‘Goed bijhouden en niet te druk over maken, want het valt best wel mee.’ Werken met een leesdossier bij Frans.

tracy van poppel goed bijhouden en niet te druk over1 maken want het valt best wel mee werken met een leesdossier bij frans in welke mate maakt het leesdossier opgang in het literatuuronderwijs ei genlijk gebeurt dat in zeer beperkte mate meestal spreekt en schrijft men er over in het kader van het vak nederlands in het vreemde talenonderwijs lijkt het een weinig gebruikt hulpmiddel ook op het thomas a kempis college te arnhem de school waar ik zelf les geef zijn er geen andere collega s die wer ken met een leesdossier tijdens een sollicitatiegesprek voor een vervanger in verband met mijn eigen zwangeschapsverlof vroeg ik de sollicitante of zij het begrip leesdossier kende ze kon zich daar wel iets bij voorstellen gelukkig want ik wilde graag dat zij ermee zou gaan werken de rector die bij het ge sprek aanwezig was vroeg me wat dat eigenlijk inhield het gaf me een goed gevoel toen ik het hem uitlegde en realiseerde me dat ik toch wel wat bereikt had zelf heb ik kennis gemaakt met fenomeen leesdossier tijdens colleges litera tuurdidactiek enthousias t geraakt door het zelf bijhouden van een dossier heb ik een aantal jaren geleden besloten ook tijdens mijn eigen lessen litera tuur in vwo 5 en 6 hiermee te gaan werken na een tijd van uitproberen wil en kan ik nu een tussenbalans opmaken tussenbalans want ik heb nog niet het gevoel dat het eindpunf i s bereikt ik zal eerst kort de opzet van het lite ratuuronderwijs en de rol die het leesdossier daarin probeerde te krijgen be schrijven en daarna met voorbeelden aan te geven hoe het leesdossier op dit moment werkt aan de hand van een enquete gehouden onder de leerlingen uit vwo 6 is het mogelijk d e reaches van leerlingen t e geven mede op basis van deze gegevens trek ik mijn conclusiesen maak keuzes voor de toekomst van het leesdossier de indenting van het literatuuronderwtjs vanaf 198 7 geef i k als enige docente frans les in vwo 5 en 6 dat brengt natuurhjk veel lasten met zich mee maar zeker ook lusten en niet op de laat ste plaats wat het literatuuronderwijs betreft i n het begin volgd e ik zovee l mogelijk d e voetsporen va n mijn voorgange r e n aan de invulling va n het schoolonderzoek literatuu r is qua vorm eigenlijk niet zoveel veranderd de leerlingen lezen boekjes vanaf de eerste klas en vanaf de tweede klas wordt dat getoetst door middd van boekoverhoringen waarin niet alleen de inhoud maar ook de vorm en eigen mening een plaats hebben ter voorbereiding krijgen de leerlingen een vragenlijst die ze zelf na het lezen kunnen invullen en na kun nen laten kijken de vragen worden in het begin in het nederlands e n later tweede helf tderde klas in het frans gesteld en beantwoord toch begint het eigenlijke literatuuronderwijs pa s in vwo 5 ik vind het belangrijk dat de leerlingen kennis maken met de franse literatuur en cultuur en deze leren waarderen en respecteren naast het leren doorgronden van de be 46 van poppel goed bijhouden en niet te druk over maken doelingen van de schrij ver leer ik ze zoveel mogelijk hun eigen reacties en er varingen met het gelezene ontdekken en verwoorden daartoe besteed ik ge middeld 66a lesuur per week aan literatuur we lezen en behandelen drie wer ken klassikaal de leerlingen lezen er zelf vier thuis waar ze verspreid over het jaar een boekoverhoring ove r krijgen in vwo 6 worden twee werke n klassikaal gelezen en behandeld er zijn twee mondelinge schoolonderzoeken een in december e n een in april daarbi j word t tien minute n uitgetrokke n voor de lijst in totaal lezen de leerlingen veertien boeken en komen tien boe ken aan bod op het mondeling van de zeven werken die in vwo 5 geleze n zijn worden vier werken buiten het examen gehouden de toetsing gebeurt in het frans en heeft betrekking op tekstbestuderings en tekstervaringselemen