Gelaards, gespoord en geletterd! Werk maken van functionele geletterdheid in de hele school.

119 gelaarsd gespoord en geletterd werk maken van functionele geletterdheid in de hele school nora bogaert om te functioneren en goed te gedijen in de samenleving van vandaag moet je geregeld geschreven informatie verwerken en produceren het is een sleutelcompetentie geworden die je in een toenemend aantal situaties moet inzetten thuis op het werk en in de brede omgeving van alledag en het is een basiscompetentie voor wie als individu op professioneel vlak en als actief burger in de kennismaatschappij zijn persoonlijke kennis en vaardigheden verder wil ontwikkelen ook op school is dat het geval deze competentie noemt men functionele geletterdheid functionele geletterdheid eigen zijn aan tekstsoorten en de attitudes nodig om op de gepaste manier teksten te functionele geletterdheid omvat lees en gebruiken en te produceren functionele schrijfvaardigheid kennis van de linguis geletterdheid betreft zowel informatiever tische en sociolinguistische conventies die werking als informatieverwerving informatieverwerking verwijst naar het vermogen om zelfstandig betekenis te geven aan geschreven teksten en er de informatie uit te halen die je nodig hebt voor het doel dat je wilt of moet bereiken als het schrijven betreft slaat verwerking op het vermogen om te verwoorden wat je wilt dat je lezer weet in antwoord op een vraag van zijn kant of om hem te laten doen wat je van hem verwacht informatieverwerving verwijst naar het vermogen om zelfstandig informa tie te lokaliseren en adequaat te selecteren wanneer omstandigheden dit vereisen of wanneer je dit zelf nodig of nuttig acht om adequaat te kunnen handelen je bent in staat om gebruik te maken van diverse informatiebron nen in gedrukte vorm en via de nieuwe ic technologieen juli 2011 nummer 5 40e jaargang 120 dat het met de geletterdheid niet zo goed terwijl de overheid zowel in vlaanderen als gaat werd de laatste jaren in internationaal in nederland een actief beleid voert ten aan onderzoek herhaaldelijk vastgesteld voor zien van laaggeletterde volwassenen kreeg uitgebreidere informatie hierover kan je het voorkomen van laaggeletterdheid bij kin terecht bij twee publicaties van de deren en jongeren van 10 tot 18 jaar minder nederlandse taalunie bohnenn e a 2004 aandacht zo stelt de opdrachtgever van de en bogaert e a 2008 bij instap in het studie de nederlandse taalunie de taalunie secundair onderwijs blijken veel jongeren liet een werkgroep het probleem van laag problemen te hebben met geletterdheid binnen het onderwijs in kaart de dreiging om het verwerken van infor brengen en voorstellen doen voor een pre in de waterval matieve teksten ventieve aanpak terecht te komen en uit te met informatieve teksten stromen zonder kunnen omgaan is nu net aan het werk kwalificatie is een erg cruciale voor voor zwakke waarde om op school mee lezers heel reeel te kunnen vanaf de dit artikel is een poging om een preventieve bovenbouw van het basis aanpak uit te tekenen omdat schoolse gelet onderwijs geldt dat zowel terdheid een onontbeerlijke competentie is de taalontwikkeling als de cognitieve ontwik voor het functioneren als lerende op school keling van leerlingen in toenemende mate al en in vervolgonderwijs maar de complexiteit lezend tot stand komt gaandeweg wordt het van het aangeboden of te produceren tekst tekstmateriaal in de verschillende schoolvak materiaal hoog is wordt in ken moeilijker vakspecifieker en of abstracter dit artikel gepleit voor een in het taalbeleid zwakke lezers riskeren dan ook om in een vereniging van alle krach dat de school negatieve spiraal te belanden ze lezen niet ten op de school niet uittekent en ten graag omdat ze problemen hebben en ze ver alleen de leerkrachten uitvoer brengt mijden daarom te lezen hierdoor lopen ze nederlands of project wordt geletterd steeds meer achterstand op op het vlak van algemene vakken pav heid als een geletterdheid en taalvaardigheid in het alge werken aan het bevorde actiepunt meen en wat leren en cognitieve ontwikke ren van geletterdheid ook opgenomen ling betreft de dreiging om in de waterval voor de leerkrachten van terecht te komen en uit te stromen zonder algemene technische kwalificatie is voor zwakke lezers heel reeel muzische en praktijk vakken is het een belang rijke op dracht in het taalbeleid dat de school in de ontwikkelingsdoelen basisonderwijs uittekent en ten uitvoer brengt wordt het als b stroom en in de eindtermen a stroom een actiepunt opgenomen aso tso en kso is de vaardigheid tot infor matieverwerking in verschillende vakgebon hoe zorgen we ervoor dat de leerlingen den en vakoverschrijdende doelen nochtans geletterd worden het antwoord hierop is uitdrukkelijk opgenomen wat kunnen we kort en krachtig beter en meer doen om die opdracht ook 1 door veel succesvolle en leerrijke lees waar te maken dat is de vraag van waaruit ervaringen te organiseren aan de hand de recente publicatie aan het werk bogaert van functionele leestaken en kwaliteit e a 2008 een stand van zaken opmaakt volle teksten 40e jaargang nummer 5 juli 2011 121 2 door veel succesvolle en leerrijke schrij taal de zogenaamde cognitief academische fervaringen te organiseren aan de hand taal of schooltaal die bevat zowel vakspeci van functionele schrijftaken fieke als niet vakspecifieke elementen en manieren van zeggen als leerlingen deze nog steeds ziet de praktijk op de klasvloer er taal via onderwijs niet voldoende kunnen vaak heel anders uit lang niet alle leerkrach verwerven dan komen ze in de problemen ten zien het nut van lezen en schrijven in in wanneer ze met vakteksten aan de slag mijn vak is lezen schrijven overbodig ande moeten gaan bovendien vergt het verwer ren vinden het onbegonnen werk mijn leer ken van de informatie heel vaak cognitieve lingen kunnen niet lezen schrijven dan laat handelingen van hogere orde bv vanuit ik ze ook niet lezen schrijven velen beper abstract perspectief opgezette gedachtegan ken zich