruiken als onmisbare elementen in een proces van gezamenlijke maatschappe lijke bewustwording ze worden dan niet meer gericht op een illusoire schijnrealiteit maar op de concrete en grijpbare veranderbare werke lijkheid alleen dat is werkelijk creatief 23 in het betoog van van den hoven zit voor mij de belangrijke stelling opgesloten dat het begrip creatief niet beperkt is tot het met fantasie vanuit en vooral over jezelf schrijven het onderzoeken van de wereld om je heen met je gevoel fantasie en heel duidelijk ook je verstand met recht mag ook dat creatief heten en ik vind de opstelling van van den hoven een waardevolle aanvulling van de benaderingswijze van koch en zijn geestverwanten dat we daarbij te maken hebben met re eel communicatie onderwijs zal iedereen wel duidelijk zijn ik kan echter niet met van den hoven meegaan in zijn volledig verwer pen van koch het gaat lijkt me niet om het of of maar om het en en het is met andere woorden ook een goed doel van moeder taalonderwijs leerlingen gevoelig te laten worden voor het fantastische irrationele laten we maar zeggen voor het poetische dat is geen ver kapte vlucht voor de werkelijkheid maar zeker als het gebeurt op de actieve indringende manier van koch en de zijnen een stukje reele ver rijking van je persoon maar ja hierbij zal zeker wel weer gelden wie oren heeft om te horen hij hore niets nieuws onder de zon op de redactietafel van moer belandde tenslotte ook verlang maar niet te veel gedichten van kinderen verzameld en ingeleid door c w schraa bij lezing van deze bundel kom je tot de conclusie dat het be lachelijk is te denken dat er in het verleden geen boeiende dingen ge beurd zijn de heer schraa heeft al meer dan veertig jaar poezie laten maken in zijn klas uiteraard zonder weet te hebben van wat koch en anderen daar recentelijk over zouden vertellen de neerslag hiervan verrast je op twee manieren je kijkt vanuit nu wat vreemd aan tegen de nogal literaire soms zelfs retorische kleur van de gedichten van zijn leerlingen en van de andere kant proef je met hoeveel plezier en gevoel er aan gewerkt is verlang maar niet te veel vind ik een ontroerend boek ik denk dat oud leerlingen van de samensteller met warmte terugdenken aan de schrijfuurtjes vanuit het gevoel dat de meester hen een aantal mooie dingen in het leven heeft laten ontdekken dat is hoe dan ook een waardevol iets en als je nu vraagt of dit een zinvolle manier van bezig zijn met poezie in de klas is kan ik daar alleen maar volmondig met ja op antwoorden hoeveel originaliteit en beeldende kracht daarbij kun nen vrijkomen wil ik graag laten zien aan de hand van de volgende ge dichtjes 24 vrees vrees is verscholen vrees is vol angst vrees is zo zoetjes vrees is zo stout vrees komt naar boven vrees is zo koud brigitta 10 jaa r da t dat is dat dat wil ik dat gaat niet dat is zo dat dat dat dat mag ik dat ga ik dat zal zo dat hoort zo dat dat da t elly 1 11 jaar besproken boeken kenneth koch wishes lies and dreams new york 197 0 kenneth koch rose where did you get that red new york 1973 fred portegies zwart poezie als kinderspel amsterdam 1975 annelies dekkers peter dekkers heleen rutting gedichten maken op school den bosch 197 5 en vroeger kon je spelen waar nu het jeroen boschcollege stam uitgegeven door merlijn den bosch z j c w schraa verlang maar niet te veel hoorn z j 25