ten de franse literatuurgeschiedenis komt aan de orde in verband met de ge lezen werken soms behandel ik een deel van deze ujdrovende materie als 66a werk van de lijst er wordt in de les door docent en leerlingen afwisselend frans en nederlands gesproken de eerste pogingen in het schooljaar 1990 91 heb ik voor het eerst het leesdossier geintroduceerd ik weet nog hoe spannend ik het vond toen ik de voorpagina en de omschrij ving van het leesdossier uitdeelde wat deed ik mijn best om het niet kinder achtig te doen lijken en er ook niet te gewichtig over te doen op mijn voor zichtige vraag wat men van het idee vond kreeg ik toch reacties als kinder achtig maar de meesten zeiden niets en van hun gezichten las ik dat ze er wel voor open stonden dat viel mee de kop was eraf maar wat ging het moeizaam om in deze twee groepen met wel erg verschil lende en met alajd gemotiveerde leerlingen met alleen literatuur te behande len maar ook om het leesdossier levend te houden dat ik dat niet alleen in de gaten had bleek later toen een van de leerlingen me direct na de diploma uitreiking toevertrouwde dat mijn lessen haar belangstelling voor de franse literatuur weer hadden opgewekt maar dat ik jammer genoeg met mijn ma n i a van werken geen geluk had gehad met de groep dat eerste experiment is niet meer geweest dan een aankondiging en het ge ven van opdrachten die ze hopelijk opnamen in hun dossier het ontbrak ook aan de juiste opdrachten van mijn kant om er meer van van te maken dan een verzameling van losse papieren de leerlingen vonden de opdrachten vaak te veel o f t e moeilijk ee n bepaalde vor m va n controle e n beoordeling di e noodzakelijk is gebleken heb ik waarschijnlijk betnvloed door tussenujdse negatieve reacties van de leerlingen helemaal achterwege gelaten met nieuwe welwillender groepen met opdrachten die meer vorm kregen met meer controle en met meer enthousiasme van beide kanten heeft het lees dossier zich ontwikkeld tot wat het nu is dossier de lecture een leesdossier is een map waarin de leerlingen alle kopieen stencils en aantekeningen die zij in de literatuurles ontvangen op een nette en ordelijke manier verzamelen 47 van poppel goed bijhouden en niet te druk over maken een lijst opnemen van wat zij aan franse lectuur en literatuur lezen eigen werkstukken spreekbeurten etc opslaan naa r eigen behoeft e hu n gedachten e n emotie s te n aanzie n va n boeken fargmenten van boeken gedichten opstellen etc kunnen mogen en moeten verwoorden wanneer de docente opdracht daarote geeft hun creatief wer k opnemen dit wil zeggen niet alleen opstellen gedichten of andere teksten maar ook tekeningen foto s etc het leesdossier mag niet te veel tijd kosten het moet een middel blijven geen doel he t doel is lees va n alles en nog wat en beleef daar plezier aan omdat je ervan leert omdat het ontspant om dat het geinig is etc dit is de informatie die leerlingen ontvangen als introductie op het leesdos sier in de loop van de jaren is een basisinhoud ontstaan van een aantal vaste opdrachten het leesdossier in vwo 5 de leerlingen beginnen met het schrijven van een eigen leesautobiografie e n een samenvatting van hun lievelingsboek daarn a krijgen ze een lange boe kenlijst waaruit ze zelf een keuze kunnen maken ik heb met plusjes een be paalde moeilijksheidsgraad proberen aan te geven en ik stuur ze in hun keuze om te voorkomen dat ze vlak voo r hun tweede mondeling t e eenvoudige boeken lezen ik neem de lijst in gedeelten met ze door en vertel kort waar over de boeken gaan ze maken zelf aantekeningen waarvan ze dankbaar ge bruik maken bij de keuze van hun boeken de volgende stap is het opnemen van een fiche de lecture dit is een uitge breide lijst met vragen die helpen bij de analyse van de te lezen werken naast vragen over personages thema ruimte tijd en stijl etc worden er ook per soonlijke vrage n gestel d al s wa t