tot een schematisch overzicht van gen en redeneringen volgen verbanden leg de leerinhoud en laten de leerlingen hier en gen en combineren ordenen en herordenen daar wat woorden invullen van de veel beoordelen op de gepaste plaats integreren heid van ervaringen komt in dat geval niet in je kennisbestand veel in huis verder zijn vakteksten niet altijd even publiekgericht de auteurs ervan zijn vakspecialisten en die schatten vaak onvol lezen en schrijven om te leren doende in wat de lezer aan voorkennis in huis heeft dat heeft tot gevolg dat ze cru wordt er in de klas toch gelezen en geschre ciale informatie achterwege laten nalaten ven dan is het voor de leerlingen geen verbanden met signaalwoorden zichtbaar gemakkelijke karwei om te beginnen heeft te maken compacte en een nodeloos dat te maken met de taal die bij het leren abstracte manier van zeggen gebruiken wordt gehanteerd de vakken die op school vaktermen vaag definieren of omschrijven worden gegeven hebben tot doel de leerlin in termen waarmee de lezer al evenmin ver gen in te wijden in een wereld die de alle trouwd is verwijswoorden niet met de daagse werkelijkheid overstijgt en de wet nodige zorg hanteren veel figuurlijke taal matigheden en systemen die aan die gebruiken die interpretatie van de bood werkelijkheid ten grondslag liggen te doen schap bemoeilijkt in de tekst in kader 1 ontdekken een abstraherend kijken naar de vind je een aantal van de genoemde proble werkelijkheid gaat gepaard met een eigen men terug 1 de mol onder de grond leven regenwormen allerlei insectenlarven en de mol de mol krijgen we bijna nooit te zien de molshopen wel winter en zomer graaft de mol een uitgebreid netwerk van looppijpen en vluchtgangen soms bevinden de ritten zich juist onder het bodemoppervlak waar de grond met de kop naar boven wordt geduwd ontstaat een molshoop ver schillende hopen zijn het werk van een enkele mol juli 2011 nummer 5 40e jaargang 122 het dier is een echte veelvraat per dag eet het meer dan zijn eigen gewicht aan voedsel regenwormen kevers insectenlarven duizendpoten spinnen en slakken staan op zijn menu in het najaar wanneer het voedsel schaarser wordt werkt een mol het hardst en het aantal molshopen wordt steeds gro ter in de winter worden er in onderaardse kamers voedselvoorraden aange legd het eigenlijke nest is bekleed met gras en bladeren in het voorjaar wordt er nog een afzonderlijk kraamnest aan toegevoegd het mannetje gaat op zoek naar een wijfje om te paren na een korte dracht werpt zij meestal in de maand mei vier of vijf naakte blinde jongen deze groeien snel na twee maanden zijn ze zelfstandig en worden ze het nest uit gejaagd elk lid van de mollenfamilie gaat op zoek naar een eigen jachtge bied en leeft verder solitair een mol is goed aangepast aan zijn levens en voedingswijze het gebit van deze insecteneter bestaat uit een rij puntige tandjes de krachtige voorpo ten worden gebruikt als gravende schoppen die de aarde opzij duwen de hand met scherpe klauwen staat hol en wijst naar achter een zesde vinger het sikkelbeentje naast de duim verbreedt de hand bij het zoeken naar voedsel wordt een mol geleid door het gevoel voor tril lingen het gehoor en de tastzin hij beweegt met zijn spoelvormige lichaam gemakkelijk in de ondergrondse tunnels een mol heeft geen oorschelpen wel kan een huidplooi het oor tegen zand afsluiten opdracht zoek het antwoord op de volgende vragen in de tekst 1 waar leeft de mol 2 wat doet de mol winter en zomer 3 hoeveel eet de mol per dag 4 wat staat zoal op het menu van de mol 5 hoeveel jongen werpt het wijfje 6 wanneer worden de jongen meestal geboren 7 waarvoor gebruikt de mol zijn voorpoten 8 waardoor wordt de mol geleid bij het zoeken naar voedsel heel vaak komen teksten pas voor de prop schien de reden waarom de auteur aan de pen aan het eind van het leerproces en zijn tekst hierboven een aantal vragen toevoegt ze een herhaling in schriftelijke vorm van wat om leerlingen extrinsiek te motiveren voor de leerkracht voordien heeft uiteengezet ze het lezen van de tekst dan zouden de vra zijn bestemd voor het instuderen van de leer gen van een andere aard moeten zijn ze ver inhoud en als zodanig moeten ze intensief eisen niet eens een echte lectuur van de verwerkt worden op het moment van de tekst maar kunnen worden beantwoord lectuur hebben ze voor de lezer dus weinig door de tekst te scannen en termen die in de of geen nieuwswaarde meer is dat mis vraagstelling voorkomen te lokaliseren 40e jaargang nummer 5 juli 2011 123 of zijn ze bedoeld als een hulpmiddel om het lezen aanleiding geeft van een leerrijke inzichtelijk verwerken van de inhoud te schrijfervaring is in dit voorbeeld al evenmin bevorderen wat je zou mogen verwachten sprake bij een studeertekst waarom zijn sommige vragen dan zo triviaal waarom wordt wel gewezen op de functionaliteit van de voor weervoorspellers bewuste poten van de mol en niet op de aangepast verbruikers en dna detectives heid van zijn gebit waarom wordt niet naar in actie alle te leren feiten gevraagd wat voor zin heeft een vragenreeks die niet bijdraagt tot heel anders gaat het eraan toe in de onder het inzichtelijk verwerven van vakinhouden staande aardrijkskunde en wetenschapsles noch tot lezen aanzet en tot begrijpend kaders 2 en 3 1 2 zie ik daar een regenwolk de leerkracht aardrijkskunde daagt de leerlingen uit hun kennis van wolken uit te testen hij groepeert de klas in viertallen en legt hen een foto van de wolkensituatie op acht plaatsen in belgie voor van de viertallen wordt gevraagd een advies te geven of op deze acht plaatsen een welbepaalde vrijetijds activiteit zal kunnen doorgaan het ontbreken van eensgezindheid in de adviezen doet de vraag ontstaan of elke wolk wel regen geeft en of het uit elke wolk wel even hard en lang regent de viertallen krijgen de opdracht om hun oorspronkelijke adviezen met behulp van een wolkencatalogus te evalueren en bij te stellen zo kun nen ze experten worden in de verschillende soorten wolken 3 zuren en basen