Goed – beter – best. Voorstellen voor het schoolonderzoek literatuur

jos schillenva n goe d beter best voorstellen voor het schoolonderzoek literatuu r literatuu r jos schillenvan heeft bezwaren tege n het traditionele schoolonderzoek litera tuur waarbij er amper wat te kiezen valt voor de kandidaat hij geeft stapsgewijs goed beter best voorstellen om hier verbetering in aan te brengen lang niet alle basisschoolleerlingen zijn letter lan g stelling te k rij g en ho uden voor alles wat vreters maar als er een leeftijd is waarop met fictie te ma ken heeft en in het verlen gde mensen alles lezen wat los en vast zit dan is daarvan een bewuste leeshoud ing te b ereiken dat onmiddellijk nadat ze de leestechniek on tussen het w illekeurig lezen en het gemoti der de knie hebben als in een roes dromen ze veerd kiezen door de liefhebbers li g t een enor in de bladzijden weg meestal nog zonder de me kloof haast el k e leerling moet die anti verbanden in een verhaal te zien genietend lees periode d oorma ken b ij d e een d uurt die van de indrukken van dat moment wat nog korter d an bij de ander wie de k loof kan over niet verwerkt kan worden vergeten ze onmid steken w ord t een vol w assen lezer dellijk die gulzigheid is nog ongericht en nog om d at ieder die kloof op zijn eigen manier niet op zoek naar afwisseling of naar een be oversteekt of niet moet de literatuur d idac paalde smaak tie k voor het voortgezet onderwijs van alle dan rond het begin van het voortgezet onder mar kten thuis zijn om re k ening te k unnen wijs komt de reactie de ene leerling heeft te houd en met ieders individuele ont w i kk eling veel gegeten bij een ander is de leeshonger moet ze niet alleen veelzijdig m aar ook flexi bedorven door tegenzin in school en het bel zijn en vooral veel ruimte bieden om eigen schoolse leren de meesten wijken uit naar on keuzes te maken j on ge mensen zijn sterk be middellijke eigen ervaringen of naar andere er zig met zichzelf en hun plaats te midden van varingsvormen bijvoorbeeld televisie kijken an d eren vanuit die betro kk enheid he b ben jon de zeldzame leerling die blijft lezen en steeds ge mensen er behoefte aan zichzelf de ande naar nieuwe boeken grijpt die passen bij zijn ren en de werel d te ontdekken communica leesontwikkeling is zeker niet maatgevend tie in het verlengde daarvan onderzoeken ze maar die uitzondering is wel richtinggevend levens en wereldbeschou w elij k e problemen voor het streefdoel leerlingen te helpen be conceptualisering m aar ze willen niet allee n 32 van alles aan d e w eet komen z e w illen zic h be h ul p van k ennis v a n lit er atuurgesc h i ede nis ook amuseren z e he bb en behoefte aan de en literaire theorie s t aat in dienst van tek ster vlucht in het on be kende ze zoeken naar een varing b eo o r d eling e n wa ar d erin g va n t e k ste n ontsnapping uit de alledaag se w erkelijkheid avontuur spanning en sensatie door even te leven in een d room wereld even te fantaseren goed een leeslijst in een m iniat uur ut o p i e zolan g de f ilm of het van nederlandse literatuur b oe k duurt divertissement on d er w ijsk undi g geformuleerd li teratuur en in de lees b elang stellin g van jongeren tussen dus ook literatuuron d er wijs kent co m munica p a kw e g tw a a lf en ze v en tien j aar b lij ke n eno r tieve conceptualiserende en diverterende me horizontale en v e rticale versc h illen te aspecten d at is een hele mond vol e n als je b estaa n horiz on tale ve rsc h illen tusse n jo n ge aan die drie a sp ecte n in je on d er w ijs seri eus ren van dezelfde leeftijd verticale verschillen aandacht besteedt dan is het logisch dat je t ussen jonge re n die nie t ev e n oud zijn d e die as p ect en oo k toetst aan het einde van het lees b elang stellin g variee rt v an boeken van va literatuuronderwijs tijdens de schoolonderzoe der en zoon nowee en h de roos tot w erk ken i k meen dat d at onvol d oende gebeurt tij van h mulisch en j wolkers een g oede keu dens het