von d je va n het boek e n welk personag e heeft je het meest aangesproken het toelichten van hun antwoorden met ar gumenten en voorbeelden vinden ze een van de moeilijkste opdrachten hoewel de meeste leerlingen al kennis hebben gemaakt met een eenvoudigere fiche de lecture in de onderbouw en vwo 4 begin ik altijd met het invullen van dit fiche aan de hand van drie korte verhalen uit de bundel le duel van het titelverhaal en het verhaal la dame noire krijgen ze een uitgewerkt voor beeld waarbij ze alleen de persoonlijke vragen nog moeten invullen van le retour de bibendum maken ze in groepjes een deel van het fiche en de resulta ten werken ze in het net voor elkaar uit de eerste boekoverhoring over hun eigen gelezen werk heb ik sinds een paar jaar vervangen door een fiche de lecture die ze moeten maken en inleveren voor een cijfer ondanks het vele nakijkwerk geeft het me meer voldoening omdat ze beter met het fiche leren omgaan en daarvan bij de volgende te lezen werken de vruchten plukken en ik dus ook naast analyse opdrachten nemen ze ook creatief werk op in hun dossier af hankelijk van hoever we met het lezen van la dame noire komen moeten de leerlingen een eigen einde aan het verhaal schrijven bij de bespreking daarvan zijn ze benieuwd naar elkaars maar ook naar het eigenlijke verhaaleinde het 48 van poppel goed bijhouden en niet te druk over maken geeft ze bovendien meer inzicht in het verhaal het perspectief bijvoorbeeld wanneer ze het vervolg in de hij vorm schrijven terwijl het oorspronkelijke verhaal in de ik vorm is geschreven als slotopdracht bij dit verhaal moeten ze een illustratie zoeken of maken met een korte verklaring waarom die het beste bij het verhaal past leerlingen bekijken elkaars produkten en doen er verslag van in hun dossier bij het verhaal be retour de bibendum heb ik ge vraagd in dichtvorm volgens ee n vaste structuur tai vu tu as vu en variaties hierop he t belangnjkste ide e va n het verhaa l wee r t e geven d e soms verrassend goede produkten lezen we samen bespreken we en nemen ze gebundeld op in hun map na de drie korte verhalen die en werk voor de lijst vormen lees ik meestal het toneelstuk uitgegeven door het lokv dat in de schouwburg op word t gevoerd ik ben er steeds meer van overtuigd dat wanneer men toneel lees t men ook de gelegenheid moet hebben om dat toneel te zien en liefst niet al leen op video leerlingen zij n niet verplicht de voorstelling bi j t e wonen maar ik probeer ze zoveel mogelijk te stimuleren afgelopen jaar zijn op 6en na alle leerlingen naar de voorstelling van candide geweest ik had ze gezegd dat ze twee aan twee op een bepaald aspect moesten letten zoals geluid decor licht en attributen alleen doordat ik ze dit gezegd had konden ze er nader hand meer over vertellen ik had ze wel op het hart gedrukt dat ik geen uitge breide analyse van ze verwachtte om ze niet t veel het gevoel t e geven dat het weer voor school moest bij de nabespreking was het de bedoeling dat de leerlingen van zichzelf en van anderen zouden opschrijven wat zoal opgeval len was naar deze reacties waarvan ik graag zou zien dat leerlingen die uit zichzelf opnemen moet je heel nadrukkelijk vrage n anders krijgen ze gee n plaats in hun dossier een analyse van het verhaal volgen s het fiche en waar van zeal meepraten d zelf aantekeningen maken vind je wel terug dat geldt ook voor de brief aan de auteur waarin ze hun mening over zijn werk kenbaar maken 49 van poppel goed bijhouden en niet te druk over maken als derde werk behandel ik een ander genre poezie en wel paroles va n pr6 vert we lezen luisteren analyseren en praten over door mij of door leeriin gen zelf gekozen gedichten we kijken naar prevert op zijn tochten door pa rijs en we werken volgens bleich en koch met zijn gedichten ik laat de leer iingen zelf informatie over prevert opzoeken en vul deze aan al stimuleren d probeer ik ze