in de loop van een lessenreeks over zuren en basen krijgen de leerlingen de opdracht om uit te zoeken welke producten ze in hun dagelijks leven beter vermijden wegens slecht voor de gezondheid en het milieu ze kunnen dat achterhalen door bijvoorbeeld de zuurgraad van producten te testen hoe doe je dat materiaal en een handleiding voor de proeven worden aange leverd op basis van de test doen de leerlingen een voorspelling over de schadelijkheid van de producten kloppen hun voorspellingen om dat te weten te komen kan o m het aan dit onderwerp gewijde artikel in het tijdschrift van de mutualiteit goede dienst bewijzen juli 2011 nummer 5 40e jaargang 124 de respectieve leerkrachten hebben hun les weten wat goed en slecht is voor je eigen zo opgezet dat de leerlingen worden gecon lichaam of kunnen voorspellen of het al dan fronteerd met een opdracht vraag pro niet gaat regenen op de dag dat je iets plant bleemstelling experiment waarvoor hun in beide gevallen is het besef van de relevan kennis en vermogens niet toereikend blijken tie een voldoende reden om over deze hierdoor ontstaat een onderwerpen meer te weten te komen nood aan informatie die lezen is in de ogen van de leerlingen niet een tekst lezen kan worden gevonden in langer een door de leerkracht opgelegde omdat je hem een door de leerkracht bezigheid maar iets wat zij zelf willen de nodig hebt is bijgeleverde of door de bereidheid tot mentale inspanning voor het een veel minder leerlingen zelf te vinden verwerken van de vereiste informatie is een onoverkomelijk bron nen het lezen stuk groter een tekst lezen omdat je hem karwei dan dringt zich dus op als een nodig hebt is een veel minder onoverkome wanneer je leest noodzakelijk middel om lijk karwei dan wanneer je leest omdat de omdat de te kunnen doen wat leerkracht het oplegt dat is des te meer het leerkracht het wordt vereist de motiva geval als het een bezigheid is die moet leiden oplegt tie om met de tekst en tot een tastbaar eindresultaat met een aan de slag te gaan wordt oppervlakkig lezen zonder betekenis te opgewekt vanuit een intrinsiek ervaren geven aan wat je leest kom je er niet vanaf behoefte in zuren en basen leidt dit tot het lezen van de instructies voor een experiment ook in de dna les van kader 4 wordt een en vervolgens een tijdschriftartikel waarmee situatie geschapen waarin lezen ten dienste ze hun besluiten uit het experiment kunnen staat van een welbepaald doel de leerin verifieren in de aardrijkskundeles leidt het houd wordt binnengebracht via een pro tot het lezen van een wetenschappelijk the bleemstelling die misschien nog niet rele oretische tekst de wolkencatalogus vant is voor het werkelijke leven van de leerlingen maar toch motiverend wegens de de motivatie is des te groter als de vraag de uitdaging die met de rol van detectives probleemstelling of de handeling door de gepaard gaat om die rol te kunnen opne leerlingen als relevant wordt h erkend men hebben ze informatie nodig 4 weten de leerlingen wat dna is vanuit de hele klasgroep komen verhalen over dna profielen uit de mis daadseries op de tv tot leven gewekte dinosauriers gekloonde schapen vervolgens legt de leerkracht de leerlingen een beknopt dossier van drie opsporingszaken voor uit een reeks tweelingen moeten de eeneiige tweelingen voor een wetenschappelijk onderzoek worden gedetecteerd er moet worden bepaald of de verdachte van een inbraak ook de werke lijke dader is 40e jaargang nummer 5 juli 2011 125 uit de groep gegadigden voor een erfenis moeten de legitieme erfgena men worden geidentificeerd die zaken moeten worden opgelost via interpretatie van de aangeleverde dna gegevens de leerlingen gaan in onderzoekteams van drie partners aan de slag met behulp van een handleiding dna onderzoek die de nodige algemene informatie over dna en specifieke instructies voor het beoorde len van dna profielen bevat ze moeten hun besluiten en de onderbou wende argumenten ervoor in een kort verslagje neerschrijven de leerkracht circuleert en gaat met de onderzoeksteams in gesprek wat zijn eeneiige tweelingen eigenlijk hoe denk je dat hun dna eruit ziet hoe moet je dus te werk gaan waar zoek je naar wat moet je doen in het onderzoek van de inbraak wat moet je precies uitzoeken wat moet je vergelijken bij de bespreking van de resultaten laat de leerkracht alle groepjes hun keuze uitgebreid beargumenteren en hen de nodige verwijzingen doen naar de handleiding vervolgens krijgen de leerlingen een verslaggeving te lezen over opzet en uitslag van de onderzoeken zoals die in het echte leven zijn uitgevoerd hadden ze zelf voor de juiste aanpak gekozen hoe meer je leest hoe vlotter het lezen gaat lezersbrieven klachten vragen door de leerlingen alleen aan het eind van informatieve folders een hoofdstuk teksten te doen lezen schep fictieteksten bv historische jeugd je eigenlijk nog niet genoeg leesgelegenheid romans om hun leesvaardigheid sterk uit te bouwen in de voorgaande en in veel van de komende veel van deze tekstsoorten zijn een stuk toe lesvoorbeelden kan je vaststellen dat er in gankelijker dan de doorsnee schoolboek een zelfde les senreeks meerdere leesmo tekst wegens verwijzing naar alledaagsere menten voorkomen en dat niet alleen contexten minder formeel taalgebruik meer wetenschappelijke schoolboekteksten wor redundantie gebruik van afbeeldingen den ingebracht maar ook niet specialisti daarbij komt nog dat voor bepaalde leesop sche vulgariserende literatuur of teksten uit drachten niet alle informatie die een tekst het dagelijks leven o m biedt even relevant is en per se moet wor krantenartikels en teksten uit jeugd den begrepen en verwerkt niet alle lezen is tijdschriften dus even veeleisend dat is een goede zaak informatieve literatuur voor jongeren voor minder sterke lezers en voor de anderen jeugdencyclopedieen themaboeken is het geen tijdverlies gezien de voordelen biografische verhalen en anekdoten die alledaagsere teksten bieden voor een over wetenschappers beter begrip van de vakinhouden juli 2011 