tra d itionele literatuurschoolonder zelijst voor n ederlandse literatuur zou daarin zoek a nderzij d s meen i k d at er reele mog elij k m oeten v o orz ien h et p robleem is dat er op de heden zijn om die aspec ten w el vol d oende aan m eeste lijs te n van scholen z o we l a ls va n in bod te laten komen en d aarvoor hoeft de stanties onderscheid gemaakt wordt tussen school bepaald niet op haar kop gezet te lectuur en lit e ra tuur tuss en j e u gd lit e ratuur e n worden vol w assenenlit er atuur he t ge v o l g is da t j e u gd a llereerst beschrijf ik kort mijn bez w aren te b i b liothe ken b ij voor be el d ad vieslijsten k u nne n gen het trad itionele sc h oolon d er zoe k i n de leveren w aa ro p ui tste ke n de boeken v e rme l d schone letteren daarna volgt een d rietal staan van bijvoor be eld t h e a bec km an to n ke voorstellen die mijns inziens achtereenvolgens dragt en jan terlouw maar geen titels van toenemen in veelzijdigheid flexibiliteit en k eu ma r ga m inco tessa de loo of werd zevrijheid van de leerling r uyslinc k vanuit he t b i b lioth eekw ezen bezi e n is d i e si tua tie begrijpelij k die schrijvers f i g ureren niet onvoldoend e op dezelf d e lijsten omdat de ene groep in de jeugd en d e an d ere g roe p in d e volwa sse ne n w at je van literatuur leert kan niet o bjectief bi bliot h ee k is on d ergebrac ht het is jammer getoetst worden in het traditionele litera d at d ie scheid in g als conseq uenti e heeft d a t er tuuronder w ijs dat uitsluitend oog heeft voor voor verschillen d e d oel g roepen verschill e nde leerbare feiten en dat heel normatief bepaalt leeslijsten ontw ik k el d w orden omd at juist in wat wel en w at geen literatuur is vlucht men het voortg ez et onderw ijs de over ga n g v a n d e bij toetsing van kennis en inzicht in de litera ene groep naar de andere plaatsvindt daarom tuur naar de marge van d e literaire hulpmi dde is het zee r ge w enst d at leerlin g en kun n en b e len men toetst door middel van verplichte schikken over een uitg e b reide en zeer geva leeslijsten en proefwer ken over literatuurge rieerde keuzelijst met daarop z ow el jeu gd als schiedenis en literaire theorie vol wassenenliteratuur en met gevarieer d e deze toetsing van h aast louter feiten m a teriaal bedoel i k n i e t een b e p er kte lijst m et pakweg raa kt mijns inziens niet d e kern van de zaak i k veertig titels w aaruit leerlingen e r t i e n mo g en ben niet g ekant tegen p roefw erken over litera kiezen zoals helaas nog zo v aa k h et g eval is tuur g eschie d enis of literaire theorie maar ik een voorbeel d van w at ik w el b ed oel me t zo n heb er wel ernstig bez w aar tegen als het daar gevarieerd e k euzelijst is te vind en in d e han d alleen bij blijft leiding b ij lezer een literatuurmethode voor teg en w oord i g lij kt het ero p dat leerling en en de onderb ou w van h et voortgezet ond er w ijs w at zij vinden van literatuur en de wa ar d e die d ie lijst bevat ongeveer vij fhon d e r d titels sa lezen voor hen heeft steeds meer aan bod ko men gesteld in samen werkin g me t jeu gdb i b lio men in het onderwijs en d ientengevolge ook thecarissen op b asis van leeslijst en van a llerlei bij de toetsing tekstbestudering analyse met scholen en instanties en v a n leeson derz oeke n 33 i n het voortg e z et on d er w ijs de ti tels zijn g e ideaal in de kunst maar sluit aan bij de on rang schi k t naar genre en voorzien v a n een d er wijspraktij k ze lf he b i k de ervarin g d at niveau indicatie l eerlin g en het le z en van historische t eksten ik heb geen enkel bez w aar tegen een leeslijst niet oninteressant vinden maar erg veel behalve als die tot stan d komt door een ver moeite h eb ben met m i d del en n ieu w ne d er plichtend leesaanbod van bovenaf ik geloof land s en o o k het literaire t aalg e b rui k in b oe dat d at absoluut niet w erk t n iveauverschui ken die geschreven zijn tussen 1880 en ving bij het lezen van fictie is een heel per 