zoveel mogelijk reacties van anderen op te laten schrijven ze noteren bij voorbeeld ook welke voordracht van welke leerling van het gedicht la familiale ze het beste vonden en waarom naast de informatie van de docent en de uitwerkingen van de opdrachten ne men de leeriingen in hun dossier ook eigen werk op dit zijn meestal door hen zelf uitgewerkt e fiches de lecture die ze vaak ter voorbereiding van een boekoverhoring maken en door mij laten nakijken de opname van deze fi ches van zichzelf en van anderen is het afgelopen jaar opvallend toegenomen natuurlijk zi e je oo k de uittreksels van boekoverhoringen terug he t kom t weinig voor dat leeriingen informatie nit andere bronnen hebben opgenomen toch zie je soms artikelen nit tijdschriften en kranten en daar ben ik dan al heel gelukkig mee controle en beoordeling wanneer leeriingen tussentijds een opdracht moeten inleveren vraag ik afwis selend he t hele dossie r e n geef da n een tussenevaluatie aa n het eind va n vwo 5 kondig ik opnieuw aan dat ik het leesdossier inneem en er een ge schreven beoordeling voor geef ik dwing ze zo alles in orde te hebben voor het volgende jaar bovendien telt het mee als ze er iets of niets van gemaakt hebben om ze te helpen geef ik ze een ovenricht van wat er allemaal in zou moeten zitten meestal moeten ze nog wat persoonlijke reacties uitwerken en een ei gen boekenlijst toevoegen als slotopdrach t laat ik ze een kort persoonlij k verslag schrijven over de positieve en negatieve aspecten van de inhoud van het dossier en over wat ze voor zichzelf van de teksten ideeen en opdrachten geleerd hebben ik blader zelf de dossiers door en kijk wat ze met mijn opmerkingen gedaan hebben dan maak ik voor de leeriingen en mezelf een overzicht van wat ik van de inhoud vind van wat er nog ontbreekt hoe het verzorgd is wat ik van het persoonlijk verslag vind en andere zaken die positief of negatief opvallen alvorens ik de beoordeling taen largement suffisant passable ou pas en core suffisant geef het leesdossier in vwo 6 in vwo 6 lezen we vaak als eerste een roman waarvan de leeriingen geacht worden n a enig e hulp zel f ee n analys e t e maken dat geld t oo k voo r he t tweede werk meestal een toneelstuk wanneer ik een deel van de literatuur geschiedenis behandel als een werk van de lijst maken de leeriingen zelf uit treksels en aantekeningen van de theorie de ter illustratie behandelde gedich ten chansons en fragmenten nemen zij op in hun dossier evenals de creatieve opdrachten zoals een zelf geschreven eigenujdse fabel 50 van poppel goed bijhouden en niet te druk over maken sinds afgelopen jaar staat in het schoolonderzoekreglement dat ze het leesdos sier bij het tweede mondeling moeten meebrengen ik vraag dan bijvoorbeeld wat ze ervan vonden wat ze ervan geleerd hebben en wat ze er in de toekomst mee doen als overgang naar het gesprek over de gelezen werken het leesdos sier vormt nog geen apart onderdeel van het cijfer voor literatuur dan zou ik opnieu w voo r de mondelingen all e dossier s door moeten nemen en oo k mijn bijzitter die gelegenheid moeten geven bovendien zou dan de manier waarop he t o p he t mondelin g aa n bod kom t bijgestel d moete n worden kortom ik ben daar nog niet uit de reacties van leerlingen voor het eerst heb ik dit schooljaar een enquete over het leesdossier aa n de leerlingen van vwo 6 voorgelegd zeventien leerlingen hebben de volgende vragen beantwoord 1 omschrijf in het kort wat volgens jou de bedoeling wa s van het leesdos sier 2 is die bedoeling wat jou betreft geslaagd waarom niet 3 wat was is het belangrijkste leerelement voor jezelf 4 he b je naas t opdrachten va n mij oo k eige n werk vondste n etc toege voegd wat waarom met 5 heb je er met plezier aan gewerkt vaak wel niet waarom wel niet wat wd met 6 vind je dat ik er mee door moet gaan waarom wel niet 7 wat moet kan ik volgens jou aan de opzet veranderen 8 