nummer 5 40e jaargang 126 het lezen en schrijven gende voorbeelden besteden de respectieve prepareren leerkrachten veel zorg aan deze terreinpre paratie functioneel is het lezen en schrijven zonder uitzondering in alle verdere voorbeelden die de leerkracht houtbewerking kader 5 in dit artikel worden gepresenteerd lezen maakt er een punt van dat de leerlingen van en schrijven over nog niet bekende onder de verschillende technieken die ze leren een werpen zijn geen gemakkelijke karweien technische fiche in handen krijgen en die in dat de leerlingen lezen en schrijven vanuit een map verzamelen en ordenen geregeld een behoefte en niet omdat het nu eenmaal verwijst hij de leerlingen naar die map laat moet maakt de drempel al een stuk lager hen bepaalde informatie terug opzoeken maar soms zijn verdere maatregelen onont vooraleer ze een nieuwe techniek aangereikt beerlijk om het proces succesvol te laten ver krijgen doet gegevens vergelijken enz in de lopen fiche die bij onderstaande les hoort komen uitingen voor als parana heeft een aantrek een van die maatregelen is van preventieve kelijke nerf en een mooie streeptekening of aard het gaat erom ervoor te zorgen dat de douglas pine is kwastvrij duurzaam en leerlingen voldoende voorkennis van taal en gemakkelijk te bewerken bewust van het van de wereld in huis hebben zodat die kan feit dat heel wat van zijn leerlingen niet heel worden ingezet om betekenis te geven aan taalvaardig zijn en de wereld van houtsoor de komende tekst en de taal op te pikken die ten voor de hele klas vooralsnog een grote ze voor hun schrijven nodig hebben in vol onbekende is zet hij de les als volgt op 5 houtstalen de leerkracht houtbewerking geeft de leerlingen een overzicht van de prak tijkopdrachten die ze het komende jaar zullen uitvoeren kan je om het even welke houtsoort voor die opdrachten kiezen waarom niet waarop moet je letten bij het kiezen van een houtsoort de klas wordt gegroepeerd in viertallen elk viertal krijgt een reeks onbe noemde houtstalen de leerkracht vraagt hen die uitvoerig te bekijken en betasten en in eigen woorden te beschrijven wat ze zien en voelen en op basis hiervan voor elke praktijkopdracht de volgens hen meest geschikte houtsoort te bepalen de leerkracht circuleert luistert over de schouders mee en helpt bij het verwoorden als dat nodig blijkt zonder al te vervallen in vaktaal daarna krijgen de groepjes de opdracht de houtstalen te beschrijven in pre ciezere termen door gebruik te maken van een folder die doe het zelfzaken aan hun klanten aanbieden zo komen ze uit bij termen als gemakkelijk splijten splinteren buigzaam gemakkelijk te bewerken bestendig tegen 40e jaargang nummer 5 juli 2011 127 vocht decoratief gemakkelijk spijkerbaar en krijgen ze de nodige informa tie om de houtstalen onder te brengen in de categorie hard dan wel zacht hout weer circuleert en observeert de leerkracht terwijl de leerlingen bezig zijn betekenis te geven aan de informatie uit de folder misschien moeten ze hun keuze uit de vorige fase nu wel bijstellen vervolgens vergelijken de groepjes hun bevindingen met de technische fiche die de leerkracht ter beschikking stelt daarin worden de houtsoorten benoemd en in vaktermen beschreven als afsluitende opdracht krijgen de leerlingen zes e mails met vragen van klanten aan een houthandel over de beste houtkeuze voor een voorwerp dat ze willen maken ze moeten die schriftelijk beantwoorden voor de eerste mail is een schrijfkader voorzien de leerlingen bedenken samen het wat ze in het antwoord schrijven de overige e mails worden verdeeld en in duo s beantwoord de confrontatie met de fiche wordt zorgvul taal wordt ingebracht waarmee de vakbe dig en doelgericht voorbereid de terreinpre grippen in de volgende fase zullen worden paratie bestaat uit twee stappen eerst is er gedefinieerd het terrein is dan geprepareerd een moment waarin de klas de houtsoorten voor het lezen van de in vakjargon gegoten actief en intensief kan beleven dat legt een tekst eerste en belangrijke laag kennis het taalge bruik dat met de beleving gepaard gaat is in het voorbeeld van kader 6 gebeurt de ter van alledaagse aard en dus toegankelijker en reinpreparatie eveneens in twee momenten gemakkelijk te verwerven als onbekende in een eerste moment putten de leerlingen woorden vallen is het niet zo moeilijk om die uit hun alledaagse kennis in een tweede te begrijpen omdat ze verwijzen naar wat moment leggen ze hun gezamenlijke alle hier en nu gezien en gevoeld wordt dat daagse kennis naast de informatie die te moment van actieve ervaring bereidt de klas halen is uit een populair tijdschrift pas dan voor op een volgende tussenstap die waarin komt de theoretische tekst op tafel 6 succesvol ondernemen de leerlingen krijgen de opdracht te brainstormen over het oprichten van een eigen onderneming hoe zouden ze er een succes van kunnen maken ze schrijven eerst individueel hun ideeen in het hun toegewezen deel van een placemat2 wisselen die ideeen daarna binnen hun viertal uit en schrij ven de ideeen waarover ze het eens zijn in het middenstuk van de placemat neer juli 2011 nummer 5 40e jaargang 128 even later legt de leerkracht hen ter inspiratie enkele ondernemersverhalen voor die in een populair tijdschrift zijn gepubliceerd wat maakt deze onder nemingen zo succesvol de leerlingen proberen ingredienten voor succes vol ondernemerschap af te leiden uit de verschillende verhalen en vullen hun oorspronkelijk lijstje hiermee aan om na te gaan in hoever ze geslaagd zijn in hun opdracht krijgen de leerlin gen vervolgens een theoretisch tekstje te lezen waarin ze kennis maken met de vier succesfactoren product prijs plaats promotie en dat ze binnen de gevormde viertallen in duo s lezen op basis van die informatie gaan ze na of en hoe de verschillende geinterviewde ondernemers die factoren hebben ingezet dan krijgen de leerlingen de opdracht hun eerste plannen voor het oprich ten van een onderneming terug onder de loep te nemen de tekst in de placemat krijgt zijn