1945 va a k heel in g e w i kkel d vind en die ta soonlijk proces wat voor de een echte litera lige barriere zou te vermij d en zijn in d ien tuur is kan voor de ander lectuur zijn b oeken men erin toestemt om goede vertalingen te waarvan d e een geniet b eschou wt een ander lezen zoals d e serie te kst en vertalin g hooguit als geschikt materiaal om zijn tafel taal t eken g r oningen v a naf 1982 met recht te zetten daarom moet een advieslijst on d er m e e r karel ende elegast beatrijs erin voorzien d at elke leerling zelfstand i g naar lanceloet van denemarken mariken van een eigen leesniveau kan toegroeien op zo n nieumeghen lanceloet en het hert met de lijst moet naar mijn mening geen enkel genre witte voet elckerlyc esopet en esmoreit t aboe of heilig zijn en hoewel alle d ocenten te denken valt ook aan de griffioenreeks leerlingen warm zullen willen maken voor wat querido amsterdam vanaf 1985 met hun geschi k te boeken lij k en moet volledige goed ingeleide en prima vertaalde m iddelne keuzevrijheid gewaarborgd blijven dat is vol derlandse exempelen laatmi d deleeuwse va gens mij de enige manier om echt leesplezier ge b ondte k sten en liederen van bredero om en blijvende leesbelangs t elling te ontwikkelen enkele voorbeelden te noemen m aar er zijn k euzevrijheid is dus het devies volgens mij oo k zeer leesbare vertalingen die niet in se m aar ik besef ook dat er vooral in de boven ries uitgekomen zijn zoals over de vos bouw van havo en vwo een diepgewortelde reinaert prisma u trecht 1980 bertus traditie is om het lezen van boeken uit litera a afjes herdichting van de reis van sinte tuurhistorische tijdva k ken verplicht te stellen brandaan m eulenhof f a msterd am 1 9 7 8 b ovendien dient de leerling zich op verreweg of de ontslapen geliefde verhalen uit de de meeste scholen te beperken tot fictie van romantiek b ert b akker a msterdam 1983 n ederlandstalige origine in mijn eerste voor stel sluit ik daar zo veel mogelijk bij aan de voorop blijft staan maximale keuzevrijheid volgende twee voorstellen gaan een flinke voor de leerling met maximaal bedoel ik stap verder binnen de grenzen die de docent e aan de d at eerste voorstel voor een leeslijst n eder leerlingen stelt op grond van sectie landse literatuur als onderdeel van het schoo afspraken bijvoorbeeld wat betreft het le londerzoek volgt nu puntsgewijs zen van boeken uit literatuurhistorische tijd vakken voor 1945 de docent e helpt de ibo mavo tien titels op te bouwen in de leerling op weg met behulp van een zeer derde en vierde klas vijf boeken per gevarieerde en uitgebreide advieslijst daar schooljaar op zijn in bonte mengeling opgenomen be havo twintig titels op te bouwen in de kende en beroemde nationale teksten werk laatste twee schooljaren tien boeken per van hedendaagse auteurs lectuur naast li jaar teratuur in de vorm van verhalen en gedich vwo dertig titels op te bouwen in de ten cabaret en popteksten laatste drie schooljaren tien boeken per jaar 4 het schoolonderzoekcijf er zelf k an op ver schillende manieren tot stand komen 2 de te lezen boeken verdeeld over de tijd a van elk gelezen boek wordt notitie ge ibo mavo havo vwo maakt op een leeslijst d e docent e 1500 1600 1 3 1600 1 880 2 3 controleert mondeling of schriftelijk of 1880 1945 3 5 de boeken gelezen zijn b ijvoorbeeld in 1945 nu 10 14 19 de vorm van een kort gesprekje door het laten beantwoorden van enkele nogmaals deze periodisering is niet mijn schriftelijk gestelde vragen door he t 34 controleren van een le esversl ag of van ra tuur voor d e jeugd of voor vol wassenen een recensie a ls de leeslijst rond is is d e in ternationale aanpak van de t w ee ge het gemiddelde van de controlecijfers noemde verhalenbun d els komt ook tegemoet het cijfer voor het schoolonderzoek aan d e werk elij kheid van lezers b ij vrij w illige literatuur k eus laten lezers zich niet ringeloren door tali d e leerling voert met de docent e een g e grenzen maar kiezen zij wat interessant en