moet ik he t leesdossier bi j het schoolonderzoe k aa n bod laten komen waarom wel niet 9 wat zou jij als raad geven aan leerlingen die na jou me t het leesdossie r moeten gaan werken 10 heb je zelf nog op en of aanmerkingen de meeste leerlingen beschouwen het leesdossier als een map waarin je alles ovendchtelijk bij elkaar hebt voor anderen is het de bedoeling beter inzicht te krijgen in de franse literatuur stromingen schrijvers boeken ideeen en een goed uittreksel leren maken voor het mondeling een leerling zegt dat je van alles leest en getnteresseerd raakt in de franse literatuur en daar moge lijk ook nog plezier aan beleeft en het beter begrijpen van teksten door mid del van leesanalyses voor een ander is ook je persoonlijke indruk en bele venis van de franse literatuur de bedoeling de meeste leerlingen vinden dat de bedoeling die ze bij 66a genoemd hadden wel geslaagd is dezelfde leerling als hierboven zegt nu dat bij er niet mer interesse voor de literatuur door heeft gekregen als persoonlij k leerelemen t word t meestal he t lere n analyse r en genoemd waardoor men meer inzicht kreeg in achtergronden het belangrijkste uit een boek leerde halen en zag dat er ook nog andere dingen in een boek belangrijk 51 van poppel goed bijhouden en niet te druk over maken kunnen zijn in de boeken leiden de hoofdpersonen vaak heel andere levens dan ikzelf dat zet je aan het denken soms aldus een leerling de meeste leerlingen hebben weinig toegevoegd de reden daarvoor was dat het teveel tij d vraagt men niets kon vinden er niet aan gedacht heeft of het overbodig vond dat wat ze toegevoegd hebben zijn meestal uittreksels fi ches de lecture van anderen of artikelen uit kranten en tijdschrif ten of ze er met plezier aan gewerkt hebben was voor sommigen afhankelijk van het thema van het boek of va n de opdracht zoals het schnjven van je eige n leesverleden de meesten zeggen er niet altijd met plezier aan gewerkt te hebben omdat het teveel tijd vergde de opdrachten zoals een illustratie zoeken of gedicht schnjven onzinnig of verschrikkelijk waren omdat er veel tijd in verbeteringen ging zitten omdat het niveau zo erg hoog la g of simpelwe g omdat het nu eenmaal schcolwerk is een groot aantal leerlingen zag wel het nut of het gemak van het vele werk voor het mondeling een leerlinge gaat ondanks het vele werk een boek wel meer waarderen en een ander zegt toen mijn fiche af was dacht ik wel dat heb ik maar weer mooi voor elkaar op twee na zeggen alle leerlingen dat ik er mee door moet gaan ik zal dan wel opdrachten zoals plaatjes zoeken gedichten schrijven een eigen einde schrijven volgen s ee n enkeling moete n laten vallen omdat het zovee l tij d kost achteraf is het wel leuk als je een keer een frans gedicht hebt geschre ven maar op het moment baal je ervan als een stekker ook moet ik dan het fiche de lecture niet zo uitgebreid en diepgaand laten maken hoewel da t wel heel handig is voor het mondeling een paar leerlin gen hebben meer behoefte aan aanwijzingen en klassikale bespreking en een drietal leerlingen vind t dat ik minder kritisch moet nakijken een leerlinge zegt dat ieder voor zich moet kunnen uitmaken of je alles in een mapje be waart een ander zegt dat er wat meer nadruk kan liggen op het frans in de prakajk en op de actualiteit uit kranten en tijdschriften maar dat de fiches wel bruikbaar blijven de meest e leerlingen vinde n het prima zoals het leesdossier n u tijdens he t mondeling aan bod komt een leerlinge vindt het niet erg want het vult tijd en er worden dingen gevraagd waarvoor je niet hoeft te leren vragen naar ei gen mening vinden ze best maar ik moet niet teveel op de andere boeken in gaan omdat dat verwarring brengt en onzeker maakt er zijn ook leerlingen die het niet zo zinvol vinden omdat het moeilijk is daar een mening over te geven of omdat ze het leesdossier alleen als hulpmiddel zien een leerling zegt