definitieve vorm samen sterk lezen en schrijven hoeven geen individuele den op het spoor te komen en kan hij ingrij aangelegenheid te zijn je kunt leerlingen in pen als die de uitvoering van de opdracht in verschillende vormen samen aan het werk gevaar brengen zetten en daardoor de kans vergroten dat ze in hun opdracht slagen deze praktijk werd de meest doordeweekse vorm van samen ook al toegepast in de voorgaande lesvoor lezen is het gezamenlijk bv in tweetallen beelden doorlopen van de tekst en het samen speu ren naar en benoemen van de relevante twee koppen begrijpen meer en beter dan informatie voor het te realiseren doel of de een ook is het zo dat lezers die met elkaar leerlingen nemen eerst de tekst individueel aan de praat gaan over wat ze lezen er beter door en gaan op zoek naar de informatie die in slagen om betekenis te geven aan nieuwe ze nodig hebben in een tweede ronde moet woorden en aan complex geformuleerde het resultaat van het individuele moment passages waardoor ze dus ook meer greep vergeleken worden met dat van de partner krijgen op de inhoud van de tekst de suc indien ze grote verschillen vaststellen moe ceservaringen die de leerlingen als gevolg ten ze met elkaar aan de praat gaan en de hiervan opdoen bevorderen hun competen eigen oplossing beargumenteren om tot tiegevoel en versterken hun motivatie de een eensgezind resultaat te komen deze spiraal gaat dan draaien in opwaartse rich oefening leidt geregeld tot het gezamenlijk ting ze lezen liever omdat ze er minder herbekijken van passages die ze verschillend moeite mee hebben en daardoor lezen ze hebben geinterpreteerd meer ook schrijven lukt beter op die manier en tot het beter door twee koppen voor de leerkracht biedt die interactie de gronden van wat de tekst begrijpen meer en mogelijkheid om misvattingen of misverstan werkelijk zegt beter dan een 40e jaargang nummer 5 juli 2011 129 het risico dat sterkere leerlingen het leespro ook werkvormen die de intensiteit van de ces gaan domineren waardoor anderen samenwerking verhogen in kader 7 vind je afhaken of gewoon meeliften wordt in het hiervan een voorbeeld volgende voorbeeld geminimaliseerd er zijn 7 steppe en toendra in de les aardrijkskunde loopt een lessenreeks over het landschap alle typen natuur lijke landschappen zijn reeds aan de orde gekomen behalve steppen en toendra de leraar daagt de leerlingen uit om te achterhalen welke natuurlijke landschappen nog moeten worden toegevoegd om het overzicht te vervolledigen als duidelijk is dat het gaat om de steppe en de toendra krijgen ze de opdracht de kenmerken van deze twee landschappen te achterhalen door aan de slag te gaan met verschillende bronnen o m jeugdencyclopedieen informatieve boeken met veel visueel materiaal en bijkomende toelichting de leerlingen worden in tweetallen gegroepeerd leerling a van elk paar krijgt de bronnen over de toendra de leerkracht heeft de leerlingen a voorzien van een werk blad met een aantal vragen o waar op de aarde vind je toendra s o wat voor klimaat heerst er o vind je bomen en planten in de toendra o leven er dieren hoe overleven ze er o leven er mensen o hoe overleven ze er leerling b krijgt de bronnen met betrekking tot de steppe en een zelfde soort vra genlijst als leerling a in een tweede ronde moeten leerlingen a en leerlingen b toendra en steppe met elkaar vergelijken daartoe moeten ze eerst de respectieve kenmerken aan elkaar rapporteren en dan de overeenkomsten en verschillen identificeren het resultaat moet ingebracht worden in een schrijfkader op bepaalde punten lijken toendra en steppe erg op elkaar dit zijn de kenmerken die ze gemeenschappelijk hebben 1 toendra s en steppen zijn beide te vinden in 2 en 3 en 4 en er zijn ook heel wat verschillen tussen toendra en steppe dit zijn de punten waarop ze verschillen 1 in de steppe maar in de toendra 2 3 juli 2011 nummer 5 40e jaargang 130 de opdracht is zo opgevat dat elk lid van het tie en visueel materiaal waar ze zich door duo een eigen deeltaak krijgt en het doel van heen moeten werken de uiteindelijke opdracht slechts kan worden bereikt als de beide partners hun deeltaak in de interactie ontstaan kansen om interpre hebben uitgevoerd geen van de partners taties bij te stellen of ontbrekende informatie kan zich zonder gevolgen aan de samenwer vooralsnog op te sporen king onttrekken noch kan een van beide het heb jij niks gevonden over dieren leeswerk monopoliseren de interactie is welke soorten leven er in de steppen intens en uitgebreid de partners moeten staat er in jouw stuk dat er weinig of duidelijk zicht krijgen op de informatie die de veel mensen wonen in de steppen ander heeft verworven het eens worden of staat er in jouw stuk waar toendra s te een kenmerk al dan niet geldt voor de beide vinden zijn landschappen en beslissen in welke bewoor heeft de ander daarop geen antwoord klaar dingen ze hun besluiten in het gezamenlijke omdat hij de betreffende passage niet had venndiagram inbrengen merk op hoe de begrepen dan kunnen beide partners samen leerkracht via een werkblad hiertoe onder proberen aan die passage betekenis te geven steuning biedt de vragen op het werkblad helpen de leerlingen focussen op de rele nog verregaander is de samenwerking in de vante gegevens in de veelheid aan informa pav les van kader 8 8 samen school maken in een project rond leerlingenparticipatie moet de klas eensgezind tot beslis singen komen over het samenleven op school kennis over manieren van democratische besluitvorming ontbreekt die kunnen ze vinden in de vier bronnen die de leerkracht aanlevert de klas is gegroepeerd in viertallen de bronnen worden verdeeld over de leden van het team die hun eigen bron eerst individueel kunnen doornemen maar dan gekoppeld worden aan een lid van een andere groep die dezelfde bron heeft toebedeeld gekregen aan de hand van een werkblad met richtende vragen helpen de leden van de nieuwe groepjes elkaar om de informatie te begrijpen en expert te worden in de besluitvormingswijze die in hun tekst