gesprek en het resultaat daarvan bepaalt boeiend lij k t e n het z al hun een z org zijn of het cijfer van het sch oolonderzoe k e en d ie li tera tuur oorspron k elij k ne d erl a nds is of veel b e p roe fd en goed w erkend proce d e vertaald is uit een andere taal mits maar niet het z w aartepunt ligt op m ijn conclusie d oor het literatuuraanbod op het afvragen van allerlei feitjes want advieslijsten te internationaliseren vergroo t je dat leidt alleen tot het kopieren van uit d e k euz evrijheid k om je maximaal tegemoet tre k sels e n uit het hoof d leren van a ller aan d e w er kelijkhei d van lezers en maak je het lei boeken w ijsheden h et accent zou mog elijk een longitudinaal literatuuron d er moeten lig gen b ij de oordelen die de wijsprogramma tot stand te brengen leerling heeft over d ie boeken en de ar i k heb nog een t w eetal ar g umenten d ie p leiten gumenten die daaraan ten grondslag lig voor een internationaal g eorienteerde leeslijst gen h ierbij kunnen feiten uit de inhoud ten eers t e k omt er steeds meer literatuur op van dienst zijn de mar kt die bekend is ge worden door een omdat het gesprek over boeken mijns verfilming voor die verfilmde literatuur inziens te veel toevalselementen bevat meestal buitenlandse bestaat vaak een grote heeft een combinatie van a en b wat mij re belangstelling dan voor niet verfilmde betreft de voorkeur ten tweede is veel literatuur in een moderne vreemde taal te omvangrijk en te complex om door jongeren gelezen te w orden d ocenten beter een advieslijst met nationale moderne vreemde talen zullen van leerlingen en internationale l iteratuu r niet kunnen ver w ach ten d at bijvoorbeel d boeken als the lord of the rings in de ban met de verhalenbundels nooitgedacht 1983 van de ring of der butt de bot gelezen wor en ooitgedacht 1984 vol met spannende d en in de oorspronkelijke taal a llicht niet het geestige en ongewone verhalen voor de moei talig e niveau van die boeken is meestal nog lijk bereikbare groep van vijftien zestienjari veel t e hoog h et gevolg d aarvan is dat op de gen heeft de cpnb stichting voor de collec leeslijsten voor moderne vreemde talen tieve propaganda van het nederlandse boek meestal slechts werken voorkomen van korte in de roos geschoten ik vind het waardevol adem en met niet al te ingewikkeld taalge dat gekozen is voor zowel nederlandse als bui bruik heel be g rij p elij k maar oo k een gemiste tenlandse literatuur daarmee vormen deze kans als je niet alsnog leerlingen in de gele bundels een indirect pleidooi voor literatuuron genheid stelt ook buitenlandse literatuur in derwijs in een wat internationaler perspectief vertaling te lezen voor hun leeslijst n eder een voortzetting in feite van de gebruikelijke land s d ie ruimte hoeft niet b eper kt te blijven benadering van de zogenaamde jeugdlitera tot de literatuur die vertaald is uit het frans tuur waarin het immers normaal is dat naast d uits of engels te denken valt met name aan diekmann en eykman auteurs voorkomen als zogenaamde derd e wereld literatuur zoals de dahl en ende inmiddels zeer uitgebreide derde spreker mede door een dergelijke aanpak kan het lite serie van d e n ovi b w ereldvenster baarn ratuuronderwijs een continuum gaan vormen uit praktijkervaringen blijkt d at d erde w ereld in het voortgezet onderwijs zodat we van het poezie bijvoorbeeld teksten uit de bundels probleem afraken van die zogeheten onbereik moderne poezie uit azie en stem van alarm bare lezersgroep tussen servet en tafellaken stem van vuur sterk aanslaat bij leerlingen uit en wellicht kunnen we zo ook af van die ei het voortgezet onderwijs zoals een zakenman genaardige en discriminerende term jeugdlite eens zei h et w erk van derde w ereld ratuur we spreken dan voortaan simpelweg sch rijvers g eeft soms meer inzicht in kwesties van literatuur omdat we het aan de lezers van leven en dood in een politiek sociale con overlaten of zij die fictie beschouwen als lite text dan karrevrachten