dat hij het niet nodig vindt omdat het leesdossier een vrijwillige verwerking van teksten en literatuur moet inhouden die een leer ling naar eigen keuze kan invullen toevallig was hij de enige leerling di e het dossier niet bij zich had op het mondeling de raad die ze andere leerlingen geven richt zich vooral op het goed bijhouden van het maken van de fiches omdat het zo handig is voor het mondeling het is immers voor je tentamen een leerling zegt dat je er later meer plezier en nut van hebt als je er echt wat tijd in steekt en er wat leuks van maakt bij het maken van op en aanmerkingen herhalen de leerlingen zich vaak met betrekking tot de veelheid van het werk en de hoge eisen 52 van poppel goed bijhouden en niet te druk over maken conclusies en keuzes afgaande op mijn eigen ervaringen en tussentijdse evaluaties die geleid heb ben tot wat het leesdossier nu is en hoe het werkt ben ik helemaal nie t onte vreden de leesdossiers zijn complete en goedverzorgde verzamelingen van door de docent opgegeven werk de leerlingen nemen meer en meer uittrek sels en fiches de lecture van zichzelf of anderen op de analyses van de gele zen werken worden steeds beter en diepgaander ook lukt het de leerlingen steeds beter eigen ideeen en meningen te verwoorden en te beargumenteren als zodani g functioneert het leesdossier goed maar de meenvaarde die het dossier voor de leerlingen zelf zou moeten krijgen een instrument dat de per soonlijke beleving van het lezen in het frans helpt te verdiepen blijft slechts beperkt tot het sporadisch opnemen van eigen gevonden materiaal het komt eigenlijk nooi t voor dat een leerling uit zichzelf gedachte n of creatie f wer k verwerkt naar aanleiding van een gelezen werk als antwoord op de vraag wat ze ervan geleerd hebben komen ze jammergenoeg niet verder dan opmerkin gen met betrekking tot het frans of ee n mening over bepaalde teksten heel af en toe maken ze een vergelijking met hun eigen leefwereld afgaande op de reacties van de leerlingen zelf wordt ik er wat dat laatste as pect betreft nie t optimistischer van ik ben blij dat ze vinden dat ik erme e door moet gaan maar ik vind dat ze het leesdossier te veel vereenzelvigen met het maken van een fiche de lecture dat op de manier waarop deze groep er mee omgegaan is inderdaad te veel tijd kost en waardoor de eigenlijke bedoe ling van het leesdossier niet genoeg uit de verf gekomen is ook het advies aan mij om juist de extra opdrachten die de leerlingen moe ten stimuleren tot een andere beleving van het gelezene te laten valien doet me beseffen dat ofwel d e bedoeling van deze opdrachten niet duidelijk is ge worden ofwel dat de aard van de opdracht en de tijd die het vraagt niet opwe gen tegen het bedoelde effect nu na een aantal jaren het leesdossier ook voor de leerlingen een duidelijke en zinvolle plaats in het literatuuronderwijs heeft gekregen staat voor mij vast dat ik er mee door zal gaan grotendeels zoals dat nu gebeurt met enkele vaste basisopdrachten die je steeds op een ander werk van kunt toepassen ondanks de tegenwerpingen van de leerlingen zal ik doorgaan met de meer teksterva rende en creatieve opdrachten waarvan ik ze beter de bedoeling moet laten in zien en waar ik ze misschien al in een eerder stadiufn kennis mee moet laten maken wellicht werkt het prettiger wanneer ze een keuze kunnen maken uit een aantal opdrachten en er meer in de les aan kunnen werken ook blijf ik het belangrijk vinden dat ze mondeling of schriftelij k versla g doen van hun persoonlijke beleving en leereffecten va n het leesdossier en dus van het lezen in het frans voor mij is dat een wezenlijke doelstelling van het literatuuron derwijs naast kennis en inzicht voor mij zal het leesdossier een hulpmiddel blijven ook wanneer we strak gemoduleerd literatuuronderwijs moeten gaan geven of verdwijnt het dan zoals we dat voor het hele literatuuronderwijs vrezen 53