wordt uiteengezet hoe ze wordt georganiseerd wat de voordelen en wat de nadelen zijn samen bereiden ze zich ook voor op de expertrol die ze zullen moeten opnemen in hun oor spronkelijke groep door te beslissen hoe de informatie het duidelijkst kan worden verwoord en gepresenteerd terug in hun basisgroep presenteren de partners hun respectieve infor matie en vragen de luisteraars zolang om toelichting en aanvulling tot iedereen greep krijgt op het geheel van de informatie de aldus gepoolde informatie wordt vervolgens gebruikt om te beslissen welke besluitvorming het groepje zal hanteren in het vervolg van het project ze moeten dit ken baar maken via een engagementsverklaring die door alle teamleden wordt ondertekend en aan het prikbord wordt opgehangen 40e jaargang nummer 5 juli 2011 131 wetende dat ze de rol van expert moeten s o s opnemen in ronde 2 van de opdracht en hun informatie op dat moment helder en begrij maar soms raken taal problemen niet uit de pelijk moeten kunnen verwoorden zijn de wereld zonder dat je zelf tussenkomt in een minder goede lezers sneller geneigd om interactieve cultuur kan dat op heel natuur begripsproblemen in de ronde 1 groep aan lijke manier verlopen te kaarten het gesprek dat gevoerd wordt om die problemen op te lossen geeft ook de andere teamleden de kans om hun begrip van de tekst te verhogen en hun deskundig heid over het onderwerp te vergroten 9 de lekkende kraan na een reeks praktijklessen in verband met het herstellen van een lekkende kraan hebben de leerlingen een uitgeschreven en geillustreerd stappenplan gekregen en gezamenlijk overlopen nu krijgen ze de opdracht om op inter net op zoek te gaan naar een of meerdere beschrijving en over het her stellen van lekkende kranen op doe het zelfwebsites zoals brico praxis en gamma met zijn tweeen gaan ze na in hoever de gekozen beschrijving overeenstemt met wat ze zelf geleerd hebben in de klas en met hun stappenplan wat staat er meer wat staat er niet wat staat er anders deze vergelijking moet uiteindelijk leiden tot een gefundeerde beslissing welke van de drie teksten het interessantst duidelijkst is om mee in hun technische map te worden opgenomen de leerkracht circuleert en komt tussen als een leerling of een team vast loopt of problemen signaleert is er iets dat jullie niet begrijpen is er iets dat jullie niet weten wat denken jullie dat x betekent kunnen jullie niets vinden in of bij de tekst dat helpt om dat woord te begrijpen hoe wordt dat in de twee andere teksten gezegd hoe staat dat in jullie stappenplan zou dat hetzelfde betekenen in een klassikaal moment gaat de leerkracht met de klas in gesprek over hun bevindingen hij overloopt systematisch voor elk van de drie beschrijvin gen wat staat er meer wat staat er niet wat staat er anders dan wordt in overleg een beslissing genomen welke van de drie teksten is het interessantst duidelijkst om samen met het stappenplan in hun techni sche map te worden gestopt juli 2011 nummer 5 40e jaargang 132 de rol die de leerkracht opneemt is die van bemiddelaar hij herverwoordt niet zelf de in de les biologie van kader 10 worden de moeilijke passages hij geeft niet zelf de leerlingen ondersteund met de verschillende betekenis van een woord maar zet door zijn praktijken die in het voorgaande ter sprake vragen de leerlingen ertoe aan om op zoek zijn gekomen ze krijgen een richtend werk te gaan naar aanwijzingen in de tekst con blad er is visueel materiaal voorhanden en text e d om gebruik te maken van de visu de leerkracht medieert tijdens de uitvoering ele informatie bij de tekst om de vorm van van de leesopdracht wat de leerkracht bio het woord te analyseren om hun alle logie hier nog aan toevoegt is een actie na daagse kennis in te zetten en zo hun proble het lezen men zelf op te lossen hij komt ook enkel tussen als dat echt nodig is 10 buigen en strekken in het kader van de les rond het bewegingsapparaat krijgen de leerlingen de opdracht een experiment met de arm uit te voeren dat leidt tot de vulling van het begrip gewricht en de soorten gewrichten duo s worden gevormd en krijgen een werkblad zoek uit welke verschillende bewegingen je met je arm kan uitvoeren en op welke punten die beweging precies gebeurt ken je de naam van die punten zoek ze op de afbeelding van het men selijk skelet voel je verschil in de bewegingen die je kunt maken of zijn ze gelijk op basis van een informatieve tekst kunnen ze daarna de juistheid van hun hypothesen controleren de tekst beschrijft de verschillende onderdelen en soorten gewrichten en reikt hier en daar wat vakterminologie aan gewricht gewrichtskom gewrichtskop de platen van geraamte en spierstelsel waarop de belangrijkste onderdelen zijn benoemd en de afbeeldingen bij de tekst zijn hulpmiddelen om de betekenis van nieuwe termen te achter halen de leerkracht circuleert en ondersteunt de groepjes die moeilijkheden ondervinden bij het begrijpen van de tekst en het verwerken van de infor matie zo laat hij bijvoorbeeld het groepje dat vastloopt op het woord rek baarheid van de gewrichtsbanden de link leggen met de verwante term uitgerekt uit de tekst en rekken bij een van de groepjes beluistert hij de gedachtewisseling over knobbel tot hij zeker is dat het woord correct wordt begrepen ll1 leest af het ene bot van een gewricht heeft aan het uiteinde een knobbel of kop en aan het andere een kom wat wil dat zeggen een knobbel 40e jaargang nummer 5 juli 2011 133 ll2 euhm kijkt in de tekst er staat kop bij tussen haakjes staat dat ook niet op de tekening kop ll3 euhm ja dit hier is de gewrichtskop ll2 ja natuurlijk een knobbel dat ken ik dat is zoals hier wijst op de knobbel van zijn pols lk heel goed als de afgesproken tijd om is wordt de opdracht klassikaal besproken de leerkracht laat de tweetallen vertellen wat ze hebben ingevuld in de tabel en wat ze na het lezen van de tekst hebben aangevuld gecorrigeerd naast vragen als hoe zijn jullie tot dat antwoord gekomen waar staat die infor matie hoe staat dat in de tekst wat