journalistieke artikelen 35 a ls tegenar g ument hoor je van coll eg a s d at wa t vind je er nu van ze veel buitenlandse literatuur zelf niet vol wat he b je over jezel f g eleerd doend e kennen daard oor kunnen ze niet be wat vond je leu k om te d oen en wat niet oordelen of hun leerlingen d ie teksten met waarom vrucht gelezen hebben controlemogelijkheid m e t welke vr agen of welke mogelij k heden mag naar mijn idee niet de maatstaf zijn voor z it je nog de begrenzin g en van de leeslijst w a t i k niet uit de p raktijk b lijkt dat leerlin g en een derge k en mag jij niet lezen b ovendien z ijn er best lij k e w erkw ijze o p prijs st e llen ze vin d en het wel mogelijkhe den om na te gaan of een leer boeiend en waardevol om een eigen dossier ling een tekst goed heeft gelezen zonder dat je aan t e le gg en w aarin de ont w ik k eling va n hun als docent die tekst zelf gelezen hebt je leeservarin g en zichtbaar is vraagt in dat geval niet zozeer naar feitjes h et schoolonderzoekcijfer lit eratuur te laten maar legt de nadruk o p waarde oordelen d ie bestaan uit het ein d oordeel van z o n lees d e leerling heeft en laat hem of haar d ie bear logboe k is mijns inziens e en z invol alterna t ief gumenteren inhoudelijke gegevens moeten b eoordeling van een lees lo gb oe k bied t name daarbij de argumenten ondersteunen m et an lijk de k ans het leesproces te b eoordelen en dere woorden van de leerling wordt verlangd sluit mogelij k e toevalstreffers of f iasco s in de dat hij of zij een recensie geeft van het betrok vorm van eenmalige sc h oolon d erzoek en uit ken boek feit blijft dat een schoolon d erzoe k literatuur kortom gelezen mogen w orden n ederl a ndse op b asis van een leeslijst een su bjectieve mo boeken uit allerlei tijdvakken evenals buiten mentopname blijft afhan k elijk van factoren d ie landse werken in vertaling de zogenaamde w einig van doen hebben met ontwikkelin g in klassieke wereldliteratuur met titels als deca lees belangstellin g m aar com b inatie van een merone de pelgrims van kantelberg de dergelijk schoolonderzoek met beoor d eling van woeste hoogte en oorlog en vrede even g oed een lees logboe k bijvoorbeel d aan g elegd in als werk van hedendaagse buitenlandse au het voorlaatste en laatste schooljaar bied t d e teurs bijvoorbeeld de wereld volgens garp in kans inzicht te hebben in en een oor d eel te koelen bloede het ritsloze nummer en poezie vormen over iemands leesproces en d at zou van de azteken toch de bedoeling moeten zijn best een internationale advies lijst gecombineerd met als je lee s t wat v i nd j e dan belan grijk een lees logboe k nou gewo on waar het boek over gaat de bedoe lin g d us evaluatie van het literatuuronderwijs komt n ja m aar nie t altij d n iet a lle en de bood sc hap naar mijn smaak het best tot haar recht als el of zo i k lee s vaak genoeg gewoon om te ke leerling een lees logboek aanlegt lezen onder een lees logboek versta ik een losbladig dan ga j e e r ei gen lij k even t ussenu i t even systeem waarin de leerling al de uitgevoerde verde rop k ijken literatuuropdrachten analyses leesverslagen prec ies da n be n i k weg op mezelf dan z i t recensies creatieve verwerkingen verzamelt ik in een ande r e we r e l d een were ld i n woor en ordent in dat logboek komen ook alle tus den daa r doe i k ide een op of dromen dat is net zoa ls re izen o f met ie mand p r aten dat sentijdse evaluatiegegevens die beoordelingen do e i k ook graag maa r als je leest geb eurt hoeven niet alleen afkomstig te zijn van de do e r natuu rlij k het me est cent e ook medeleerlingen kunnen de uitge voerde opdrachten beoordelen en suggesties j an va n vel thov en ter verbetering geven daarnaast zouden leer lingen zelfevaluatie vragen kunnen beantwoor den zoals wat heb je geleerd van dit onderwerp noo t wat heb je er niet van geleerd wat heb je gemist hoe komt dat 1 franke n ja n jos sch ill envan l ezer s he rt o wat vond je eerst van dit onderwerp en genbo s c h 1985 36