betekent dat eigenlijk gaat de leerkracht ook heel concreet in op bepaalde passages in de tekst lk hoe zegt men in de tekst dat het gewrichtssmeer ervoor zorgt dat de kop en de komt niet te vlug slijten ll1 het smeer voorkomt slijtage lk wat betekent dat precies lk klopt het dat van de 600 spieren in ons lichaam maar een klein deel skeletspieren zijn nee waar vind je dat in de tekst ll2 het merendeel van de spieren hebben de taak beweging mogelijk te maken die noemt men de skeletspieren lk zegt men in de tekst dat de gewrichtsbanden gemakkelijk scheuren ll3 nee er staat die zijn heel taai en rekbaar maar als ze te veel worden uitgerekt gaan ze scheuren zijn de nieuwe vaktaalwoorden en weten gehanteerd tegelijk zorgt hij hiermee voor schappelijke manieren van zeggen die in de de verankering ervan namelijk door die tekst voorkwamen echt begrepen in het nieuwe stukjes taal onder de aandacht van gesprek gaat de leerkracht dit na door via de leerlingen te brengen en hen de woorden vraag en antwoord voortdurend heen en en uitdrukkingen zelf te doen gebruiken weer te pendelen tussen alledaagsere vor eens verworven kan die kennis bij latere lees men van spreken en het wetenschappelijk taken als voorkennis worden ingezet abstract taalgebruik dat in de tekst wordt juli 2011 nummer 5 40e jaargang 134 wat in de taalvakken in het onderstaande kader vat ik de principes samen die in het voorgaande naar voren zijn geschoven principes 1 schep veel leessituaties tijdens de les en kies hiervoor kwaliteitsvolle teksten zorg dat de teksten die je je leerlingen te lezen geeft in vol doende mate zijn afgestemd op hun talig niveau en hun achtergrond kennis 2 laat het lezen voortvloeien uit een probleemstelling of doe opdracht die informatie verwerven noodzakelijk maakt een goede leestaak heeft een functioneel doel zoals dat ook in het werkelijke leven het geval is je leest een tekst om iets te kunnen doen om iets te weten te komen dat je nodig hebt of dat je interesseert om een probleem op te lossen of om een beslissing te nemen 3 bereid het pad naar een moeilijkere abstractere tekst via inhoudelijke en talige terreinpreparatie dat kan door voorafgaande mondelinge interactie en of door gebruik te maken van teksten die geschreven zijn in alledaagsere toegankelijkere minder specialistische taal 4 geef hulpmiddelen bij moeilijke teksten of een grote hoeveelheid aan informatie verhelderende afbeeldingen een structurerend werkblad focussende vragen een voorgestructureerde tabel 5 zet de leerlingen samen aan het lezen en gebruik hiertoe werkvormen die ervoor zorgen dat de leerlingen met elkaar over de tekst aan de praat gaan samen betekenis geven aan de tekst en de informatie verwerken ten dienste van het doel 6 observeer actief kom tussen bij problemen en vragen ga met de leer lingen een gesprek aan waarin je hen door gerichte vragen op weg helpt om dat zelf te doen 7 besteed aandacht aan het product van de leesactiviteit de oplossing het antwoord maar vraag ook op basis van welke informatie de leer lingen daartoe gekomen zijn laat hen na leesactiviteiten die daartoe aanleiding geven ook reflecteren over de manier waarop ze hebben gele zen of hadden moeten lezen scannend skimmend intensief globaal 8 schep geregeld situaties waarin functioneel moet worden geschreven om informatie te kunnen vasthouden voor een volgende stap in een opdracht om verworven informatie te kunnen doorgeven aan groepsge noten om voorkennis op een rijtje te zetten om informatie uit bronnen of uit het leerboek op een actieve manier te verwerken om het geleerde toe te passen in een nieuwe probleemstelling of in een authentieke situatie 40e jaargang nummer 5 juli 2011 135 geletterdheid ontwikkelen is een doelstel door heel bewust en gericht te kiezen voor ling die ook op het lijstje van de taalleer inhoudelijk sterk motiverende teksten die krachten staat in de methodes krijgen het ingebed worden in probleemstellingen die lezen en schrijven van zakelijke teksten een het lezen noodzakelijk maken en intense steeds ruimere plaats maar bepaalde prin interactie uitlokken de keuze kan daarbij cipes uit het kader hierboven zouden in gestuurd worden door de zorg om de leerlin de taalvakken sterker uit de verf kunnen gen vaardiger te maken in het begrijpen en komen verwerken van teksten waarmee zij in hun leven school verdere opleiding werkvloer de leerkrachten taal hebben een grote vrij ruime samenleving zullen worden gecon heid in de keuze van de teksten die ze de fronteerd de keuze kan anderzijds ook ten leerlingen aanbieden zonder dat hun leer dienste staan van de andere vakken het plandoelen hierdoor in de verdrukking voorbeeld in kader 11 maakt duidelijk wat ik komen ze kunnen van die vrijheid profiteren hiermee bedoel 11 hoe komt het dat panda s en gorilla s en neushoorns stilaan verdwijnen de leerlingen hebben een reeks teksten te lezen gekregen over het uitster ven van een aantal diersoorten telkens vanuit de vraagstelling hoe het komt dat het dier in kwestie bedreigd wordt deze teksten reiken een portie basiskennis aan over dieren die voor het vak biologie zeer relevant is inclu sief vaktermen als voedsel zich voortplanten leefgebied huid vacht struik exemplaar zoogdier het zijn noodzakelijke opstapjes voor toekomstig abstracter vakjargon als voedselketen evolutie proces voedselconcurrentie vervolgens moeten de leerlingen in drietallen de verschillende waaroms van uitsterven in het algemeen op een rij zetten op een werkblad met een kolom oorzaak en een kolom gevolg deze opdracht levert de leerlingen een verhelderende context voor de begrippen oorzaak gevolg factor en eigenschap en geeft deze termen en zeer prominente plaats in het geheel van de taak in de terugblik op de taak gaat de leerkracht met de klas in gesprek over de begrippen oorzaak en gevolg factor en eigenschap om hun betekenis op basis van de concrete gevallen van uitsterving scherp te krijgen zoals je ziet is de bedoeling niet dat je lessen met betrekking tot bedreigde diersoorten een duplicaat van de vaklessen worden het uitzonderlijk intelligente dieren of extreem lezen van vakteksten hoort thuis in de les van eigenaardige planten bouw je bruggen naar het betreffende vak en moet daar met de het vak biologie door de leerlingen het ver nodige voorzorgen en ondersteuning wor haal van de zoektocht van howard carter den uitgevoerd door taken voor te leggen naar het graf van toetanchamon te vertellen juli 2011 nummer 5 40e jaargang 136 doe je hetzelfde voor het vak geschiedenis opstap is naar een bepaald schools kennis het gaat erom motiverende leestaken te ver domein zinnen waarin algemene schooltaalwoorden in een verhelderende context voorkomen en natuurlijk heb je als taalleerkracht nog iets die een funderende laag aan kennis en taal belangrijks toe te voegen aan het verhaal aanbrengen ter voorbereiding van het van hierboven je opdracht is ook het onbe abstracter kijken en praten over de wereld in wuste leren dat in de leestaken al doende tot de schoolvakken stand komt te expliciteren en eventueel te benoemen zodat de leerlingen beter in staat ook de moderne vreemde talen zouden een zijn het geleerde naar nieuwe situaties te rol kunnen spelen in deze wegbereidende transfereren een aantal ideeen over hoe de actie over de taalvakken heen zouden reflectie kan aansluiten op een motiverende afspraken kunnen worden gemaakt om op leestaak vind je in kaders volgende drie gezette tijden een thema te behandelen of kaders 12 14 een project op te zetten dat een inhoudelijke 12 kholkhol in een verhaal over djha een ietwat eerbiedwaardiger arabisch equivalent van tijl uilenspiegel komt het arabisch woord kholkhol voor dat verwijst naar een voorwerp met een belangrijke rol in de intrige het is een enkelju weel waarvan djha met een list de prijs stevig wil verlagen de leerlingen die het woord kennen mogen even niet meepraten als je het woord niet kent wat doe je dan om de betekenis te ontdekken de leerkracht gaat met de klas aan de praat over de gegevens die de tekst aanlevert en hoe ze door daarvan gebruik te maken stapsgewijs dichter bij de betekenis komen wie doet nu een gok de eventuele kenners van het woord beoor delen de poging van hun klasgenoten 13 coca cola naar aanleiding van een leesopdracht in verband met de huidige ingredi enten van coca cola die binnen een beperkt aantal minuten moet worden uitgevoerd stelt de leerkracht vast dat leerlingen te intensief lezen hij legt het werk stil en stelt de vraag of het nodig is de hele tekst grondig door te nemen de klas komt tot het besef dat ze vlug over de tekst moeten over lopen en daarbij op zoek gaan naar bepaalde woorden wat voor woorden zouden dat in dit geval kunnen zijn in de terugblik op de taak introduceert de leerkracht een naam van dat soort lezen scannend en laat de leerlingen verwoorden wat je dan precies doet o m naar welbepaalde woorden zoeken 40e jaargang nummer 5 juli 2011 137 14 affiche de leerlingen hebben de redactie van een themanummer van een jonge rentijdschrift op zich genomen en het nummer is nu klaar ze kiezen ervoor om het te presenteren aan schoolgenoten leerkrachten en hun ouders in groepjes ontwerpen ze een affiche en schrijven ze een uitnodigingskaart in aansluiting op deze schrijfsituatie gaat de leerkracht met de klas aan de praat over de kwaliteiten die deze schrijfproducten moeten hebben om bij een publiek van buitenstaanders interesse voor hun project op te wekken een reeks criteria komen op het bord de groepjes krijgen de opdracht om hun producten door te schuiven naar een ander groepje leerlingen die het nalezen en beoordelen op basis van de criteria een tweede schrijfronde volgt hierna komt een tweede controle die nu ook de juiste schrijfwijze en de welgevormdheid van de zinnen betreft de eindproducten worden voor gesteld aan de klas en ingebracht in een afficheontwerp aan het werk met vereende krachten aan het begin van dit artikel heb ik gepleit in deze bijdrage heb ik acht principes voor voor een vereniging van alle leerkrachten op gelegd waarvan ik denk dat ze van leerlingen de school om de uitdaging aan te gaan en geletterde mensen kunnen maken laag geletterdheid in de lespraktijk van alle vak geletterdheid heeft zeer veel kwalijke gevol ken een belangrijke plaats te geven werken gen laaggeletterden krijgen te maken met aan geletterdheid brengt de vakdoelen niet allerlei vormen van uitsluiting en opsluiting in het gedrang het tegendeel is waar door binnen de eigen kring er zijn relatief veel veel succesvolle en leerrijke leeservaringen te ouderen in die laaggeletterde groep maar organiseren aan de hand van functionele volgens verschillende onderzoeken is ook lees en schrijftaken bevorderen leerkrachten het aandeel jongeren aanzienlijk het ligt in een beweging ook de kwaliteit en de binnen ons bereik om het probleem te lijf te duurzaamheid van het leren vakoverschrij gaan samen kunnen we zorgen voor leerlin dende doelen varen er eveneens zeer wel bij gen die gelaarsd gespoord en geletterd de samenleving kunnen binnenstappen met vereende krachten nora bogaert centrum voor taal en onderwijs k u leuven nora bogaert arts kuleuven be juli 2011 nummer 5 40e jaargang 138 noten 1 veel van de aangehaalde voorbeelden zijn gebaseerd op bestaand materiaal uit sesam en tatami cteno be secundair materiaal uit het bronnenboek 2de en 3de graad tso bso steunpuntgok be secundair materiaal lesmateriaal bronnenboek lessen 2 zie steunpuntgok be secundair materiaal lesmateriaal bronnenboek interactieve werkvormen bibliografie bogaert n devlieghere j haquebord h rijkers j timmermans s verhallen m 2008 aan het werk adviezen ter verbetering van functionele leesvaardigheid in het onderwijs den haag nederlandse taalunie taalunieversum org onderwijs publicaties functionele leesvaardigheid bohnenn e ceulemans c van de guchte c kurvers j van tendeloo t 2004 laaggeletterd in de lage landen den haag nederlandse taalunie taalunieversum org onderwijs publicaties geletterd in de lage landen 40e jaargang nummer 5 juli 2011